Ndlela Yo Hlangavetana Ni Ku Pfinya

Emalembeni ya makume manharhu lama hundzeke Mary u pfinyiwe a ri karhi a chavisiwa hi mukwana. Namuntlha, mbilu ya Mary yi bela ehenhla ni swandla swakwe swi dzuka nyuku loko a ringeta ku swi hlamusela. U vula leswi a ri kusuhi ni ku rila, “I nchumu wo nyenyetsa swinene eka hinkwaswo leswi nga humelelaka wansati. I nchumu wo biha, lowu chavisaka.”

KU PFINYIWA ku nga va xin’wana xa swiendlakalo leswi vavaka swinene swa mintlhaveko evuton’wini bya munhu naswona vuyelo bya kona byi nga tshama vutomi hinkwabyo. Eka nkambisiso wun’wana, n’we-xa-nharhu xa lava pfinyiweke lava vulavurisiweke va ehlekete hi ku tisunga naswona lavanyingi va vule leswaku leswi va swi voneke swi hundzule vutomi bya vona hi ku helela.

Mimbuyelo ya kona yi nga vava ngopfu loko wansati a tiva loyi a nga n’wi pfinya. Loyi a pfinyiwaka hi munhu la n’wi toloveleke a nga tali ku chaveleriwa hi van’wana hikuva swi nga endleka a nga byeli munhu leswi swi nga humelela kumbe hambi a swi vula swi nga tshembiwi hi munhu leswaku a ku ri ku pfinya. Tanihi leswi a onhiweke hi loyi a a n’wi tshemba, nakambe a nga tisola kumbe a nga yi tshembi ndlela leyi a langutaka van’wana ha yona.

Amukela Mpfuno

Vunyingi bya lava pfinyiweke va sungula hi ku tshuka ivi va miyela. Wansati un’wana u pfinyiwe emahlweninyana ka xikambelo xa nkoka xa le kholichi. U tshike ku ehleketa hi ku pfinyiwa loku ku fikela loko a heta xikambelo. Un’wana loyi a pfinyiweke u te: “A ndzi swi lavi ni ku swi tsundzuka, hikuva munghana wa mina loyi a ndzi n’wi tshemba, u ndzi hlasele ndzi n’wi langute hi lawa ya ka mina. A ndzi nga swi tivi leswaku munhu loyi u n’wi tivaka a nga ku pfinya. Swi nga ha twala swi olova, kambe mhaka yoleyo yi ndzi siye ndzi nga ri na ntshembo. Ndzi titwe ndzi lahlekile.”

Vavasati van’wana va hambeta va fihla leswi endlekeke hi ku miyela va nga byeli munhu loko va pfinyiwile. Va heta malembe va nga vulavuli hi ku hlaseriwa loku, leswi swi va hlwerisaka ku swi rivala naswona swi vanga swiphiqo swin’wana swa mintlhaveko leswi munhu loyi a poneke a nga swi lemukiki leswaku swi vangiwa hi ku pfinyiwa.

Hakanyingi a wu hlakarheli loko u nga si swi byela munhu. Munghana la tshembekaka a nga ku pfuna ku xiya leswaku u lo pfinyiwa naswona a hi nandzu wa wena. Xivuriso xa khale xi ri: “Munghana wa munhu wa ṅwi ranḍa hi masiku; i makwav̌o e makhombyeni.” (Swivuriso 17:17) Nakambe, varisi va moya va nga “kotisa šisirelelo loko moya wu hunga, kukota šitšhav̌elo loko šidzedze xi fika.” (Esaya 32:2; 1 Vatesalonika 5:14) Eka vahlaseriwa van’wana, swi nga ha lava leswaku va vulavurisana ni nhlangano lowu pfunaka lava pfinyiweke kumbe mutsundzuxi la nga ni vuswikoti, leswaku va pfuniwa ku twisisa mintlhaveko ya vona.

Vanhu lava pfinyiweke hakanyingi va chava ku boxa ku pfinyiwa ka vona hikwalaho ko titwa va ri ni nandzu, ngopfu-ngopfu loko va nyanyuriwe hi rimbewu loko va hlaseriwa. Va nga ha titwa va nga ri nchumu naswona va nga pfuni nchumu, ni ku tisola hikwalaho ko pfinyiwa—hambi loko ku ri mupfinyi loyi a faneleke a soriwa.

Mary loyi a a tshemba Mukreste-kulobye u te: “Ku va ni munghana wo n’wi byela a swi antswa. Ndzi nga vulavula na yena naswona ndzi nga tivoni ndzi thyakile kumbe ku va ni tingana hikwalaho ka leswi ndzi pfinyiweke.”

N’wi Chavelele

Hi hala tlhelo, swi nga va swi nga fanelanga naswona swi nga kombi rirhandzu eka vanghana va loyi a pfinyiweke loko va nga n’wi tshembi kumbe va lava ku tiehleketelela loko “a pfinyiwile hakunene.” U nga tshuki u lava ku tiva leswaku xana u tiphinile kumbe a swi bihile. Nchumu wa nkoka swinene lowu munghana a nga wu endlaka loko a komberiwa ku pfuna i ku n’wi tshemba. U n’wi tiyisa nhlana. U yingisela loko a lava ku vulavula, kambe u nga n’wi xokoli leswaku a nyikela vuxokoxoko.

Loko ku pfinya ka kona ka ha ku humelela, vanghana va nga pfuna loyi a pfinyiweke a kuma mirhi naswona va nga n’wi lunghisela ndhawu leyinene yo tshama ka yona. Va n’wi khutaza leswaku a vika leswaku u pfinyiwile, kambe va n’wi tshika a tiendlela swiboho. A a ri exiyin’weni lexi a a nga koti ku endla nchumu eka xona. N’wi pfumelele leswaku a tlhela a kuma matimba hi ku n’wi tshika a hlawula leswi a nga swi endlanga.

Mindyangu ya lava pfinyiweke yi fanele yi papalata nsusumeto wo hlangavetana ni xiyimo hi mintlhaveko. Va nga ha lava ku kuma munhu wo karhi loyi va nga n’wi solaka hikwalaho ka ku pfinyiwa loku kumbe va lava ku rihisela eka mupfinyi, leswi hinkwaswo swi nga n’wi pfuniki nchumu muhlaseriwa. (Varhoma 12:19) Ku sola un’wana mi tshika mupfinyi a swi pfuni nchumu, naswona ku lava ku rihisela swi ni khombo. Swi ta endla leswaku loyi a pfinyiweke a karhateka hi vuhlayiseki bya varhandziwa vakwe ematshan’wini yo languta ku hlakarhela ka yena.

Mindyangu nakambe yi fanele yi lemuka leswaku vunyingi bya lava pfinyiweke va languta ku hlangana ka rimbewu hi ndlela yin’wana endzhaku ko pfinyiwa. Emiehleketweni ya vona, rimbewu ri hundzuke tlhari naswona swi nga ha teka nkarhinyana swi va nonon’hwela ku hlangana ni un’wana hi rimbewu, hambi ku ri loyi va n’wi rhandzaka ni ku n’wi tshemba. Hikwalaho ka sweswo, wanuna a nga fanelanga a sindzisa nsati wakwe leswaku va hlangana hi rimbewu ku fikela loko a lunghekile. (1 Petro 3:7) Mindyangu yi nga pfuna hi ku aka xindzhuti xa wanhwana ni ku n’wi komba leswaku wa ha rhandziwa ni ku xiximiwa ku nga khathariseki leswi swi humeleleke eka yena. Nseketelo lowu yaka emahlweni wu ta laveka loko loyi a poneke a ri karhi a hlakarhela.

Ku Hlangavetana Ni Ku Chava Ni Gome

Vavasati lava tshameke va pfinyiwa va vula leswaku nchumu lowukulu eka vona i ku chava. Vanhu vo tala lava pfinyiweke a va nga swi ehleketi leswaku va nga pona. Endzhaku va nga ha chava ku tlhela va pfinyiwa kumbe va chava ni ku hlangana ni mupfinyi va nga swi langutelangi.

Ku chava loku ku vaka kona hi nkarhi wa ku pfinyiwa ku nga ha vuyisiwa hi ku twa mimpfumawulo, nun’hwelo ni tindhawu leti fanaka ni leti a pfinyeriweke eka tona. Loko wansati a tshame a pfinyiwa ephasejini, a nga ha chava ku tlhela a famba kona. Loko a pfinyiwe ekaya, a nga ha chava loko a ri kona naswona a nga ha lava ku suka. Hambi ku twa xitolwa lexi a xi toriwe hi mupfinyi swi nga ha pfuxa mianakanyo leyi nga tsakisiki.

Hambi leswi ku nga talangiki ku pfinya loku vangaka makhwiri, vanhu vo tala lava pfinyiweke va chava leswaku va nga ha tika. Vo tala na vona va karhateka hi mhaka ya leswaku kumbexana va ngheniwe hi vuvabyi lebyi tluletiwaka hi rimbewu. Kwalomu ka hafu ya vona va va ni mintlhaveko ya gome, ku kala ntshembo ni ku titwa va nga pfuni nchumu, leyi yi nga tekaka mavhiki ku ya eka tin’hweti to talanyana. Nakambe va nga ha karhatiwa hi ku vilela, ku chava ni ku tshuka.

Hambi loko vavasati nkarhi wun’wana va nga swi koti ku sivela ku pfinyiwa, hi ku famba ka nkarhi va nga lawula mianakanyo, mintlhaveko ya vona ni goza leri va ri tekaka loko va hlaseriwa. Va nga dyondza ku pfala mianakanyo leyi hoxeke hi mavonelo ya vona lamanene.

Linda Ledray ebukwini leyi nge Recovering From Rape u te: “Ematshan’wini yo tibyela ndlela leyi u tsaneke, u nga pfuniki nchumu ha yona kumbe leswaku a wu na mupfuni, dyondza ku tibyela hi leswinene leswi u swi endlaka ni leswaku u hlakarhele hi ndlela yihi ku sukela loko u hlaseriwile. Siku rin’wana ni rin’wana loko u karhatiwa hi mianakanyo ni mintlhaveko leyi hoxeke, tibyele leswi, ‘Ndzi ringeta ku hlakarhela.’”

Ku chava nakambe ku nga hluriwa hi ku kota ku vona lexi xi ku vangaka hakunene. Loko muhlaseriwa a tiva lexi vangaka ku chava, a nga tivutisa, Xana ku chava koloko i ka xiviri? Hi xikombiso, loko a vona un’wana la fanaka ni mupfinyi, a nga titsundzuxa leswaku a hi yena mupfinyi naswona a nga ka a nga n’wi vavisi.

Ndlela yin’wana leyi bumabumeriwaka yo hlula ku chava i ku herisa ripfalo hi ku kanya mbilu eka swilo leswi u swi chavaka hi ku landzelelana ka swona. Wansati a nga endla nxaxamelo wa swiendlo kumbe swiyimo leswi a swi chavaka, a swi longoloxa ku suka eka leswi nga chavisiki ngopfu ku fikela eka leswi chavisaka ngopfu. Kutani a nga tivona a ri eka xiyimo lexi nga chavisiki ngopfu ku fikela loko swi vonaka swi nga ha chavisi. A ehleketa hi swiyimo leswi a swi xaxameteke ku fikela loko a nga ha chavi loko a anakanya hi swiyimo leswi hinkwaswo.

Hi ku pfuniwa hi munghana, a nga endla nhluvuko wo endla mintirho ya vutomi lebyi tolovelekeke, tanihi ku huma endlwini ni vusiku kumbe ku va a ri swakwe. Eku heteleleni a nga lawula ku chava leswaku ku nga ha khumbi vutomi bya yena bya siku na siku. Hambi swi ri tano, ku chava swilo swin’wana—tanihi ku famba ephasejini ni vusiku—swi tolovelekile, naswona a swi nge pfuni nchumu ku ringeta ku hlula ku chava eka swiyimo sweswo.

Ku Bakanya Ku Hlundzuka

Vanhu lava pfinyiweke na vona va hlundzuka, laha eku sunguleni va nga swi endlelaka vavanuna hinkwavo, kambe hi ku famba ka nkarhi, hakanyingi va hlundzukela mupfinyi ntsena. Vanhu lava hlundzukeke hakanyingi va hlundzuka hi ndlela leyi nga lawulekiki. Van’wana va nga tivavisa. Hambi swi ri tano, ku hlundzuka ku nga lawuriwa kahle, naswona ndlela leyi munhu a hlangavetanaka ni ku hlundzuka kakwe ha yona yi nga n’wi pfuna a hlakarhela. Matsalwa ma ri: “Loko mi tshuka mi hlundzuka, mi nga weli eku dyoheni.”—Vaefesa 4:26.

Xo sungula, lava pfinyiweke a va fanelanga va chava ku kombisa leswaku va hlundzukile. Va nga swi byela van’wana. Ku swi vika emaphoriseni kumbe ku hlayisa rhekhodo swi nga ha pfuna. Nakambe va nga humesa ku hlundzuka ka vona hi ku endla mintirho leyi lavaka matimba, tanihi ku tlanga thenisi, bolo yo biwa hi pulango, bolo ya mavoko, ku famba, ku tsutsuma, ku khandziya swikanyakanya kumbe ku hlambela, leswi swi pfunaka ku heta ntshikilelo.

U nga swi kota ku vuyela exiyin’weni xa wena xa vutomi.

I Yini Lexi Nga Ta Herisa Ku Pfinya?

Ku herisa ku pfinya a hi ku tumbela ka vavasati, va tumbelela vapfinyi kumbe ku lwisana na vona. Mutsari Timothy Beneke ebukwini yakwe leyi nge Men on Rape u te: “I vavanuna lava va pfinyaka, naswona hi vona va nga ni ntamu wo herisa ku pfinya.”

Ku pfinya a ku nge heli loko vavanuna va nga si tshika ku khoma vavasati tanihi swilo swa ku tienerisa ha swona hi rimbewu ni ku tiva leswaku vuxaka lebyi humelelaka a byi titsheganga hi ku va ni tihanyi. Hi ntolovelo, vavanuna lava tiyeke va nga vulavula hi xivindzi, va kucetela vavanuna van’wana. Vavanuna ni vavasati va nga ala ku titsakisa hi mafenya ya rimbewu, ku hlalela tibayisikopo leti kombaka vukarhi bya rimbewu, kumbe ku seketela vanavetisi lava tirhisaka rimbewu ku xavisa nhundzu. Bibele ya laya: “Kutani vuoswi, ni swa thyaka hinkwaswo, ni makwanga, a swi laveki exikarhi ka n’wina, ni ku kumbuka swi nga kumbukiwi. Mi nga tirhisi marito ya ku rhuketela, ni ya vuphukuphuku, ni ya mafenya, hikuva a ma laveki; tirhisani ntsena marito lama nkhensaka.”—Vaefesa 5:3, 4.

Vatswari va nga dyondzisa ku xiximiwa ka vavasati hi xikombiso xa vona. Va nga dyondzisa vana va vona va vafana ku languta vavasati hi laha Yehovha Xikwembu a va langutaka ha kona. Xikwembu a xi yi hi nghohe. (Mintirho 10:34) Vatswari va nga dyondzisa vafana va vona ku tolovelana ni vavasati naswona va titwa va ntshunxekile loko va ri na vona, ku kotisa Yesu. Va nga dyondzisa vafana va vona leswaku ku hlangana ka rimbewu i xiendlo lexinene xa rirhandzu lexi endliwaka ni munghana wa wena wa vukati ntsena. Vatswari va nga swi veka erivaleni leswaku vukarhi a byi nge tiyiseleriwi, naswona ku lawula van’wana a ku nge tsakeriwi. (Pisalema 11:5) Va nga khutaza vana va vona ku bula na vona hi timhaka ta rimbewu naswona va papalata mintshikilelo ya rimbewu.

Xiphiqo Lexi Xi Nga Ta Hela Ku Nga Ri Khale

Hambi swi ri tano, ku pfinya a ku nge heli loko ku nga hundzuriwi vulawuri bya vanhu emisaveni. Mulavisisi Linda Ledray u te: “Ku pfinya a hi xiphiqo xa munhu un’we [kambe] i xiphiqo xa ndyangu, xiphiqo xa vanhu hinkwavo ni xiphiqo xa tiko hinkwaro.”

Bibele yi tshembisa leswaku vanhu va misava hinkwayo, enkarhini lowu taka, a va nge he vi na vukarhi, a va nge he ‘fumi munhu ku n’wi endla swo biha.’ (Eklesiasta 8:9; Esaya 60:18) Nkarhi wu ta fika ku nga ri khale lowu Yehovha Xikwembu a nga ta ka a nga ku pfumeleli ku tirhisiwa loko biha ka matimba, ku katsa ni ku pfinya.—Pisalema 37:9, 20.

Emisaveni yoleyo leyintshwa, vanhu hinkwavo va ta dyondzisiwa ku va ni ku rhula naswona va ta rhandzana ku nga khathariseki rimbewu, rixaka kumbe tiko ra vona. (Esaya 54:13) Naswona enkarhini wolowo, vatitsongahati va ta hanya va nga chavi vanghana kumbe switaswifamba naswona “v̌a ta tiṭakela e ku ruleni lo’kukulu ka v̌ona.”—Pisalema 37:11.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Loko U Pfinyiwa

□ Lava mpfuno wa vutshunguri.

□ Loko u swi tsakela, kombela leswaku mutsundzuxi wa lava pfinyiweke loko a ri kona a ku heleketa loko u tshunguriwa ni loko ku tengiwa mhaka ya kona.

□ Vita maphorisa hi ku hatlisa hi laha u nga swi kotaka ha kona. Vatsundzuxi va swi vona swi antswa ku vika mhaka leswaku u ta hlayiseka ni leswaku ku hlayiseka vavasati van’wana. Ku vika mhaka a swi fani ni ku tenga, kambe loko u hlawula ku tenga endzhaku, mhaka ya wena yi ta huma moya hi mhaka yo hlwela ku vika.

□ Hlayisa vumbhoni. U nga hatliseli ku hlamba, u cinca swiambalo, u hlamba misisi kumbe u yi kama, kumbe u sula lomu ku nga hala tintiho kumbe milenge.

□ Vatshunguri va ta hlengeleta vumbhoni kutani va kamba loko u ri ni vuvabyi lebyi tluletiwaka hi rimbewu ni khwiri. Loko va ku nyika swidzidzirisi swo sivela nyimba, leswi nakambe swi vitaniwaka morning-after pill, Vakreste va fanele va xiya leswaku swidzidzirisi swo tano swi nga endla leswaku miri wu humesa tandza leri nonisiweke.

□ Endla leswi swi ku faneleke leswaku u titwa u hlayisekile—cinca tiloko, tshama ni munghana, goga nyangwa—ku nga khathariseki leswaku swi tikomba onge wa swi hundzeleta kumbe doo.

□ Ku tlula hinkwaswo, kamba Matsalwa leswaku ma ku chavelela, u khongela eka Yehovha, hambi ku ri ku vitana vito rakwe loko u hlaseriwa ni le ndzhaku ka ku hlaseriwa. Titshege hi vakulu ni vanghana van’wana lavakulu evandlheni leswaku va ku seketela. Vana kona eminhlanganweni loko swi koteka naswona u hlanganyela ni Vakreste-kuloni evutirhelini.