I Yini Leswi Vangaka Swiphiqo Swa Ku Dya?

“Swiphiqo swa ku dya a swo tiendlekela. I xikombiso xo karhi, lexi kombisaka leswaku ku ni leswi swi nga fambiki kahle evuton’wini bya munhu.”—Nancy Kolodny, mukondleteri.

SWIPHIQO swa ku dya a hi swintshwa. Vuvabyi bya ku chava ku dya byi tshuburiwe ro sungula hi 1873, naswona ku vikiwe leswaku swikombiso swa vuvabyi lebyi swi xiyiwe emalembeni ya 300 lama hundzeke. Kambe, ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, nhlayo ya vanhu lava nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya yi engeteleke hi ndlela leyi hlamarisaka. Swi tano ni hi vuvabyi bya makolo. I khale vuvabyi lebyi byi tiviwa, kambe eka makume ya malembe ya sweswinyana, hilaha buku yin’wana leyi vulavulaka hi mhaka leyi yi swi vekeke hakona, byi “nyanyile.”

I yini lexi vangaka swiphiqo swa ku dya? Xana vanhu va tswariwa na swona, kumbe xana swi vangiwa hi vanhu lava bumabumelaka ku lala? Xana xiyimo xa le ndyangwini xi hoxa xandla hi ndlela yihi? A swi olovi ku hlamula swivutiso leswi. Hilaha mukondleteri la vuriwaka Nancy Kolodny a vulaka hakona, ku hlamusela xiphiqo xa ku dya “a swi olovi ku fana ni ku vona swimungwa-mungwana kumbe mungu, laha dokodela a swi tivaka kahle leswaku swi vangiwa hi yini, leswaku swi ku tlulele hi ndlela yihi, vuvabyi lebyi byi ta tshama nkarhi wo tanihi kwihi ni ndlela leyinene yo byi tshungula.”

Nilokoswiritano, valavisisi va kombetela eka swilo swo hlayanyana leswi nga vangaka leswaku ku va ni swiphiqo swa ku dya. A hi kambisiseni swi nga ri swingani.

Ndhavuko Wa Ku Lala

Ematikweni lama hluvukeke, enkombisweni wa vumakelo bya swiambalo swa fexeni ku bombisiwa ku lala emahlweni ka vahlaleri lavatsongo ni lava kokekaka hi ku olova, va byala miehleketo ya leswaku nhwanyana u saseke ntsena loko a larile. Rungula leri ri soholotiweke ri kucetela vaxisati vo tala leswaku va lwela ku va ni miri lowu nga riki wunene ni lowu nga kumekiki hi ku olova. Dok. Christine Davies u ri: “Nhwanyana u tala ku leha 165 wa tisentimitara, naswona a tika 66 wa tikhilogiramu. Va n’wa-tifexeni va tala ku va va lehe 180 wa tisentimitara, naswona va tika 50 wa tikhilogiramu. Tiphesente ta 95 ta hina a hi tshineli eka mimpimo yoleyo, naswona a hi nge fiki.”

Ku nga khathariseki yinhla leyi, vaxisati van’wana va ta endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va va ni miri lowu va ehleketaka leswaku i wunene. Hi xikombiso, eka nkambisiso lowu endliweke eka vaxisati va 3 452 hi 1997, lava ringanaka 24 wa tiphesente va vule leswaku va nga swi tsakela ku lahlekeriwa hi malembe manharhu ya vutomi bya vona leswaku va fikelela pakani ya vona ya ku va ni miri lowu va wu lavaka. Kasi malunghana ni vaxisati va nga ri vangani, nkambisiso lowu wu te, “vutomi i bya nkoka ntsena loko u larile.” Tanihi leswi 22 wa tiphesente ta vaxisati volavo va vuleke leswaku timagazini ta fexeni ti khumbe ndlela leyi va langutaka miri wa vona ha yona loko va ha ri vatsongo, xiviko lexi xi gimete hi ndlela leyi: “A swa ha kanakanisi nikatsongo leswaku swifaniso swa tifexeni eka vuhaxi swi tise mimbuyelo yo biha swinene eka ndlela leyi vavasati va tilangutaka ha yona.”

Ina, lava va talaka ku yengiwa hi mavonelo lama nga riki ya xiviri ya vuhaxi hi lava ana va tilangutelaka ehansi. Mukondleteri wa vukamberi la vuriwaka Ilene Fishman u ri, “xa nkoka i ku eneriseka hi leswi u nga xiswona.” Ku xiyiwe leswaku vanhu lava enerisekaka hi ndlela leyi va langutekaka ha yona a va karhateki ngopfu hi mhaka ya swakudya.

Ku Dya Swin’we Ni Mintlhaveko

Vativi vo tala va vula leswaku ku ni swivangelo swo tala leswi vangaka xiphiqo xa ku dya, a hi swakudya hi swoxe. Mukondleteri la vuriwaka Nancy Kolodny u ri: “Xiphiqo xa ku dya i xitsundzuxo lexi ku byelaka leswaku u fanele u lemuka nchumu wo karhi lowu u wu honisaka kumbe u wu papalataka evuton’wini bya wena. Xiphiqo xa ku dya i xitsundzuxo xa leswaku a wu vulavuli hi ntshikilelo wo karhi ni ku karhateka loku u nga ha vaka u langutane na kona.”

Xana i mintshikilelo ni ku karhateka ka muxaka muni? Eka van’wana ku nga ha va xiphiqo xa le kaya. Hi xikombiso, Geneen Roth u tsundzuka leswaku loko a ha ri ntsongo, swakudya—ngopfu-ngopfu leswi tsokombelaka—swi ve “xisirhelelo xakwe loko vatswari va holova.” U ri: “Loko ndzi lemuka leswaku vatswari va lava ku lwa, a ndzi susa mianakanyo ya mina eka vona, onge hiloko u cinca xitichi xa TV, ndzi susa nseketelo wa mina eka manana na tatana ndzi ya etikweni leri ku nga tshamiki munhu eka rona, kambe laha ku tshamaka mina ni ntsokombelo lowu nga enon’wini wa mina.”

Minkarhi yin’wana xiphiqo xa ku dya xi vangiwa hi swilo swin’wana swa nkoka. Hi xikombiso, The New Teenage Body Book yi ri: “Minkambisiso yi komba leswaku lava va tshikileriweke hi tlhelo ra rimbewu (va khomiweke hi ndlela yo biha kumbe va pfinyiweke va ha ri vatsongo) va nga ha ringeta ku tisirhelela hi ku endla mimiri ya vona yi nga naveleki hi tlhelo ra rimbewu kutani va yisa nyingiso wa vona eka nchumu lowu nga riki na khombo ku fana ni swakudya.” Ina, vanhu a va fanelanga va hatlisela ku gimeta hi ku vula leswaku munhu loyi a nga ni xiphiqo xa ku dya u tshame a pfinyiwa loko a ha ri ntsongo.

Swikombiso swa xiphiqo xa ku dya swi nga ha vonaka ni le ka vanhu lava va vonakaka va nga ri na xiphiqo. Kunene, munhu la nga hlaseriwaka hi ku olova hi vuvabyi lebyi bya ku chava ku dya ku nga ha va nhwanyana loyi a tshamaka laha a nga ntshunxekangiki ku endla swiboho swakwe kumbe ku vula leswi a nga swi rhandziki. Ehandle u vonaka a nga ri na xiphiqo; kambe endzeni, u karhatekile swinene naswona u vona onge vutomi byakwe a byi lawuriwi hi yena. Leswi a chavaka ku boxa mavonelo yakwe erivaleni, u yisa nyingiso eka leswi a nga kotaka ku swi lawula evuton’wini byakwe—miri wakwe.

Hambiswiritano, hi fanele hi swi tiva leswaku swiphiqo swa ku dya a hi minkarhi hinkwayo swi vangiwaka hi madzolonga ya le kaya kumbe ku tshikileriwa hi tlhelo ra rimbewu. Eka van’wana, swiphiqo swa ku dya swi nga ha vangiwa hi ku va ku tshama ku vulavuriwa hi mhaka ya ntiko endyangwini. Kumbexana mutswari u nyuhele ngopfu kumbe u titsona swakudya nkarhi hinkwawo naswona u byala moya wa vuxiyaxiya ngopfu—kumbe hambi ku ri wa ku chava—malunghana ni swakudya. Eka van’wana, swi vangiwa hiloko va rhumbukela evuntshweni. Ku cinca ka miri leswi fambisanaka ni ku kula ka va vavasati swi nga endla nhwanyana a titwa a nyuherile—ngopfu-ngopfu loko a kula hi ku hatlisa ku tlula tintangha takwe. A nga ha ringeta ku lwa swinene ni swikombiso hinkwaswo leswi kombaka leswaku se i wansati loko a chava ku cinca loku a ku vonaka.

Ku tlhandlekela eka swivangelo swa mintlhaveko, valavisisi van’wana va vula leswaku ku nga ha va ni swivangelo swin’wana. Hi xikombiso, va vula leswaku vuvabyi bya makolo byi nga ha va byi dzime timitsu eswiakini swa byongo. Va vula leswaku xiphemu xa byongo lexi lawulaka xiyimo xa miehleketo ni ku navela swakudya xi hoxa xandla nileswaku leswi swi nga ha komba xivangelo lexi endlaka leswaku mirhi leyi tirhisiwaka ku herisa ntshikilelo minkarhi yin’wana yi pfuna ku herisa swikombiso swa vuvabyi bya makolo.

Eswiyin’weni hinkwaswo, swa va tikela valavisisi ku kombetela eka xivangelo xin’we lexi vangaka vuvabyi bya ku chava ku dya kumbe bya makolo. Kambe i yini lexi nga endliwaka ku pfuna lava va nga ni xiphiqo lexi xa ku dya?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Vanhu lava nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya hakanyingi va ni vonelo leri hoxeke malunghana ni ndlela leyi va langutekaka ha yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28, 29]

Va vuhaxi va kucetela mianakanyo ya leswaku loko munhu a larile u sasekile