Nem Bilong God na Wok Bilong Alfonso de Zamora Long Raitim Ol Tok i No Gat Popaia
LONG yia 1492, Ferdinand na Isabella, em king na kwin bilong Spen, ol i kamapim wanpela lo i tok: “Mipela i putim lo long olgeta man na meri Juda . . . olsem, i go inap long pinis bilong Julai bilong dispela yia, ol i mas lusim olgeta ples na provins mipela i bosim, wantaim olgeta pikinini man na pikinini meri na wokman na wokmeri bilong ol, na olgeta narapela wanhaus Juda, ol man i gat nem na ol man i no gat nem, maski ol i gat hamas krismas, na ol i no ken tru kam bek gen.”
Long dispela lo bilong rausim ol, olgeta famili Juda i ken makim samting ol bai mekim—lusim kantri olgeta o lusim lotu bilong ol. Wanpela tisa bilong lotu Juda, em Juan de Zamora, ating em i pilim olsem i gutpela long em i lusim lotu bilong em na kamap Katolik na em i ken i stap yet long Spen, em ol tumbuna bilong em i bin stap long dispela kantri inap sampela handret yia pinis. Juan i bilong lain Juda, olsem na yumi ken ting em i bin salim pikinini man bilong em Alfonso i go long wanpela bikpela skul Hibru i gat nem i stap long Zamora. Bihain Alfonso i stadi na save gut tru long tok Latin, tok Grik, na tok Aram. Taim em i pinisim skul bilong em, em i kamap tisa bilong tok Hibru long University of Salamanca. I no longtaim na em i mekim gutpela wok long save bilong em long ol tokples bilong helpim ol saveman bilong Baibel long olgeta hap bilong Yurop.
Long 1512, nupela University of Alcalá de Henares i makim Alfonso de Zamora olsem profesa bilong ol stadi bilong tok Hibru. Zamora em i wanpela bilong ol nambawan saveman long taim bilong em, olsem na Kadinal Jiménez de Cisneros, em man i bin kamapim dispela yunivesiti, em i singautim Zamora long helpim em long redim Baibel Komplutensian Poliglot. Dispela Baibel i gat 6-pela volium na ol tok bilong en i stap long tok Hibru, tok Grik, tok Latin, na sampela hap bilong en long tok Aram.a
Saveman bilong Baibel, Mariano Revilla Rico, i stori long dispela wok na i tok: “Tripela Juda i bin tanim bel na kamap Katolik na ol i insait long wok bilong Kadinal [Cisneros], tasol man i gat biknem tru namel long ol em Alfonso de Zamora, em saveman bilong kolim stret ol tokples, na saveman bilong Talmut, na em i saveman bilong tok Latin, tok Grik, tok Hibru, na tok Aram.” Ol stadi Zamora i mekim i kirapim em long ting olsem bilong tanim stret ol tok bilong Baibel, man i mas i gat save gut tru long ol tokples bilong pastaim tru. Em i kamap man bilong kirapim tingting bilong ol man long kisim bikpela skul na kamap saveman bilong Baibel, em dispela kain tingting i wok long kamap strong bihain tasol long yia 1500.
Tasol Zamora i bin stap long wanpela taim na ples we i no gutpela long kirapim tingting bilong ol man long skul na kamap saveman bilong Baibel. Kot Bilong Misin Bilong Spen i kamap strong long dispela taim, na Misin Katolik i adorim tru Baibel Latin Vulgate olsem dispela Baibel tasol i stret na Misin i “orait long en.” Tasol kirap long sampela handret yia paslain long dispela, ol saveman Katolik i lukim pinis olsem ol i no bin tanim gut ol tok Latin bilong Baibel Vulgate. Kirap long yia 1500 samting, Alfonso de Zamora na sampela moa i kirap mekim wok bilong stretim dispela samting.
Bilong God i Kisim Bek Man, Mas i Gat Baibel Trenslesen
Wanpela wok Zamora i mekim, em bilong tanim Olpela Testamen long tok Hibru na tok Latin, em wanpela wok i bikpela samting tru. Ating em i gat tingting olsem ol bai mekim bikpela wok long dispela bilong wokim Baibel Komplutensian Poliglot. Wanpela manuskrip bilong em i stap long laibreri El Escorial klostu long Madrid, long Spen. Ol i makim dispela manuskrip olsem G-I-4, na em i gat Buk Stat olgeta long tok Hibru, na tu, em i gat olgeta wan wan tok bilong en em i bin tanim long tok Latin.
Long tok i go pas, i gat dispela tokaut: “Bilong God i ken kisim bek ol man, i mas i gat Ol Skripsa Holi em ol i bin tanim i go long ol narapela tokples. . . . Mipela i ting . . . em i bikpela samting long ol bilipman i mas i gat Baibel ol i tanim olgeta wan wan tok bilong en, na bai olgeta wan wan tok Hibru i gat wankain tok bilong en long tok Latin.” Alfonso de Zamora i gat save inap tru long tanim Baibel i go long tok Latin, long wanem, em i wanpela saveman tru bilong tok Hibru.
“I No Gat Ples Malolo Bilong Bel na Tingting”
Long yia 1500 samting, Spen em i gutpela ples bilong ol saveman olsem Zamora long mekim wok. Namel long ol yia olsem 500 i go inap 1500 samting, Spen i kamap ples bilong ol pasin Juda. Buk The Encyclopædia Britannica i tok: “Long dispela taim bipo i gat bikpela lain Muslim na Juda i stap long Spen, olsem na long hap bilong Westen Yurop, Spen tasol i gat ol man bilong ol narapela narapela lain na ol narapela narapela lotu, na dispela i mekim na Spen i kamap strong long ol samting olsem lotu, raitim buk, wokim piksa, na wokim ol stail haus i gat ol gutpela makmak long en.”
I gat planti Juda i stap long Spen, olsem na i gat planti manuskrip bilong Baibel Hibru i stap. Long planti hap bilong Spen, ol saveman Juda i wok strong long raitim ol kopi bilong ol dispela manuskrip bilong mekim wok long en long taim bilong ritim Ol Rait Holi long ol haus lotu bilong ol Juda. Buk The Earliest Editions of the Hebrew Bible bilong L. Goldschmidt i tok olsem “Buk Stat i go long Buk Lo bilong Baibel long tok Spen na tok Potugal i gat biknem tru namel long Ol Saveman Juda, na i wankain tu long ol manuskrip em ol i bin kisim ol tok long en bilong wokim dispela Baibel na ol poliglot bilong ol saveman.”
Maski Spen i gat ol gutpela samting bilong helpim wok bilong tanim tok bilong Baibel, pasin birua i laik painim ol trensleta. Long 1492, ol ami Katolik bilong King Ferdinand na Kwin Isabella i pait na kisim hap graun em lain Mur i sindaun long en long Spen. Olsem yumi bin stori pinis, long dispela wankain yia, king na kwin i putim lo olsem olgeta manmeri i bihainim yet lotu Juda ol i mas raus long Spen. Inap 10-pela yia bihain ol i putim wankain lo na rausim ol Muslim. Kirap long dispela taim lotu Katolik i kamap lotu bilong kantri Spen, na ol i no moa larim ol narapela lotu i stap.
Dispela nupela lo bilong ol lotu bai mekim wanem long wok bilong tanim tok bilong Baibel? Samting i painim Alfonso de Zamora i soim olsem lotu i putim hevi long wok bilong tanim Baibel. Maski dispela saveman Juda i bin tanim bel na kamap Katolik, ol bisop bilong Spen i no orait long em, long wanem, em i bilong lain Juda. Sampela birua i sutim tok long Kadinal Cisneros long em i bin yusim sampela saveman Juda husat i bin kamap Katolik long helpim wok bilong redim Baibel Poliglot. Dispela pasin birua i givim bikpela hevi tru long Zamora. Long tok i stap long wanpela manuskrip long University of Madrid, Zamora i tok: “Mi, . . . olgeta pren i lusim mi na heitim mi—ol i kamap birua bilong mi—i no gat ples malolo bilong bel na tingting, na lek bilong mi tu.”
Wanpela nambawan birua bilong em, em Juan Tavera, em asbisop bilong Toledo, bihain em i kamap hetman bilong mekim kot bilong Spen. Zamora i bel hevi tru long pasin birua Tavera i mekim long em, olsem na em i apil long pop bilong helpim em. Hap tok long pas bilong em i tok: “Mipela singaut na krai long yu Bikman Holi long helpim mipela . . . na lukautim mipela bambai birua bilong mipela, bisop bilong Toledo, Don Juan Tavera, i no ken bagarapim mipela. Long olgeta de, i no gat malolo bilong en, em i wok long givim planti bikpela hevi na pen long mipela. . . . Bel bilong mipela i bagarap stret, long wanem, long ai bilong em mipela i olsem ol animal i redi long go long ples bilong kilim ol i dai. . . . Sapos yu Bikman Holi i mekim samting mipela i askim yu long en, ‘Yahweh bai lukautim yu na bai i no gat wanpela man i daunim yu.’ (Snd. 3:23)”b
Samting Alfonso de Zamora i Lusim Long Yumi
Tasol maski ol i mekim dispela pasin birua long em, Zamora i mekim yet wok bilong em na wok i kamap gutpela na i helpim planti man i bin stadi long Baibel. Tru, em i no bin tanim Baibel i go long ol tokples bilong ol man long taim bilong em, tasol wok bilong em i bin helpim tru ol narapela trensleta. Bilong pilim gutpela wok em i bin mekim, yumi mas save olsem i mas i gat tupela kain saveman bilong helpim wok bilong tanim Baibel. Pastaim, i mas i gat ol saveman i stadi gut long ol kopi bilong rait holi long ol tokples bilong pastaim—em tok Hibru, tok Aram, na tok Grik—bambai ol inap tanim tok i klia na i stret. Orait nau trensleta i ken mekim wok long dispela long taim em i tanim Baibel i go long narapela tokples.
Alfonso de Zamora em saveman i bin go pas long redim na stretim ol tok Hibru em bihain ol i putim insait long Baibel Komplutensian Poliglot na prinim long yia 1522. (Ol tok Hibru na tok Latin na lo bilong tok Hibru we i stap tu long dispela Baibel i bin helpim tru wok bilong ol trensleta.) Erasmus, em i bin stap long taim bilong Zamora, em i mekim wankain wok long Ol Skripsa Grik, em planti man i save kolim olsem Nupela Testamen. Taim ol i redim pinis tok bilong Baibel long tok Hibru na tok Grik, ol narapela trensleta inap mekim bikpela wok bilong tanim Baibel i go long tokples bilong ol man. Taim William Tyndale i tanim Baibel i go long tok Inglis, em i wanpela bilong ol namba 1 lain i mekim wok long ol tok Hibru i stap long Komplutensian Poliglot.
Long nau yumi inap kisim Baibel long ol kain kain tokples, olsem na yumi ken tenkyu long bikpela wok bilong ol man olsem Zamora, em ol i bin dediketim laip bilong ol long helpim yumi long kisim gutpela save long Baibel. Olsem Zamora i tok, yumi mas kliagut long Tok Bilong God na bihainim bambai God i ken kisim bek yumi. (Jon 17:3) Bilong mekim olsem, i mas i gat ol Baibel em ol i bin tanim long ol tokples em ol man inap kliagut long en—long dispela rot tasol planti milion manmeri inap pilim tru tok bilong Baibel.
[Ol Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long bikpela wok bilong Baibel Komplutensian Poliglot, lukim Wastaua bilong Epril 15, 2004, pes 28-31.
b Long apil em Zamora i raitim long pop bilong Rom, em i bin kolim nem tru bilong God, na em i no kolim God tasol. Taim ol i tanim pas i go long tok Spen ol i raitim dispela nem olsem “Yahweh.” Yumi no save Zamora i bin raitim dispela nem olsem wanem long tok Latin. Bilong save long trenslesen bilong Zamora na olsem wanem em i yusim nem bilong God, lukim blok “Raitim Nem Bilong God,” long pes 19.
[Blok/Ol Piksa long pes 19]
Raitim Nem Bilong God
Yumi laik tru long save long olsem wanem Alfonso de Zamora, em wanpela saveman Hibru, i raitim nem bilong God. Olsem yumi lukim long dispela piksa, wanpela tok long arere bilong pes long Buk Stat em i bin tanim long tok Hibru na tok Latin i gat nem bilong God, em i bin raitim olsem “jehovah.”
I luk olsem Zamora i kisim dispela pasin bilong raitim nem bilong God long tok Latin. Bihain long yia 1500, taim ol i tanim Baibel i go long ol bikpela tokples bilong Yurop, planti trensleta bilong Baibel i bihainim wankain pasin long raitim nem bilong God; sampela em William Tyndale (tok Inglis, 1530), Sebastian Münster (tok Latin, 1534), Pierre-Robert Olivétan (tok Frans, 1535) na Casiodoro de Reina (tok Spen, 1569).
Olsem na Zamora em i wanpela bilong ol namba 1 saveman bilong Baibel em ol i bin stap long yia 1500 samting na ol i bin helpim wok bilong kamapim klia nem bilong God. Planti man i no save long nem bilong God, long wanem, ol i bihainim wanpela bilip kranki bilong ol Juda we i tambuim ol man long kolim nem bilong God. Dispela bilip kranki bilong ol Juda i mekim na sampela Baibel trensleta bilong Kristendom—olsem Jerome, em i bin tanim Baibel Latin Vulgate—ol i rausim nem bilong God na raitim ol kain biknem olsem “Bikpela” o “God.”
[Piksa]
Hibru Tetragramaton em Zamora i raitim olsem “jehovah”
[Piksa long pes 18]
Lo em king na kwin bilong Spen i Kamapim, 1492
[Kredit Lain]
Decree: Courtesy of the Archivo Histórico Provincial, Ávila, Spain
[Piksa long pes 18]
University of Alcalá De Henares
[Piksa long pes 21]
Fran pes bilong Baibel interlinear translation bilong Zamora