Nhlaselo Hi Tlhelo Ra Rimbewu—Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

NTIRHO a wu hundzuke xinghunghumani eka matsalana lontsongo la vitaniwaka Rena Weeks. Ina, feme ya nawu leyi a a yi tirhela a yi ri ni vito lerinene naswona yi ri ni tihofisi ematikweni yo tlula 24. Kambe a a tirhela wanuna loyi, hi ku vula ka yena, a a tshamela ku n’wi koka-koka ni ku n’wi khoma-khoma. Nhlaselo lowu wu khomisaka tingana a wu tlhandlekeriwe hi nhlambha ni mavulavulelo lama nga ni swin’wana eka wona.

Malembe yo tala lama hundzeke, vavasati lava nga exiyin’weni lexi a va nga ri na lexi va nga xi endlaka—handle ka leswaku kumbexana va tshika ntirho. ‘Marito yakwe yo hehla muthori wakwe’ a ma nga ta va na vuyelo lebyi twalaka loko ku nga ri na timbhoni. Naswona, hambi ku ri lava va nga ha yimaka etlhelweni ra wansati va nga ha ba xiphiqo lexi hi makatla va ku, ‘Kasi swo va na yini?’ Kambe minkarhi yi cincile. Rena Weeks a nga lo heta ntsena hi ku hlundzuka ivi a tshika ntirho. U n’wi mangalele enawini.

Huvo ya vuavanyisi ya le United States yi n’wi nyike $50 000 (R181 500) yo n’wi ririsa hikwalaho ka ntshikilelo wakwe wa mintlhaveko, xikan’we na $225 000 (R817 000) yi nga mali ya nxupulo leyi humaka eka khale ka muthori wakwe. Kutani, nchumu lowu nga koka nyingiso wa mabindzu ni tifeme ta nawu emisaveni hinkwayo, huvo ya vuavanyisi yi lerise feme yoleyo ya nawu ku hakela ntsengo lowu tsuvulaka misisi, wu nga $6,9 wa timiliyoni (R25 wa timiliyoni) yi ri mali ya nxupulo hi leswi yi nga tsandzeka ku lulamisa xiphiqo!

Nandzu wa ka Weeks a wo va wona ntsena. Nandzu wun’wana wa sweswinyana wa le nawini a wu katsa bindzu leri nga ni marhavi yo tala ya switolo swa minxavo ya le hansi etikweni hinkwaro (eUnited States). Muthoriwa la vitaniwaka Peggy Kimzey u vule leswaku ndhuna yakwe a a yi hamba yi n’wi byeletela timhaka ta rimbewu leswi nga nhlambha. Hi 1993, Peggy Kimzey u tshike ntirho ximfumo ivi a mangala enawini. U nyikiwe $35000 (R127 000) hikwalaho ka leswi a khomisiweke tingana ni ku xanisiwa emianakanyweni kun’we ni ku lahlekeriwa hi $1 (R3,60) eka muholo wakwe hi ndlela yo fanekisela. Huvo ya vaavanyisi yi tlhele yi boha leswaku khale ka muthori wakwe a a simeke mbango wa ntirho lowu tshikilelaka hi ku pfumelela nhlaselo lowu. Nxupulo wa kona wu ve yini? Makume-ntlhanu wa timiliyoni ta tidolara (180 wa timiliyoni ta tirhandi) yi ri mali ya ndziho!

Magazini lowu nge Men’s Health wu ri: “Milandzu ya nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu yi andza kukota tibakiteriya. Hi 1990, EEOC [Equal Employment Opportunity Commission] yi tirhane na 6127 wa milandzu yo tano; n’wexemu [1993] ri nga si hela nhlayo hinkwayo ya lembe loko yi helerile a yi andze hi makhamba mambirhi yi va 11 908.”

Ku Tirhisiwa Ka Matimba Hi Ndlela Yo Biha

Hambileswi timali to va ririsa ta huvo ya vuavanyisi, leti hlamarisaka ti vaka tinhloko-mhaka-nkulu emahungwini, ntiyiso hileswaku a hi yingani milandzu leyi kalaka yi fika etihubyeni. Vahlaseriwa vo tala va khomisiwa tingana va lo hwii—va hundzuke switlangiso entlangwini wo nyenyetsa wa ku tirhisiwa ka matimba ni ku chavisiwa lowu nga kona etihofisini, eswitarateni, emabazini, ni loko va ri etikhawuntarini ta le switolo, ni le tifektri. Minkarhi yin’wana ku ni nsindziso lowu kongomeke wa vuxaka bya rimbewu. Hambiswiritano, minkarhi yo tala nhlaselo wu tumberilenyana, kambe wu fambisana ni swiendlo leswi hlambisaka timbilu hi ndlela leyi vavisaka moya: ku khumba-khumbiwa hi ndlela leyi nga amukelekiki kumbe leyi nga fanelangiki, nhlambha, ni ku honolela ka ku navela.

I ntiyiso, van’wana va ala ku vitana swiendlo swo tano nhlaselo, va vula leswaku ko va ku hupa pakani ka vavanuna loko va ringeta ku koka nyingiso wa lava va rimbewu leri hambaneke. Kambe vo tala, vo tanihi mutsari Martha Langelan, va lwisana na tona tindlela leti to sirhelela maendlelo lawa yo huma endleleni. Wa tsala: “A hi ku gangisana loku nga hleriwangiki kahle, kumbe ku gangisana loku nga riki ka vumunhu, kumbe ku gangisana ka mafenya, kumbe ku gangisana loku nga ‘twisisekiki.’ A swi endleriwi ku tsakisa vavasati; i mahanyelo lama tirhaka swin’wana hilaha ku heleleke. Ku fana ni ku pfinya, nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu wu endleriwe ku sindzisa vavasati, ku nga ri ku koka nyingiso wa vona. . . . [I] xikombiso xa matimba.” Ina, minkarhi yo tala, ku khomiwa hi ndlela yoleyo yo biha i ndlela yin’wana ya tihanyi leyi ha yona “v̌anhu v̌a fumaka henhla ka v̌aṅwana ku v̌a endla ŝo biha.”—Eklesiasta 8:9; ringanisa Eklesiasta 4:1.

Hakanyingi vavasati a va wu tsakeli nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu, kambe n’wangulo wa vona wu katsa ku nyenyetseka ni ku hlundzuka swin’we ni gome ni tingana. Muhlaseriwa un’wana wa tsundzuka: “Xiyimo lexi xi ndzi hlakatile. Ndzi heleriwe hi ku tshemba ka mina hinkwako, ku titshemba ka mina, ku tixixima ka mina, ni hi leswi a ndzi swi navela hi ntirho-vutomi wa mina. Vumunhu bya mina byi hundzuke hi mpimo lowukulu ngopfu. A ndzi ri munhu loyi a nga khathaliki. Ndzi sungule ku va ni mona, ndzi tihambanisa, naswona ndzi va ni tingana.” Naswona loko muxanisi a ri muthori kumbe un’wana la nga ni vulawuri, nhlaselo wu biha ku tlurisa.

Kutani, a swi hlamarisi leswaku tihuvo ti sungule ku xupula vadyohi ni ku chavelela vahlaseriwa. Ku sukela loko Huvo-nkulu ya United States yi hlamusele ku khomiwa hi ndlela yo biha koloko tanihi ku tlula nawu wa timfanelo ta munhu, hi mpimo lowukulu, nawu wu byarhise vathori vutihlamuleri bya ku simeka mbango wa le ntirhweni lowu nga “chavisiki kumbe lowu nga nyenyetsiki.”

Tikhampani leti ti tipfalaka mahlo emhakeni ya nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu ti nga ha va ni vatirhi lava nga ni mahanyelo yo biha, ku xwa ka vo tala entirhweni, mpindzulo lowu nga nyawuriki, ni ku tshamela ku thola vatirhi—hi nga ha vuli mhangu ya swa timali loko vahlaseriwa va kunguhata ku mangala enawini.

Xana Wu Kule Ku Fika Kwihi?

Xana nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu wu kule ku fika kwihi? Minkambisiso yi kombisa leswaku le United States ku tlula hafu ya vavasati lava tirhaka va hlaseriwile. Hikwalaho buku yin’wana yi ri: “Nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu i xiphiqo lexi nga kona hinkwako. Wu humelela vavasati va le mintirhweni hinkwayo ku sukela eka vaphameri eswitolo swa swakudya ku ya eka vakongomisi lava tlakukeke va mabindzu. Wu kona eka xiyenge xin’wana ni xin’wana xa mintlawa hinkwayo ya vulawuri lebyi hleriweke ni le ka muxaka wun’wana ni wun’wana wa bindzu ni vumaki.” Hambiswiritano, xiphiqo a xi heleli eUnited States ntsena. Buku leyi nge Shockwaves: The Global Impact of Sexual Harassment, ya Susan L. Webb, yi na tinhlayo leti:a

CANADA: “Nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku 4 wa vavasati eka 10 wa vona va vike leswaku va hlaseriwile hi tlhelo ra rimbewu entirhweni.”

JAPANI: “Nkambisiso wa August 1991 wu kombise leswaku 70 wa tiphesente ta vavasati lava va pfumeleke ku vutisiwa va hlaseriwile” entirhweni. “Makume-kaye wa tiphesente va vule leswaku va hlaseriwile hi tlhelo ra rimbewu endleleni loko va ya ni ku vuya entirhweni.”

AUSTRIA: “Nkambisiso wa 1986 wu kombise leswaku ku na kwalomu ka 31 wa tiphesente ta vavasati lava vikeke nhlaselo lowukulu.”

FURWA: “Hi 1991, nkambisiso . . . wu kume leswaku 21 wa tiphesente ta 1300 wa vavasati lava vutisiweke va vule leswaku vona hi xiviri va hlaseriwile hi tlhelo ra rimbewu.”

NETHERLANDS: Nkambisiso wu kombise leswaku “58 wa tiphesente ta vavasati lava pfumeleke [ku vutisiwa] va vule leswaku vona hi voxe va hlaseriwile hi tlhelo ra rimbewu.”

Xikombiso Xa Minkarhi

I ntiyiso, ku xanisiwa ni ku hlaseriwa emintirhweni a hi nchumu lowuntshwa. Vavasati—naswona minkarhi yin’wana vavanuna—a va khomiwa hi ndlela yoleyo yo biha ni le ndzhaku eminkarhini ya Bibele. (Genesa 39:7, 8; Rhuti 2:8, 9, 15) Kambe mahanyelo wolawo yo biha ma vonaka ma tele ngopfu namuntlha. Ha yini?

Xivangelo xin’wana hi leswaku emalembeni ya sweswinyana ku ni vavasati vo tala lava tirhaka. Xisweswo vavasati vo tala va tikuma va ri eswiyin’weni leswi minhlaselo yo tano yi nga humelelaka eka swona. Hambiswiritano, xivangelo lexi xiyekaka swinene hi lexi Bibele yi xi profeteke khale ka khaleni yi ku: “Tsundzuka leswi! Ku ta va ni minkarhi yo nonon’hwa emasikwini ya makumu. Vanhu va ta tilavela swa vona, va va ni makwanga, va tibuma, naswona va va ni manyunyu; va ta rhukana . . . ; va nga vi na tintswalo, va nga vi na musa, lava onhaka mavito ya van’wana, va va ni madzolonga ni vukarhi.” (2 Timotiya 3:1-3, Today’s English Version) Ku andza ka nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu i vumbhoni byin’wana lebyikulu bya leswaku marito lawa ya karhi ya hetiseka namuntlha. Lexi tsakisaka, xihloko lexi nga eka magazini lowu nge Men’s Health xi vula leswaku “ku andza ka swivilelo mayelana ni nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu swi fambisana ni ku hohloka ka vumunhu hinkwako-nkwako. Mahanyelo yo biha ya kona hinkwako-nkwako.”

Ku andza ka nhlaselo wa rimbewu nakambe ku paluxa leswi vitaniwaka “mahanyelo lamantshwa,” lama hangalakeke emisaveni hi va-1960. Ku tluriwa ka mindzilakano ya mahanyelo ya ndhavuko swi fambisane ni ku honisa timfanelo ni mintlhaveko ya van’wana. Ku nga khathariseki leswaku xivangelo hi xihi, nhlaselo hi tlhelo ra rimbewu i nchumu lowu chavisaka lowu nga kona emintirhweni. Xana vavanuna ni vavasati va nga endla yini leswaku va tisirheleta? Xana wu ta kala wu va kona nkarhi lowu nxaniso wu nga ta va wu nga ha ri kona emintirhweni?

Nhlaselo Hi Tlhelo Ra Rimbewu—Ntsheketo Wu Hambana Ni Ntiyiso

Ntsheketo: Nhlaselo wa rimbewu wu vikiwa hi mpimo lowu hundzeletiweke. Ko va fexeni yin’wana, leyi vangiwaka hi ku navetisa ni ku hahama ka vuhaxi.

Ntiyiso: Hi xitalo, wansati u lahlekeriwa ngopfu, naswona a vuyeriwa switsongo loko a vika nhlaselo. Entiyisweni, i vavasati va nga ri vangani ntsena (22 wa tiphesente hi ku ya hi nkambisiso wun’wana) lava va byelaka munhu leswaku va tshame va hlaseriwa. Ku chava, ku khomiwa hi tingana, ku tivona nandzu, ku pfilunganyeka ni ku nga tivi hi timfanelo ta vona ta le nawini swi vangela vavasati vo tala ku rhunga milomu. Xisweswo, vativi vo tala va tshemba leswaku xiphipo lexi xi vikiwa switsongo ngopfu!

Ntsheketo: Vavasati vo tala va tsakela ku xiyiwa. Lava va vulaka leswaku va tshame va hlaseriwa kahle-kahle vo va ni rhumbu ku tlula mpimo.

Ntiyiso: Minkambisiso yi hambeta yi kombisa leswaku vavasati a va swi lavi ku khomiwa hi ndlela yoleyo yo biha. Enkambisisweni wun’wana, “vavasati vo tlula vambirhi eka ntlhanu va vule leswaku a swi va nyenyetsa kasi kwalomu ka n’we-xa-nharhu va vule leswaku va hlundzukile.” Van’wana va vule leswaku a swi va vilerisa, va vaviseka emoyeni naswona va va ni gome.

Ntsheketo: Vavanuna na vona va xanisiwa kukota vavasati.

Ntiyiso: Vakambisisi va National Association of Working Women (U.S.) va vika leswaku “milandzu leyi ringanyeteriwaka eka 90 wa tiphesente ya nhlaselo i ya vavanuna lava hlaseleke vavasati, 9 wa tiphesente i ya vanhu va rimbewu leri fanaka . . . , naswona ko va phesente yin’we ntsena laha vavasati va xaniseke vavanuna.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Nhlaselo wa rimbewu a ko va mhaka ya rimbewu ntsena