Nyarhi Ya Le Matini—Ya Tshembeka Naswona Ya Pfuna

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE BRAZIL

‘Balekani, balekani! Yingwe!’ ku huwelela vafana. Va tsutsumela tinyarhi ta vona, va tlulela eminhlaneni ya tona, ivi ti tsutsuma. Xikan’we-kan’we Saïdjah un’wana wa vafana, a chupuka ivi a wela emasin’wini ya mpunga—a ta khomiwa hi ku olova hi yingwe leyi taka. Hambi swi ri tano, nyarhi ya Saïdjah ya swi vona leswi humeleleke. Yi tlhelela endzhaku, ivi yi hangamisa miri wa yona lowukulu tanihi lwangu ehenhla ka munghana wa yona lontsongo, ivi yi jamela yingwe. Dyimanga ledyiya dyi hlasela, kambe nyarhi yi yima yi ku tsetserhele, yi ponisa vutomi bya Saïdjah.

MHAKA leyi, leyi hlamuseriwaka hi Eduard Douwes Dekker mutsari wa lembe-xidzana ra vu-19 loyi a a tshama eAsia, yi kombisa mfanelo ya risima ya nyarhi ya le matini: vutshembeki. Ni namuntlha, ya ha tiviwa hi vutshembeki bya yona. Mutivi un’wana u ri, “Nyarhi ya le matini yi fana ni mbyana ya le kaya. Yi ta ku rhandza vutomi hinkwabyo ntsendze loko u yi khoma kahle.”

Vana le Asia, hambi va ha ri na mune wa malembe, va swi tiva ku yi khoma kahle. Masiku hinkwawo va heleketa vanghana va vona lava swihontlovila enambyeni, laha va fikaka va va hlambisa, hi swivokwana swa vona, va hlambisa swiharhi leswi tindleve, mahlo ni tinhompfu ta swona. Nyarhi yi angula hi ku hefemuteka hikwalaho ko eneriseka. Dzovo ra yona ro dzwihala ri koka ku hisa, naswona hikwalaho ka leswi nyarhi yi nga ni tinhlaribya ti nga ri tingani ta nyuku loko yi pimanisiwa ni homu, yi ni xiphiqo xo tiphyuphyisa. A swi hlamarisi leswi yi rhandzaka ku mbombometiwa loku ka siku na siku! Buku yin’wana yi vula leswaku tinyarhi “loko ti tiloveke ematini kumbe eridakeni, ti cakunya ti pfale mahlo katsongo, ta tsakisa swinene.”

Hambi swi ri tano, ku rhandza ka tona mati ko va yin’wana ya timfanelo ta tona. Xana hi tihi timfanelo tin’wana leti ti nga tona? Ha yini ti pfuna? Xo sungula, ti languteka njhani?

Xiharhi Lexi Teleke Hi Tinyama Lexi Kumekaka eMisaveni

Nyarhi ya le matini (Bubalus bubalis) yi languteka ku fana ni havi leyikulu ngopfu naswona yi tika 900 wa tikhilogiramu kumbe ku tlula. Yi ni dzovo leri nga riki na voya hi laha ku heleleke, ra muvala wo kwalala. Yi lehe 1,8 wa timitara ku ya ehenhla emakatleni—timhondzo leti khotsekeleke xikarhi, nhlana wo ololoka, miri wo leha, nhamu leyi voyameleke ehansi, ni miri wa misiha yo tiya—i xikombiso xa matimba. Emakumu ka milenge ya yona leyo tiya ku ni tintangu leti fanelaka vafambi va le ndzhopeni: masondzo lamakulu yo kota bokisi lama khomeleleke emahlanganini lama kotaka ku petseka-petseka swinene. Ku petseka-petseka koloko ka nyarhi ku yi pfumelela ku petsela masondzo ya yona endzhaku, yi kandziya swihinga, naswona yi kota ku famba emasin’wini ya nhlangasi laha masondzo ya tihomu ma nga salelaka.

Tinyarhi ta le matini ta 150 wa timiliyoni emisaveni leti fuyiweke ti avanyisiwa hi mixaka mimbirhi: ta le swibodlhweni ni ta le nambyeni. Ku sukela le Philippines ku ya eIndia, nyarhi ya le swibodlhweni, leyi nga ni timhondzo leti languteke endzhaku ta 1,2 ku ya ka 1,8 wa timitara hi ku leha, i xifaniso lexi rhandziwaka eka tiposikarata. Loko yi nga yimanga, yi va yi mbombomele le masin’wini ya mpunga yi nghene ku fika ematsolweni kumbe yi koka tigolonyi eswindledyanini leswi tilori ti nga ta ka ti nga fambi eka swona.

Nyarhi ya le nambyeni ya fana ni ya le swibodlhweni. Miri wa yona wu tsongonyana naswona timhondzo ta yona ti yi ringanile—ti soholotekile swinene, kumbe ti petseke ti lulamela ehansi. Kambe leswi yi tikaka 900 wa tikhilogiramu, na yona yi languteka yi hlamarisa. Khale, vaxavisi va Maarabu va xave muxaka lowu le Asia va wu yisa eMiddle East; ivi endzhakunyana, Valweri va Nkutsulo lava mukaka emakaya va yi yisa eYuropa, laha ni sweswi ya ha hanyaka.

Hambi leswi nyarhi ya le matini u nga yi kumiki yi famba hi xihatla—yi tifambela khwatsi hi rivilo ra tikhilomitara tinharhu hi awara—ha timbirhi nyarhi ya le swibodlhweni ni ya le nambyeni ti kumeka eswiphen’wini swo tala swa misava. Ti tshama etimbuweni ta le n’walungwini wa Australia, ti fambe etimbuweni ta swihlala swa Pacific, naswona ti siya ni mabudula emakhwatini ya Amazon. Ti fikise ku yini le Amazon?

Valuveri Lava Andzaka

Vavalangi lava nga le ku dyondzeni ka ikholoji lava tsemakanyaka Amazon, hakanyingi va kambisisa timbuwa ta milambu va nga ti voni tiyingwe letikulu kumbe tinyoka letikulu leti tshamaka ni le matini leti swi nga oloviki ku ti vona. Hambi swi ri tano, a va kali va lava swivona-kule, hambi ku ri manghilazi leswaku va kota ku vona valuveri lava ha ku fikaka laha khwatini—leti fikeke hi magidi.

Loko u vona onge valuveri lava va le Asia lava ngo tiketla le Amazon va xungeta vuxaka bya swivumbiwa ni swimilana, u nga ha anakanya ku ya vika emaphoriseni ya le Marajó, xihlala lexi nga emakhukhumbeni ya nambu. Kambe swi tive! A wu nge nyikiwi nkarhi loko u fika exitichini xa maphorisa, hikuva u ta kuma leswaku phorisa leri tirhaka enkarhini wolowo ri le ndleleni ri ya valanga magondzo ri landzelela un’wana wa vatirhela-mfumo lava karhataka. U be kona, hi vula nyarhi ya le matini—naswona i muxaka lowu wa le swibodlhweni! Kona i mani la tikarhataka hi ku ya mangala?

Entiyisweni, nyarhi ya le matini i rifuwo ra ndhawu ya Amazon, ku vula Dok. Pietro Baruselli, mutshila wo ongola swiharhi la tirhelaka xin’wana xa swivandla leswi kambisisaka tinyarhi ta le matini le Brazil. U byele Xalamuka! leswaku nyarhi yi ni fambiselo ro gayela ra kahle swinene leri yi pfumelelaka ku dya emadyelweni lama nga dlayisaka tihomu ndlala. Vafuwi va tihomu va boheka ku tshamela ku basisa makhwati va pfula madyelo lamantshwa, kambe tinyarhi ti tihanyela hi madyelo lawa ana se ma nga kona. Dok. Baruselli u vula leswaku nyarhi ya le matini “yi nga pfuneta ku hlayisa makhwati layo tsakama.”

Hambi swi ri tano, leswaku yi hanya ekhwatini, nyarhi yi fanele ku va musunguri wa swilo swintshwa—kunene i musunguri wa swilo swintshwa. Buku leyi nge The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal yi hlamusela leswaku hi nguva ya timpfula loko Amazon ri mbombomerisa madyelo, nyarhi yi titwananisa ni mbango wa yona lowu tsakamaka. Loko tihomu, ti tshame etindhawini leti tlakukeke, ti hlalela hi mahlo yo navela ni makhwiri lama nga ni ndlala, tinyarhi leti nga kusuhi na tona ti famba ematini ti dya swimilana leswi phaphamaleke ti tlhela ti dya leswi nga le hansi ka mati. Loko madyelo ya tlhela ya humelela, tinyarhi ti languteka ti hatima kukota eku sunguleni.

Nkosikazi

Nyarhi ya le matini ya karhi ya andza ni le swiphen’wini swin’wana swa Brazil. Ku sukela eku sunguleni ka va-1980, nhlayo ya ntlhambi yi tlakuke ku sukela eka mune wa madzana ya magidi ku ya eka timiliyoni to hlayanyana. Entiyisweni, tinyarhi ti andza hi xihatla swinene ku tlula tihomu. Ha yini?

Wanderley Bernardes, mukurisi wa tinyarhi eBrazil, u hlamusela leswaku nyarhi yi lunghekele ku tswala yi ri na malembe mambirhi hi vukhale. Endzhaku ka khume ra tin’hweti yi mithile, yi veka rhole ra yona ro sungula. Endzhakunyana ka tin’hweti leti nga vaka 14, rhole ra vumbirhi ra vekiwa. Leswi marhole ya nga fiki hi xitalo naswona ya lwisanaka ni mavabyi swinene, nyarhi yi tihanyela vutomi byo leha yi tlhela yi veka. Nkarhi wo tanihi kwihi? Hi avhareji i ku tlula 20 wa malembe. Yi veka vana vangani?

“Ndzi ta ku komba,” ku vula Nkulukumba Bernardes a ri karhi a ba magoza ensin’wini leyi ya madyelo ya 300 wa tihekitara, kwalomu ka 160 wa tikhilomitara evupela-dyambu bya São Paulo. “Loyi i Rainha (Nkosikazi),” u vurisa sweswo hi rirhandzu a ri karhi a kombetela xiharhi lexi dzovo ra xona ri karhaleke ni timhondzo ta xona ti petlu-petlukeke leswi kombisaka ku leha ka vutomi bya nyarhi. “U na 25 wa malembe hi vukhale, u ni vatukulu vo tala, kambe,” a ri karhi a n’wayitela, wa engetela, “wa ha ku veka rhole rakwe ra vu-20.” Leswi ku nga na vakokwana vo kota Rainha, a swi hlamarisi leswi vativi van’wana va vhumbhaka leswaku eka lembe-xidzana leri taka, ku nga ha va ni ntlhambi lowukulu wa tinyarhi emisaveni hinkwayo lowu wu nga ta va wu dyela le Brazil!

A Yo Va Teretere Leyi Hanyaka Ntsena

Hambi swi ri tano, leswaku ku nga ha va ni ntlhambi lowukulu swa tshembiwa le India ntsena, kaya ra kwalomu ka hafu ya tinyarhi ta misava hinkwayo. Kwalaho ni le matikweni man’wana ya le Asia, hi mpfuno wa tinyarhi, timiliyoni ta mindyangu ya varimi lava nga swisiwana ti hanya hi masimu lawa ti nga na wona. Leswi yi nga laviki mafurha kumbe tinsimbhi to karhi, “teretere [ya vona] leyi hanyaka” ya koka, yi rima, ya harika, yi koka tigolonyi, naswona yi wundla ndyangu kwalomu ka 20 wa malembe. Mukhegula un’wana wa le Asia u te: “Endyangwini wa ka hina, nyarhi i ya nkoka swinene ku tlula mina. Loko ndzi fa, va ta ndzi rilela; kambe loko nyarhi ya hina yi fa, va nga ha sika.”

Handle ko va murimi, nyarhi i muwundli. Kwalomu ka 70 wa tiphesente ta ntswamba hinkwawo wa le India wu huma eka tinyarhi ta le matini ta muxaka wa le nambyeni, naswona ntswamba wa nyarhi wu laviwa swinene lerova a swi olovi ku xavisa ntswamba wa homu. Ha yini vo tala va lava wona? Buku leyi nge The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, yi hlamusela yi ku: “Ntswamba wa nyarhi, a wu na mati yo tala, wu ni swiaki swo tiya, mafurha yo tala, wu ni lactose yo talanyana, naswona wu ni tiphroteyini to tala ku tlula ntswamba wa homu.” Wu nyika matimba yo tala, wu ni nantswo lowunene, naswona wu tirhiseriwa ku endla chizi yo basa leyi nga dzungiki, chizi leyi endliweke hi mulaza, ni tichizi tin’wana leto nandziha.

Ku vuriwa yini hi nyama ya nyarhi? “Yi laviwa ngopfu,” ku vula Bernardes n’wini wa purasi. Loko ku tiwa eka minkambisiso ya nantswo eAustralia, Venezuela, ni le United States, ni le matikweni man’wana, ku tsakeriwe maqatha ya nyarhi ku tlula ya homu. Entiyisweni, hakanyingi timiliyoni ta vanhu emisaveni hinkwayo ti dya nyama ya nyarhi ti ri karhi ti anakanya leswaku ti khatlulela nyama ya homu yo nandziha. Dok. Baruselli u ri: “Hakanyingi vanhu ana se va ni mianakanyo yo hlawula, kambe nyama ya nyarhi yi nandziha kukota ya homu, naswona hakanyingi ku yi tlula.”

Ku Tsongahata Nyarhi

Hambi leswi tinyarhi ti andzaka hi nhlayo, ti le khombyeni. Earthscan Bulletin yi ri: “Tinkunzi letikulu leti a ti ta humesa tinyarhi letikulu, hakanyingi ti hlawuriwa tanihi swiharhi swo koka swilo swo tika ivi ti tsheniwa, kumbe ti yisiwa eku dlayiweni.” Hi ndlela yoleyo, muxaka lowukulu wa lahleka, kutani tinyarhi ta hunguteka hi mpimo. Vativi va ri: “Khume ra malembe lama hundzeke eThailand, a swi tolovelekile ku kuma nyarhi leyi tikaka 1 000 wa tikhilogiramu; sweswi swa tika hambi ku ri ku kuma leyi tikaka 750 wa tikhilogiramu.” Xana xiphiqo lexi xi nga tlhantlhiwa?

Ina, ku vula xiviko lexi endliweke hi vativi va sayense ya swiharhi va 28, kambe “ku fanele ku tekiwa goza ra xihatla . . . leswaku ku hlayisiwa ku tlhela ku sirheleriwa muxaka lowukulu wa tinyarhi.” Ku fikela sweswi, va pfumela leswaku nyarhi yi lahliwile, kambe “ku twisisa nyarhi ya le matini kahle ku nga va ka nkoka ematikweni yo tala lama ha hluvukaka.” Vativi lava va vula leswaku, nkambisiso lowu engetelekeke wu ta pfuna ku “humesela ehandle timfanelo ta xiviri” ta yona.

Eku heteleleni, vativi va sayense emisaveni hinkwayo va tshubula leswi vafuwi va le Asia va nga ni malembe-xidzana yo tala va ri karhi va swi tiva: Leswaku tinyarhi ta le matini leto tshembeka ni leti pfunaka i vanghana lavakulu va munhu.

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

A Hi Yona

BUKU leyi nge The Water Buffalo: New Prospects for an Underutilized Animal, yi ri: “Swi tolovelekile leswaku nyarhi ya le matini ya leva naswona yi ni khombo. Minsonga-vutivi yi tiyisekisa mianakanyo leyi.” Hambi swi ri tano, entiyisweni, nyarhi ya le matini leyi fuyiweke i “xin’wana xa swifuwo leswo rhula ku tlurisa. Ku nga khathariseki ku languteka ka yona loku chavisaka, yi tifanela ntsena ni xifuwana xa le kaya—yi rhandza vanhu, yi rhurile naswona yi rhombile.” Kutani ke, swi tise ku yini leswaku nyarhi yi kala yi tiviwa hi ndlela leyi yi nga tsakisiki? Yi nga ha va yi fananisiwa ni nyarhi ya le Cape ra le Afrika (Synceros caffer), leyi yi levaka hakunene hambi leswi yi nga xaka ra le kule ra leyi. Kambe, nyarhi ya le matini a yi nge tswali swin’we ni leyi. Ti tsakela ku fambela ekule ni maxaka lawa ya xifafa—ti nga hlangani-hlangani na wona.