Vantshwa Va Vutisa . . .

Xana Ndzi Nga Pasa Kahle eXikolweni?

“Ku pasa i nchumu wa nkoka eka vatswari va mina. ‘U kume timaraka tingani eka xikambelo xa wena xa tinhlayo? I timaraka tingani leti u ti kumeke loko u tsala ririmi ra Xinghezi?’ Leswi swa ndzi nyenyetsa!” —Sam wa malembe ya 13 hi vukhale.

MAXANGU lawa a ma voniwi hi Sam ntsena. Hikwalaho vatsari va buku leyi nge “Could Do Better” va tsala: “A hi si hlangana na yena mutswari la anakanyaka leswaku n’wana wa vona wa swi kota ku endla leswi yena a swi endla loko a ha ri exikolweni.” Kambe vantshwa vo tala, ku fana na Sam, va vona onge vatswari va vona va va tikisela swinene leswaku va antswisa ntirho wa vona wa le xikolweni—kumbexana ni leswaku va fanele va pasela ehenhla. Va nga ha langutana ni ntshikilelo wun’wana etlilasini. Muntshwa un’wana wa vilela: “Vadyondzisi a va swi koti ku lehisa mbilu. Va lava leswaku u tsundzuka hinkwaswo hi nkarhi wolowo naswona loko u nga swi koti, va ku endla u tivona u ri xihunguki. Hikwalaho a ndzi kali ndzi tikarhata.”

Vantshwa lava tsandzekaka ku fikelela leswi languteriweke hi vatswari ni vadyondzisi va vona hakanyingi va vuriwa lava nga pasiki kahle. Kahle-kahle swichudeni hinkwaswo exikolweni minkarhi yin’wana a swi pasi kahle. Ha yini? Lexi tsakisaka, vulolo kumbe ku tsandzeka ku dyondza a hi minkarhi hinkwayo ku nga swona leswi vangaka xiyimo lexi.a

Lexi Endlaka Van’wana Va Nga Pasi Kahle

Entiyisweni, loko swi ta eka ntirho wa xikolo, ku ni vantshwa van’wana lava nga vilerisiwiki hi ku endla ntsena leswi va swi kotaka. Herman la nga ni 15 wa malembe hi vukhale wa phofula: “Loko ndzi kota ku fikelela mpimo lowu faneleke leswaku ndzi hundzela emahlweni. Ndzi endla sweswo ntsena.” Kahle-kahle, vantshwa lava a hi hinkwavo va nga riki na mhaka ni ku dyondza. Swi nga ha endleka ku ri ni dyondzo yin’wana leyi va nga yi tsakeriki. Nakambe ku ni van’wana lava swi va tikelaka ku vona nkoka wa leswi va swi dyondzaka. Reuben, la nga ni malembe ya 17, u swi veka hi ndlela leyi: “Ku ni tidyondzo tin’wana leti ndzi swi tivaka leswaku a ndzi nge he tingheneli nakambe endzhaku ka loko ndzi hetile xikolo.” Ku pfumala ku tsakela kumbe nsusumeto ku nga endla leswaku munhu a nga pasi kahle.

A hi sweswo ntsena. Hi xikombiso, loko mudyondzisi a ku siya hikwalaho ka dyondziselo ra yena ro tsutsuma, u nga ha hela matimba. Loko a nonoka ngopfu, u ta phirhweka. Nakambe ntshikilelo wa tintangha wu nga ha khumba ndlela leyi u dyondzaka ha yona exikolweni. Buku leyi nge Kids Who Underachieve ya hlamusela: “Loko n’wana la tlhariheke, la pasaka kahle exikolweni a lava ku amukeriwa hi ntlawa wa tintangha takwe leti nga pasiki kahle, a nga tivona a boheka ku nga tikarhateli ku pasa.” Hikwalaho, n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi u karhatekile loko a tirhe hi matimba emalembeni yakwe yo sungula exikolweni, van’wana a va n’wi vondzoka ivi va n’wi hlekula. Ina, muntshwa a nga ha langutana ni ntiyiso wa nsinya wa nawu lowu nga eka Swivuriso 14:17, (NW) lowu nge: “Munhu wa vuswikoti byo ehleketa wa vengiwa.”

Minkarhi yin’wana, timitsu ta ku nga pasi kahle ti rharhanganile. Lexi vavisaka, vantshwa van’wana va kula va ri ni moya wa ku tilan’wa. Leswi swi nga endleka loko nkarhi na nkarhi n’wana a duvuleriwa hi mavito lama nga riki manene, yo tanihi n’warinano, xiphukuphuku kumbe lolo. Khombo ra kona, mavito yo tano yo duvulela ma nga endla leswaku loyi a thyiweke wona a hanya hi ku pfumelelana na wona. Tanihi laha dokodela un’wana a swi vekaka hakona, “loko u byeriwa leswaku u dodomedzi ivi u pfumela leswaku swi tano, u ta va dodomedzi.”

Hakanyingi, marito lama khutazaka ya vatswari ni vadyondzisi ma vuriwa hi swikongomelo leswinene. Hambiswiritano, vantshwa va nga vona onge va languteriwa ku endla leswi va nga ta ka va nga swi koti. Loko sweswo swi ri tano eka wena, tiyiseka leswaku vatswari ni vadyondzisi va wena a va ringeti ku ku hlundzukisa. Entiyisweni va lava leswaku u fikelela vuswikoti bya wena hi ku helela. Hambiswiritano, ntshikilelo wa ku lava ku fikelela timfanelo leti lavekaka wu nga ku endla u titwa u hela matimba. Kambe lehisa mbilu: U nga pasa kahle exikolweni.

Ku Va La Hisekaka

Goza ro sungula i ku va la hisekaka! Leswaku u kota ku endla sweswo, u fanele u vona mpfuno wa leswi u swi dyondzaka. Bibele yi ri: “Munhu loyi a rimaka u fanele ku rima a ri ni ntshembo, ni munhu loyi a hulaka u fanele ku endla tano a ri ni ntshembo wo averiwa.” (1 Vakorinto 9:10) Ku vona nkoka wa ku “rima” hi ku nghenela tidyondzo tin’wana a hi minkarhi hinkwayo swi olovaka. Hi xikombiso, u nga ha ku, ‘ndzi lava ku va muendli wa switirho swa tikhompyutara. Kutani hikwalaho ka yini ndzi fanele ku dyondza matimu?’

Entiyisweni, a hi xin’wana ni xin’wana eka tidyondzo ta wena ta xikolo xi tikombaka xi ri xa nkoka—hi nga ku enkarhini lowu. Kambe ringeta ku va ni langutelo lerinene. Dyondzo leyi hlanganisaka tidyondzo to hambana-hambana yi ta ku pfuna leswaku u va ni ku twisisa loku enteke hi swilo leswi humelelaka laha u tshamaka kona. Vantshwa vo tala exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha va kume leswaku dyondzo leyi hlanganisaka tidyondzo to hambana-hambana yi va pfuna leswaku ‘va va swilo hinkwaswo eka vanhu va mixaka hinkwayo,’ ti endla leswaku va swi kota ku nyikela rungula ra Mfumo hi ku olova eka vanhu va swiyimo swo hambana-hambana swa vutomi. (1 Vakorinto 9:22) Hambiloko dyondzo ya kona yi nga ri na mpfuno ngopfu, wa vuyeriwa loko u yi tiva kahle. Ku engetela kwalaho, u ta kurisa ‘vuswikoti bya wena byo anakanya,’ ku nga nchumu lowu nga ta ku pfuna swinene hi ku famba ka nkarhi.—Swivuriso 1:1-4, ringanisa NW.

Nakambe xikolo xi nga ku pfuna ku tshubula titalenta ta wena leti a wu nga ti tivi. Muapostola Pawulo u tsalele Timotiya: “U yi kondletela ku fana ni ndzilo nyiko ya Xikwembu leyi u yi kumeke.” (2 Timotiya 1:6) Swi le rivaleni leswaku Timotiya a hlawuriwe ku tirha ntirho wun’wana wo hlawuleka evandlheni ra Vukreste. Kambe vuswikoti bya yena lebyi a nyikiweke byona hi Xikwembu—“nyiko” ya yena—a yi lava ku hlakuleriwa, handle ka swona a yi ta tshama yi nga tirhi nchumu ivi yi heleriwa hi ntirho wa yona. Kavula, vuswikoti bya wena bya le xikolweni a wu nyikiwanga byona hi ku kongoma hi Xikwembu, tanihi laha a swi ri hakona hi nyiko ya Timotiya. Hambiswiritano, vuswikoti lebyi u nga na byona—ku nga ha va ku ri eka ntivo-vuxongi, vuyimbeleri, tinhlayo, sayense kumbe eka swilo swin’wana—i bya nkoka eka wena naswona xikolo xi nga ku pfuna ku tshubula ni ku hlakulela tinyiko to tano.

Mikhuva Leyinene Yo Dyondza

Hambiswiritano, leswaku u vuyeriwa swinene exikolweni, u fanele u va ni endlelo lerinene ro dyondza. (Ringanisa Vafilipiya 3:16.) Kunguhata ku va ni nkarhi lowu ringaneke leswaku u ta kota ku hlaya rungula ro tala, kambe tinyike nkarhi wo wisa leswaku u beriwa hi moya. Loko dyondzo ya wena yi katsa ku hlaya, xo sungula kambisisa rungula ra kona leswaku u ta kota ku endla nkatsakanyo wa yona. Xa vumbirhi, tiendlele swivutiso leswi sekeriweke eka tindzima kumbe swihloko-nkulu. Kutani hlaya, lava tinhlamulo ta swivutiso swa wena loko u ri eku hlayeni. Xo hetelela, kutani vona loko mianakanyo ya wena yi swi kota ku tsundzuka leswi u swi dyondzeke.

Hlanganisa leswi u swi dyondzeke ni leswi ana se a wu swi tiva. Hi xikombiso, dyondzo ya sayense yi nga va ndlela leyi ‘timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ti nga voniwaka ha yona.’ (Varhoma 1:20) Dyondzo ya matimu yi nga ku pfuna leswaku u tivonela ntiyiso wa marito lawa: “Oho Yehova, nḍa ŝi tiv̌a, ndlela ya munhu a yi le matimbeni ya yena, kambe munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena.” (Yeremiya 10:23) Loko u tikarhata eka dyondzo yoleyo, swi nga endleka u kuma leswaku ku dyondza ku ya ku olova—naswona ku nga ha ku tsakisa swinene! Solomoni u te: “Vutivi i nchumu wo olova eka loyi a nga ni ku twisisa.”—Swivuriso 14:6, NW.

Vana Ni Langutelo Lerinene

Hambiswiritano, minkarhi yin’wana ku nga pasi kahle ku fambisana ni ku hlawula ka wena vanghana. Xana vanghana va wena va khutaza ku tikarhata kumbe na vona i vanhu lava nga pasiki kahle? Xivuriso xa Bibele xi ri: “L’a fambaka ni ntlhari, o ta tlhariha, kambe la tolov̌elaka ŝihunguki o ta onhaka.” (Swivuriso 13:20) Hikwalaho hlawula vanghana va wena hi vutlhari. Aka xinghana ni lava rhandzaka xikolo. U nga kanakani ku vulavula ni mudyondzisi wa wena hi ku kongoma malunghana ni pakani ya wena ya ku antswisa tidyondzo ta wena. A swi kanakanisi leswaku mudyondzisi wa wena u ta endla matshalatshala lama engetelekeke ya ku ku pfuna leswaku u endla tano.

Loko u karhatiwa hi mianakanyo leyi nga riki yinene malunghana ni vuswikoti bya wena, anakanya hi xikombiso xa muapostola Pawulo. Loko vanhu va monye ndlela leyi a vulavulaka ha yona, u va hlamule a ku: “Hambiloko ndzi pfumala vutshila eku vulavuleni, hakunene a ndzi byi pfumali evutivini.” (2 Vakorinto 10:10; 11:6) Ina, Pawulo a yise nyingiso eka vuswikoti byakwe ematshan’weni ya ku tsana kakwe. Hi byihi vuswikoti bya wena? Loko u nga byi tivi, ha yini u nga vulavuli ni munhu lonkulu la anakanyelaka? Munghana wo tano a nga ku pfuna leswaku u tiva vuswikoti bya wena ivi u byi tirhisa hi ku helela.

Ku Ya Emahlweni Ku Nga Khathariseki Swiphiqo

“Nyikela nyingiso wa wena hinkwawo, matimba ya wena hinkwawo eka swilo leswi leswaku ku ya emahlweni ka wena vanhu hinkwawo va ku vona.” (1 Timotiya 4:15, Phillips) Ku fana ni tatana la vulavulaka ni n’wana wakwe, Pawulo u khutaze Timotiya leswaku a ya emahlweni swinene evutirhelini hambileswi a ri karhi a humelela. Eminkarhini ya Bibele riendli ra Xigriki leri nge “ku ya emahlweni” kahle-kahle a ri vula ku “tsemelela u ya emahlweni,” leswi a swi tsundzuxa munhu la tshetshaka ndlela ya yena emakhwatini. Minkarhi yin’wana ku ya exikolweni swi tikomba swi fana ni ku endla sweswo. Kambe swi olova ngopfu ku rhanga hi ku nghena xikolo loko u swi vona leswaku vuyelo lebyi u nga ta byi kuma eku heteleleni i bya risima.

Matshalatshala, nsusumeto ni ku dyondza swa fambisana. Hi xikombiso: Anakanya hi munhu loyi a tlangaka xichayachayani xa vuyimbeleri. Loko xi n’wi tsakisa, u ya emahlweni ni ku xi tlanga. Loko a hambeta a xi tlanga, u tlhela a xi tolovela kutani ntsako wa yena wa engeteleka. Loko hi hambeta hi dyondza, ku dyondza leswi engetelekeke swi ta olova. Hikwalaho u nga heli mbilu entirhweni wa wena wa xikolo. Hambeta u endla matshalatshala lama faneleke, tolovelana ni vanhu lava nga ta ku pfuna leswaku u pasa kahle, naswona tsundzuka marito ya Azariya lama yaka eka Asa Hosi ya khale: “Mav̌oko ya ṅwina ma nga ṭhuki ma ṭana, hikuv̌a ntiro wa ṅwina wu ta v̌a ni hakelo.”—2 Tikronika 15:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

U nga kanakani ku vulavula ni mudyondzisi wa wena malunghana ni pakani ya wena ya ku antswisa tidyondzo ta wena

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Hambiloko dyondzo yi tikomba onge a yi na mpfuno ngopfu, wa vuyeriwa hi ku yi tiva ku antswa