Mi Painim Pinis Samting i Winim Gol
Em stori bilong Charles Mylton
Wanpela taim Papa i tok: ‘Gutpela yumi salim Charlie i go long Amerika, em ples i gat planti mani na i no hatwok long kisim. Charlie i ken kisim sampela na salim i kam bek long yumi!’
PLANTI man i bin ting olsem long Amerika i no gat hatwok long kamap maniman. Long dispela taim bipo long hap is bilong Yurop, sindaun bilong ol man i gat hatwok tru long en. Papamama bilong mi i gat wanpela liklik fam na sampela bulmakau na kakaruk. Haus bilong mipela i no gat pawa o paip bilong wara. Ol narapela haus klostu, ol tu i no gat.
Mama i karim mi long Hososek, long Janueri 1, 1893, klostu 106 yia i go pinis. Dispela ples i stap long distrik Galisia, em gavman bilong Ostria na Hangari i bosim long dispela taim bipo. Nau Hososek i stap long hap is bilong Polan klostu long Slovakia na Yukren. Long taim bilong kol long dispela hap, bikpela ais tru i karamapim graun, na i kol nogut tru. Taim mi gat 7-pela krismas, mi save wokabaut hap kilomita i go long wanpela liklik wara i ais pinis, na long akis mi wokim hul long ais bilong kisim wara. Mi karim wara i go bek long haus na Mama i mekim wok long en bilong kukim kaikai na klinim ol samting. Em i save wasim ol klos long dispela liklik wara, na em i save rapim ol klos long ol bikpela hap ais.
Maski i no gat ol skul long Hososek, mi lain long mekim tok Polan, Rasia, Slovak, na Yukren. Mipela i go bikpela long Misin Grik Otodoks, na mi save mekim wok long alta. Tasol maski mi stap manki yet, mi kros long ol pris i tok mipela i no ken kaikai abus long Fraide, tasol ol yet i save mekim.
Sampela pren bilong mipela i bin mekim wok mani long Amerika, na nau ol i kam bek na ol i gat mani bilong stretim haus bilong ol na bilong baim ol masin samting bilong fam. Em dispela samting i bin kirapim Papa na em i toktok long salim mi i go long Amerika wantaim sampela wantok em ol i laik go bek gen long dispela kantri. Dispela samting i bin kamap long 1907, taim mi gat 14 krismas.
Mi Stap Wanpis Long Amerika
I no longtaim na mi kalap long wanpela sip, na tupela wik bihain sip i brukim solwara Atlantik na i kamap long Amerika. Long dispela taim bipo, man i laik stap long Amerika i mas i gat 20 dola; sapos nogat, ol i save salim em i go bek long kantri bilong em. Mi holim wanpela 20 dola mani silva, na long dispela rot mi kamap wanpela bilong planti milion manmeri em ol bikman i bin orait long ol i ken lusim ailan Elis, Nu Yok, na go insait long Amerika.
Orait nau mipela kalap long wanpela tren i go long Jonstaun, Pensilvenia. Sampela man long tren i bin go long Jonstaun bipo na ol i save long wanpela haus pasindia mi inap go slip long en. Mi laik go long dispela hap, long wanem, mi laik painim biksusa bilong mi i sindaun long Jerom, Pensilvenia. Bihain mi kisim save olsem Jerom i stap klostu liklik, inap 25 kilomita tasol. Tasol taim mi askim ol man olsem dispela ples i stap we, ol i no save, long wanem, mi save kolim dispela ples Yarom, mi no tok Jerom. Mi kolim olsem, long wanem, long tok ples bilong mi ol i save kolim “J” olsem “Y.” I no gat wanpela man i save long Yarom, olsem na sori tru, mi stap long wanpela kantri mi no save gut long en, na mi no save gut long tok Inglis, na mi no gat planti mani.
Olgeta moningtaim mi wok long painim wok mani. Long ofis bilong helpim ol man long kisim wok mani, planti man i sanap long lain ausait long ofis, tasol wan wan tasol i kisim wok. Olsem na olgeta de mi go bek long haus pasindia na mi stadi long tok Inglis—mi gat sampela buk bilong helpim mi. Sampela taim mi kisim liklik wok mani, tasol planti mun i kamap i go pinis, na mani bilong mi i laik pinis olgeta.
Mi Bung Gen Wantaim Brata na Susa
Wanpela taim mi wokabaut long hap bilong wanpela hotel klostu long ples bilong kisim tren. Long dispela hotel i gat wanpela ba. Smel bilong kaikai i gutpela tru! Man inap kisim fri ol sanwis na sosis samting sapos em i baim wanpela bia—pe bilong wanpela bikpela glas bia, em 5 toea. Krismas bilong mi i no winim mak bilong baim bia, tasol man bilong bosim dispela ba em i sori long mi na em i orait long mi baim.
Taim mi kaikai i stap, sampela man i kam insait long hotel na i tok: “Dring hariap! Tren bilong Jerom i kam.”
Mi askim ol: “Yu tok long Yarom?”
Ol i tok: “Nogat, mipela tok long Jerom.” Orait nau mi save susa bilong mi i sindaun we. Taim mi stap yet long ba, mi bungim wanpela man i save sindaun 3-pela haus tasol longwe long haus bilong susa! Olsem na mi baim tren na bihain mi painim pinis susa bilong mi.
Mi stap wantaim susa na man bilong em. Tupela i lukautim wanpela haus pasindia em i ples slip bilong ol man i wok long main—long main ol i mekim wok bilong kisim ol blakpela ston ol i kolim kol. Ol i helpim mi long kisim wok, olsem was long wanpela pam i save rausim wara long main. Sapos pam i bagarap, kwiktaim mi mas singautim wanpela mekenik i kam. Pe bilong dispela wok em 15 toea long wanpela wanpela de. Bihain mi kisim wok long kampani bilong tren, na long ples bilong wokim ol brik, na long salim insurens. Bihain mi go sindaun long Pitsbek, em brata bilong mi, Steve, i stap long dispela hap. Mitupela i kisim wok long faktori bilong wokim ain. Tasol sori tru, mani mi kisim i no inap long salim sampela i go bek long papamama.
Famili na Wanpela Bung Bilong Planim Meri
Wanpela taim mi wokabaut i go long ples wok na mi lukim wanpela wokmeri i sanap i stap klostu long haus em i wok long en. Mi ting olsem, ‘Skin bilong em i naispela tru.’ Tripela wik bihain, long 1917, mitupela Helen i marit. Insait long 10-pela yia bihain, mitupela i kamapim 6-pela pikinini, em wanpela i dai taim em i bebi yet.
Long 1918, kampani bilong tren long Pitsbek i givim wok long mi olsem draiva bilong wanpela kain tren i ran long rot. Klostu long haus bilong ol dispela kain tren, i gat wanpela liklik haus kaikai bilong ol man i ken go sindaun na dring kopi. Papa bilong dispela haus em tupela Grik, tasol ol i no strong long man i mas baim samting—ol i laik bai ol man i harim tok ol i autim. Mi save tokim ol: “Ating yupela laik tok olsem tok bilong yutupela tasol i stret na tok bilong ol narapela man i no stret, a?”
Ol i save tok: “Lukim long Baibel!” Tasol long dispela taim, tok bilong ol i no kirapim mi long bilip.
Sori tru, long 1928, sik i painim gutpela meri bilong mi, Helen. Bilong lukautim gut ol pikinini bilong mi, mi kisim ol i go stap wantaim susa bilong mi wantaim man bilong em. Ol i bin baim wanpela fam. Planti taim mi go lukim ol pikinini na long olgeta mun mi salim mani i go long ol bilong ol i ken baim kaikai. Na mi salim klos tu i go long ol. Sori tru, sik bilong Helen i go bikpela, na em i dai long Ogas 27, 1930.
Mi pilim olsem mi no gat poroman na bel bilong mi i bagarap stret. Taim mi go lukim pris bilong stretim rot bilong planim Helen, em i tok: “Yu no stap moa long dispela misin. Inap wanpela yia pinis yu no baim takis bilong misin.”
Mi tokim em, inap longtaim pinis meri bilong mi i bin sik na taim sampela mani i stap, mi save givim long ol pikinini bilong mi long ol i ken givim long misin i stap long Jerom. Tasol maski mi toksave olsem, pris i no orait long lukautim bung bilong planim Helen; pastaim mi mas kisim 50 dola olsem dinau na baim takis bilong misin mi no bin baim yet. Orait nau pris i orait long mekim. Na pris i singaut long 15 dola moa bilong mekim Misa long haus bilong sista bilong Helen—ol famili na ol pren i laik kam bung long dispela haus na mekim sampela samting bilong tingim Helen. Mi no gat 15 dola, tasol pris i orait long mekim Misa sapos long taim bilong kisim pe mi givim dispela mani long em.
Long taim bilong kisim pe, mi mas mekim wok long dispela mani bilong baim su na klos ol pikinini i ken putim taim ol i go long skul. Tupela wik bihain long dispela, pris i kalap long tren mi draivim. Em i tok: “Fiftin dola dinau bilong yu i stap yet.” Taim em i lusim tren, em i tok: “Bai mi go tokim bos bilong yu long rausim dispela mani long pe bilong yu.”
Long pinis bilong de bilong wok, mi go lukim bos na tokim em long dispela samting i bin kamap. Maski em wanpela Katolik, em i tok: “Sapos pris i kam long hia, bai mi krosim em nogut tru!” Tok bilong bos i kirapim mi long tingting olsem: ‘Ol pris i save laikim mani tasol bilong mipela, tasol ol i no lainim mipela long Baibel.’
Mi Kisim Save Long Tok i Tru
Taim mi go bek gen long dispela haus kaikai tupela Grik i bosim, mi tokim ol long dispela samting i bin kamap namel long mi na dispela pris. Dispela i mekim na mi kirap na stadi wantaim ol Sumatin Bilong Baibel, em nem bilong ol Witnes Bilong Jehova long dispela taim. Mi kisim save olsem Helen i no stap long klinpaia na kisim pen olsem pris i tok; em i olsem slip tasol. (Jop 14:13, 14; Jon 11:11-14) Em nau, mi painim pinis samting i winim gol—em tok i tru!
Tupela wik bihain, long namba wan taim mi bung wantaim ol Sumatin Bilong Baibel (long Garden Theatre) long Pitsbek, mi apim han na tok: “Nau apinun mi kisim planti save long Baibel, winim olgeta save mi bin kisim insait long planti yia mi bin stap long misin.” Bihain, taim ol i tok husat i laik insait long wok bilong autim tok long de bihain, mi putim han i go antap gen.
Long Oktoba 4, 1931, mi kisim baptais long wara bilong makim olsem mi dediket pinis long Jehova. Mi rentim wanpela haus na kisim ol pikinini i kam bek na stap wantaim mi, na mi baim wanpela meri bilong helpim mi long lukautim ol. Mi gat wok bilong lukautim famili bilong mi, tasol kirap long Janueri 1932 i go inap Jun 1933, mi insait long wanpela wok kain olsem wok painia, na mi lusim 50 i go inap 60 aua long olgeta mun long autim tok bilong Baibel long ol man.
Orait long dispela taim mi lukim wanpela yangpela meri i gat naispela skin. Taim em i go i kam long ples wok bilong em, em i save kalap long tren mi draivim. Long spai-glas bilong tren mi save lukluk long pes bilong em na em i save lukluk long pes bilong mi. Em nau, long dispela rot mi bungim Mary. Mi poromanim em na mitupela i marit long Ogas 1936.
Mi bin stap planti yia long kampani bilong tren, olsem na long 1949 mi inap makim wanem ol aua long de mi laik mekim wok. Dispela i opim rot long mi ken mekim wok painia, olsem autim tok long olgeta de. Laspela pikinini meri bilong mi, em Jean, i bin kirap mekim wok painia long 1945, na mitupela i mekim wok painia wantaim. Bihain, Jean i bungim Sam Friend—em i mekim wok long Betel, em hetkwota bilong ol Witnes Bilong Jehova long Bruklin, Nu Yok.a Ol i marit long 1952. Mi wok yet long mekim wok painia long Pitsbek na mi stadi Baibel wantaim planti man. Wanpela taim mi stadi wantaim 14 narapela narapela famili long olgeta wik. Long 1958, mi pinis long mekim wok long draivim tren. Bihain long dispela, mi no hatwok long mekim wok painia, long wanem, mi no wok moa olsem 8-pela aua long olgeta de long mekim wok mani.
Long 1983, sik i painim Mary. Mi wok long lukautim em wankain olsem em i bin lukautim gut mi inap olsem 50 yia. Em i dai long Septemba 14, 1986.
Mi Wok Long Painim As Ples Bilong Mi
Long 1989, Jean tupela Sam i kisim mi i go wantaim ol long ol kibung long Polan. Na tu, mipela i go lukim dispela hap mi bin go bikpela long en. Taim ol Rasia i bin kam bosim dispela hap, ol i senisim nem bilong ol taun na salim ol manmeri i go sindaun long ol narapela kantri. Ol i salim wanpela brata bilong mi i go long Istanbul na wanpela susa i go long Rasia. Taim mipela i askim ol man long nem bilong dispela ples mi bin go bikpela long en, ol i no save long en.
Bihain mi luksave long sampela maunten i stap longwe. Taim mipela i kam klostu moa, mi luksave long sampela samting moa—olsem wanpela liklik maunten, wanpela rot, wanpela haus lotu, na bris long wanpela wara. Orait nau mipela i kirap nogut long lukim rait long wanpela toksave i tok: “Hososek”! Nau tasol lain Komyunis i bin lusim strong bilong ol long bosim Polan, na ol man i bin kamapim bek olpela nem bilong ol ples.
Haus bilong mipela i no stap moa, tasol stov mipela i bin kukim kaikai long en long ausait, em i stap—hap bilong en i stap insait long graun na hap i stap antap na mipela i lukim. Orait nau mi makim long pinga wanpela bikpela diwai na mi tok: “Lukim diwai! Mi planim taim mi laik go long Amerika. Nau em i traipela tru!” Bihain mipela i go long sampela ples matmat—mipela laik painim nem bilong ol famili bilong mi, tasol nogat.
Mi Putim Tok i Tru i Go Pas
Taim man bilong Jean i dai long 1993, em i askim mi, mi laik bai em i lusim Betel bilong lukautim mi o olsem wanem? Mi tokim Jean, em bai nogut tru sapos em i lusim Betel, na mi holim yet wankain tingting. Mi wanpela i stap long haus i go inap long taim mi gat 102 krismas, na nau mi go stap long wanpela kain haus sik bilong lukautim ol lapun. Mi mekim yet wok elda long Kongrigesen Beleviu long Pitsbek, na olgeta Sande ol brata i kam kisim mi i go long ol miting long Haus Kingdom. Tru, nau mi no mekim bikpela wok autim tok olsem bipo mi mekim, tasol mi stap yet long lista bilong ol painia i gat bikpela krismas.
Long ol yia i kamap na i go pinis, mi bin amamas long go long sampela skul bilong Sosaiti Was Taua em ol i bilong skulim ol wasman. Long Disemba i go pinis, mi go long sampela miting bilong Skul Bilong Wok Kingdom bilong ol elda long kongrigesen. Na long Epril 11, Jean i kisim mi i go long Memorial bilong tingim i dai bilong Krais, em wanpela bung mi bin amamas long insait long en long olgeta yia kirap long 1931.
Sampela mi bin stadi Baibel wantaim ol, nau ol i mekim wok olsem elda, na sampela i mekim wok misineri long Saut Amerika, na sampela i gat ol bubu na ol i mekim wok bilong God wantaim ol pikinini bilong ol. Tripela pikinini bilong mi—Mary Jane, John, na Jean—wantaim planti pikinini na bubu bilong ol, ol i stap gut long mekim wok bilong Jehova. Mi beten olsem, bihain, narapela pikinini meri bilong mi, na olgeta narapela bubu na ol pikinini bilong ol bubu, ol tu bai mekim olsem.
Nau mi gat 105 krismas, tasol mi wok yet long kirapim ol man long ol i mas stadi long Baibel na tokim ol narapela long ol samting ol i bin lainim. Yes, mi bilip tru olsem sapos yumi stap klostu long Jehova, bai yumi amamas tasol. Na yumi inap amamas long samting i gutpela tru na i winim gol i save bagarap—em dispela tok i tru i larim yumi i stap gutpela pren bilong God Jehova, em Man bilong givim laip long yumi.
[Futnot]
a Stori bilong Sam Friend i stap long Wastaua (tok Inglis) bilong Ogas 1, 1986, pes 22-26.
[Piksa long pes 25]
Taim mi draivim wanpela kain tren i ran long rot
[Piksa long pes 26]
Long haus sik bilong lukautim ol lapun nau mi sindaun long en
[Piksa long pes 27]
Toksave em mipela i bin painim long rot long 1989