Ha Yini Rixaka Ri Ri Mhaka Leyikulu Swonghasi?

KU SUKELA eku sunguleni ka matimu ya vanhu lama tsariweke, mianakanyo ya leswaku ku na “vona” na “hina” yi lawule miehleketo ya vanhu. Lavo tala va tibyele leswaku hi vona ntsena vanhu lavanene lava nga ni tindlela leti lulameke to endla xin’wana ni xin’wana. Leswi hi swona leswi vativi va sayense va swi vitanaka ku titlakusa ka rixaka, mianakanyo ya leswaku vanhu va ka n’wina ni tindlela ta vona hi tona leti nga ta nkoka.

Hi xikombiso, Magriki ya khale a ma ti langutela ehansi ti-“barbarian” (swiphuta) ku nga rito leri a ri tirhiseriwa un’wana ni un’wana loyi a nga riki Mugriki. Rito leri nge “barbarian” a ri tekiwa eka ndlela leyi tindzimi ta vanhu vambe a a ti twakala ha yona etindleveni ta Magriki, tanihi rito leri nga twisisekiki leri nge “bar-bar.” Vaegipta va le mahlweni ni Varhoma va le ndzhaku na vona a va tivona va ri ehenhla ka vanhu van’wana.

Hi malembe xidzana yo tala Machayina a ma vitana tiko ra wona ma ku i Zhong Guo kumbe Mfumo wa le Xikarhi, hikuva a va kholwa leswaku tiko ra China a ri ri exikarhi ka misava kumbe exikarhi ka vuako hinkwabyo. Endzhaku ka nkarhi, loko varhumiwa va Valungu lava nga ni misisi yo tshwuka, mahlo ya rihlaza ni nhlonge yo tshwuka va fika le China, Machayina a ma va vita “vadiyavulosi va matiko mambe.” Hi ku fanana, loko vanhu va le Vuxeni va fika ro sungula le Yuropa ni le Amerika N’walungu, mahlo ya vona yo voyama ni mikhuva ya vona leyi a va yi languta yi nga tolovelekanga yi va vangele ku hlekuriwa ni ku soriwa.

Kambe, ku ni yinhla ya nkoka leyi faneleke ku langutiwa, hi laha buku leyi nge The Kinds of Mankind yi vulaka ha kona: “Ku pfumela eka ku tlakuka ka munhu [hi rixaka] swa olova; ku ringeta ku swi seketela hi ku tirhisa mintshubulo ya sayense, i mhaka yo nonon’hwa swinene.” Matshalatshala ya ku kombisa leswaku rixaka ro karhi i rikulu eka rin’wana a ma sunguli sweswi. Ntlharhi ya ntivo-ximunhu Ashley Montagu u tsale leswaku “mianakanyo ya leswaku ku ni tinxaka ta ntumbuluko kumbe leti endliweke, ta vanhu leti hambanaka emianakanyweni swin’we ni le mirini, i mianakanyo leyi yi sunguriweke eku heleni ka lembe xidzana ra vunhungu.”

Ha yini mhaka ya ku tlakusa rixaka yi dume ngopfu eka lembe xidzana ra vu-18 ni ra vu-19?

Bindzu Ra Mahlonga Ni Rixaka

Xivangelo lexikulu hi leswaku bindzu ra mahlonga leri humelelaka a ri fike emaninginingini ya rona hi nkarhi wolowo, naswona madzana ya magidi ya Maafrika a ma tekiwa hi nkani, ma endliwa mahlonga le Yuropa ni le Tiamerika. Hakanyingi mindyangu a yi hahluka, vavanuna, vavasati ni vana va yisiwa eka tindhawu to hambana ta misava, va nga ha tlheli va vonana. Xana vunyingi bya vaxavisi va mahlonga ni vini va mahlonga lava a va tivula Vakreste, a va ta swi seketela njhani swiendlo swo tano swo biha?

Hi ku kurisa langutelo ra leswaku Maafrika ya vantima ma le hansi hi ntumbuluko. Mutivi wa filosofi wa lembe xidzana ra vu-18 wa le Scotland, David Hume u tsarile: “Mina ndzi vona swi fanerile ku ehleketa leswaku manigro hinkwawo ni tinxaka letin’wana hinkwato ta vanhu ti le hansi ka valungu.” Entiyisweni, Hume u vule leswaku “ku hava vaendli va swilo lava tlhariheke exikarhi ka [Manigro], ku hava vatshila ni vativi va sayense.”

Hambi swi ri tano, sweswo a ku ri mavunwa. The World Book Encyclopedia (1973) yi te: “Mimfumo ya Manigro leyi hluvukeke swinene a yi ri kona eswiphen’wini swo hambana-hambana swa Afrika emalembeni ya madzana lama hundzeke. . . . Exikarhi ka 1200 na 1600, a ku ri ni yunivhesiti ya Manigro ni Maarabu le Timbuktu eAfrika Vupela-dyambu, naswona a yi tiviwa eSpain, eAfrika N’walungu ni le Middle East.” Kambe, vanhu va bindzu ro xavisa mahlonga va hatlisele ku amukela langutelo ra vativi va filosofi vo fana na Hume ra leswaku vantima a va ri rixaka leri nga ehansi ka valungu, ni leswaku a hi vanhu hi ku helela.

Vukhongeri Ni Rixaka

Vaxavisi va mahlonga lava nga ni mavonelo ya ku ya hi rixaka, va seketeriwe ngopfu hi varhangeri va vukhongeri. Eku sunguleni ka va-1450, valawuri va vapapa va Rhoma Khatoliki va yirise ku khomiwa ni ku endliwa mahlonga ka “vahedeni” ni “lava nga pfumeriki” leswaku “mimoya-xiviri” ya vona yi ta hlayiseriwa “Mfumo wa Xikwembu.” Loko se va katekisiwile hi kereke, vakambisisi va Valungu ni vaxavisi va mahlonga a va khumbiwanga hi nsele wa vona eka vanhu va tiko.

Buku leyi nge Slavery and Human Progress yi ri: “Emalembeni ya va-1760, ku fana ni makume ya malembe lawa a ma ha ta, ku endliwa mahlonga ka vanhu va ntima ku lerisiwe hi vakulukumba ni vafundhisi va kereke ya Khatoliki, Anglican, Lutere, Presbeteriya ni va Reformed. A yi kona kereke kumbe mpambukwa wa manguva lawa lowu ringeteke ku byela swirho swa wona leswaku swi nga fuyi mahlonga kumbe ku endla bindzu ra mahlonga ya vantima.”

Hambi leswi tikereke tin’wana a ti vulavula hi vumakwerhu bya vuako hinkwabyo bya Vukreste, ti tlhele ti hlohlotela tidyondzo leti nga pfurhetela nyimpi ya tinxaka. Hi xikombiso, Encyclopaedia Judaica yi vula leswaku “endzhaku ko lwa nkarhi wo leha ni ku va ni mabulo ya vukhongeri, hi kona laha vanhu va le Spain va nga languta tinxaka leti va ti kumeke eAmerika tanihi vanhu lava hanyaka.”

A ku vuriwa leswaku ntsena loko “mimoya-xiviri” ya vanhu va tinxaka toleto yi “ponisiwa” hi ku hundzuriwa va va Vakreste, a swi nga ri na mhaka leswaku va khomiwa njhani emirini. Naswona loko swi ta emhakeni ya vantima, varhangeri vo tala va vukhongeri va vule leswaku va rhuketeriwile hi Xikwembu. A ku soholotiwa matsalwa leswaku ku seketeriwa mhaka leyi. Vafundhisi Robert Jamieson, A. R. Fausset na David Brown, eku hlamuseleni ka vona Bibele, va ri: “Kanana a a rhuketeriwe [Genesa 9:25]—ndzoviso lowu wu hetiseke loko ku lovisiwa Vakanana—eku avanyisiweni ka Egipta ni ku endliwa mahlonga ka Maafrika, vatukulu va Hamu.”—Commentary, Critical and Explanatory, on the Whole Bible.

Dyondzo ya leswaku kokwana wa rixaka ra vantima u rhuketeriwile a yi dyondzisiwi eBibeleni. Ntiyiso hi leswaku, rixaka ra vantima ri huma eka Kuxe, ku nga ri Kanana. Eka lembe xidzana ra vu-18, John Woolman u vule leswaku ku tirhisa ndzhukano lowu wa Bibele ku seketela ku endliwa mahlonga ka vantima, va tsoniwa timfanelo ta vona ta ntumbuluko, “i miehleketo yo biha ngopfu leyi nga fanelangiki ku amukeriwa hi munhu wihi na wihi loyi a lavaka ku lawuriwa hi misinya ya milawu leyi tiyeke.”

Mianakanyo Leyi Hoxeke Ya Sayense Ni Rixaka

Mianakanyo leyi hoxeke ya sayense na yona yi hoxe xandla eka matshalatshala yo seketela mhaka ya leswaku vantima i rixaka ra le hansi. Buku leyi nge Essay on the Inequality of Races, leyi tsariweke hi mutsari wa lembe xidzana ra vu-19 wa Mufurwa, Joseph de Gobineau, yi veke xisekelo xa tibuku to tano to tala leti a ti ta landzela. Eka yona, Gobineau u ave vanhu hi tinxaka tinharhu to hambana hi ku landzelelana ka vukulu bya tona: vo basa, va xitshopana ni vantima. U vule leswaku timfanelo leti hlawulekeke ta rixaka rin’wana ni rin’wana ti le ngatini, kutani ku hlangana kwihi na kwihi hi ku tekana a ku ta onha ni ku lahlekisa timfanelo leti hlawulekeke.

Gobineau u vule leswaku ku tshame ku va ni rixaka leri tengeke ra vanhu vo basa, vo leha, va misisi yo kwalala, va mahlo ya bulawusele lava yena a a va vitana Vaariya. U te, Vaariya hi vona lava tiseke nhluvuko ni ririmi ra Xisanskriti le India, naswona Vaariya hi vona nakambe lava sunguleke nhluvuko wa Greece na Rhoma ra khale. Kambe hi ku tekana ni vanhu va kwalaho va le hansi, vanhu lava vo tlakuka va nyamalarile, swin’we ni vutlharhi ni timfanelo letinene ta rixaka ra Maariya. Vanhu lava a va ri kusuhi swinene ni Vuariya lebyi tengeke lava nga kona ni sweswi, hi ku vula ka Gobineau, va kumiwa eYuropa n’walungu, exikarhi ka Vanordic ni le ka Majarimani.

Mianakanyo ya xisekelo ya Gobineau—ku hambana ka tinxaka letinharhu, muxaka wa ngati, rixaka ra Maariya—a yi nga sekeriwanga eka sayense nikatsongo, naswona a yi amukeriwi hi vanhu va namuntlha lava tivaka sayense. Kambe, van’wana va hatlise va yi amukela. Un’wana wa vona a ku ri Munghezi, Houston Stewart Chamberlain, loyi a a tsakisiwe ngopfu hi mianakanyo ya Gobineau lerova a ya tshama le Jarimani a yisa emahlweni miehleketo ya leswaku ntshembo wa ku ponisiwa ka rixaka ra Maariya wu nga va kona ntsena hikwalaho ka Majarimani. Entiyisweni, tibuku ta Chamberlain ti hlayiwe ngopfu eJarimani, naswona vuyelo bya kona a byi bihile.

Vuyelo Byo Biha Bya Xihlawuhlawu Xa Tinxaka

Eka buku yakwe leyi nge Mein Kampf (Ku Lwa Ka Mina), Adolf Hitler u kandziyise leswaku rixaka ra Majarimani a ri ri ra Maariya lama tlakukeke leri a ri fanele ku lawula misava. Hitler a ehleketa leswaku Vayuda, lava a nga vula leswaku hi vona va kavanyetaka ikhonomi ya Jarimani, a va ri xihinga xa pakani leyi yo vangama. Xisweswo ku landzela ku herisiwa ka Vayuda ni mintlawa yin’wana ya Yuropa leyi nga talangiki, leyi hakunene a ku ri minkarhi yo nonon’hwa ya matimu ya vanhu. Byebyo a ku ri vuyelo byo biha bya mianakanyo ya xihlawuhlawu xa tinxaka, ku katsa ni ya Gobineau ni ya Chamberlain.

Hambi swi ri tano, vubihi byebyo a byi nga endliwi le Yuropa ntsena. Ehase ka lwandle lomu va nge i misava leyintshwa, muxaka lowu fanaka wa mianakanyo leyi nga twisisekiki wu tise ku xaniseka lokukulu eka tinxaka ta vanhu lava nga riki na nandzu. Hambi leswi mahlonga ya le Afrika ma ntshunxiweke eku heteleleni le United States endzhaku ka Nyimpi ya Xin’wana-manana, ku humesiwe milawu eka mimfumo yo tala leyi sivelaka vantima ku kuma malunghelo yo tala lama kumiwaka hi vaaki van’wana. Hikwalaho ka yini? Vaaki va valungu a va dyondzisa leswaku rixaka ra vantima ri pfumala vutlharhi byo hlanganyela eka mintirho ya tiko kumbe ya hulumendhe.

Ndlela leyi mintlhaveko yoleyo yi dzikeke ha yona yi kombisiwa hi mhaka leyi khumbaka nawu wa ku tekana ka mulungu ni munhu wa rixaka rin’wana. Nawu lowu a wu nga pfumeli leswaku muntima a tekana ni mulungu. Loko a hehla mpatswa lowu tluleke nawu lowu, muavanyisi un’wana u vule leswi: “Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi vumbe tinxaka, vo basa, va ntima, va xitshopana, Vamalayi ni vo tshwuka, kutani xi va veka ematikweni yo hambana, kambe loko lunghiselelo ra xona a ri nga kavanyetiwanga, a ku nga ta va na xivangelo xa vukati byo tano.”

Muavanyisi u vule leswi, ku nga ri eka lembe xidzana ra vu-19 naswona ku nga ri enkarhini wa khale ngopfu, kambe hi 1958—eka mpfhuka wa le hansi ka tikhilomitara ta 100 ku suka ePalamendhe ya U.S.! Hakunene, Huvo leyi Tlakukeke ya U.S. yi herise milawu hinkwayo leyi yirisaka ku tekana ka tinxaka, hi 1967.

Milawu yoleyo yo xihlawuhlawu—swin’we ni ku hambanisiwa ni van’wana exikolweni, etikerekeni ni le ka tindhawu tin’wana ta mani na mani ni ku languteriwa ehansi entirhweni ni le ku kumeni ka tiyindlu—swi pfuxe hasahasa, ku kombisa ku vilela ni madzolonga lawa ma hundzukeke xiphemu xa vutomi eUnited States ni le ka tindhawu tin’wana to tala. Handle ko vulavula hi ku onhiwa ka vutomi ni nhundzu, mpfilumpfilu, rivengo, ku rhukaniwa ni ku xaniseka loku veke kona, ku nga langutiwa tanihi ku khomisiwa tingana ni ku nyumisiwa ka vanhu lava ku vuriwaka leswaku va hluvukile.

Xisweswo, xihlawuhlawu xa tinxaka xi ve xin’wana xa swivangelo swa mpfilumpfilu evanhwini. Hakunene, hinkwerhu hi fanele hi kambisisa timbilu terhu, hi tivutisa: Xana ndza ti papalata tidyondzo hinkwato leti tlakusaka rixaka rin’wana eka rin’wana? Xana ndzi ringetile ku susa mintlhaveko yihi na yihi leyi saleke ya ku tlakusa rixaka?

Nakambe i swa nkoka ku tivutisa: Xana wu kona ntshembo wa leswaku xihlawuhlawu xa tinxaka ni ku xaniseka, leswi teleke namuntlha swi ta herisiwa? Xana vanhu va matiko, tindzimi ni mikhuva yo hambana va nga kota ku hanyisana hi ku rhula?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Valungu vo tala a va languta vantima va nga ri vanhu hi ku helela

[Xihlovo Xa Kona]

Reproduced from DESPOTISM—A Pictorial History of Tyranny

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Tikampa ta nxaniso ta Manazi a ti ri vuyelo byo biha bya mianakanyo ya xihlawuhlawu xa tinxaka

[Xihlovo Xa Kona]

U.S. National Archives photo