Vantshwa Va Vutisa . . .

Ha Yini Ndzi Karhatekile Hi Ku Nyuhela Ka Mina?

“Mianakanyo ya mina yi karhi ya himpfilitana. Mianakanyo ya mina yin’wana yi lava ku dya, kambe leyin’wana yi ala ku dya hikuva ndzi chava leswaku ndzi ta nyuhela ku fana ni nguluve.”—Jaimee.

I YINI lexi u xi chavaka ngopfu? Handle ko kanakana, vanhwanyana vo tala va ta hlamula va ku: ku nyuhela. Entiyisweni, nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku vanhwanyana va manguva lawa va chava ngopfu ku nyuhela ku tlula nyimpi ya nyutliya, vuvabyi bya khensa hambi ku ri ku lahlekeriwa hi vatswari!

Minkarhi yin’wana van’wana va sungula ku karhateka hi mhaka ya ku nyuhela va ha ri vatsongo hi ndlela leyi hlamarisaka. Dok. Catherine Steiner-Adair u ri, hambi va nga si fika ni le malembeni ya vona ya kondlo a ndzi dyi, vanhwanyana vo tala va hlangana va dya mabulo hi mhaka ya ku “nyuhela”—eka mabulo wolawo va paluxa leswaku va yi venga mimiri ya vona. Kahle-kahle, a ko va mabulo ntsena. Enkambisisweni lowu endliweke eka vanhwanyana va 2 379, lava ringanaka 40 wa tiphesente a va lava ku hunguta ntiko. Naswona lava va kambisisiweke a vo va ni malembe ya kaye ni khume ntsena!

Hi ku famba ka nkarhi, vo tala va vantshwa lava va nga ha phasiwa hi mintlhamu ya madyelo ya manguva lawa. Ku tlula kwalaho, van’wana va nga ha hetelela va fana na Jenna la nga ni malembe ya 20 hi vukhale. Nhwanyana loyi u lehe 160 wa tisentimitara, kambe u tika 40 wa tikhilogiramu ntsena! Jenna u ri: “A ndzi swi lavi ku dya. Lexi ndzi karhataka ngopfu hileswaku ndzi hete malembe manharhu ndzi ri karhi ndzi ringeta ku hunguta ntiko wa mina, kutani loko ndzo dya, ndzi ta tlhela ndzi nyuhela hi ku hatlisa.”

Kumbexana wa yi twisisa ndlela leyi Jenna a titwaka ha yona. Nkarhi wun’wana na wena a wu lava ku hungutanyana ku nyuhela leswaku u languteka u sasekile. Kunene, a swi hoxanga leswaku u karhateka hi ndlela leyi u langutekaka ha yona. Kambe, ku sele katsongo Jenna a lahlekeriwa hi vutomi byakwe hikwalaho ko navela ku tshama a larile. Njhani?

Ku Sikela Ku Fa

Jenna u lwa ni vuvabyi lebyi nga ni khombo bya ku dya lebyi vuriwaka vuvabyi bya ku chava ku dya. Na Jaimee la tshahiweke eku sunguleni u ni vuvabyi lebyi fanaka. Nkarhi wun’wana, vanhwanyana lava va tshame va titsona swakudya lerova ku sele katsongo va fa, naswona a hi vona ntsena. Ku pimanyetiwa leswaku nhwanyana un’we eka vanhwanyana va 100 u ni vuvabyi byo chava ku dya. Leswi swi vula leswaku vanhwanyana va timiliyoni va ni vuvabyi lebyi—kumbexana ni un’wana loyi u n’wi tivaka!a

Vuvabyi lebyi bya ku chava ku dya byi nga ha vonaka byi nga ri na khombo loko byi sungula. Xinhwanyetana xi nga ha sungula ku titsona swakudya hi ndlela leyi nga riki na khombo, kumbexana leswaku xi lahlekeriwa hi tikhilogiramu ti nga ri tingani ntsena. Kambe, loko xi fikelela pakani ya xona, a xi eneriseki. “Ndza ha nyuhele ku fana ni nguluve,” xi vula tano loko xi ri karhi xi tilanguta exivonini. Kutani, xi endla xiboho xa ku lahlekeriwa hi tikhilogiramu tin’wana ti nga ri tingani. Tin’wana ti nga ri tingani nakambe. Ni tin’wana nakambe. Ku va loko ku sika ku sungurile, kutani timbewu ta vuvabyi lebyi bya ku chava ku dya ti va ti byariwile.

Ina, a hi hinkwavo lava titsonaka swakudya lava nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya. Van’wana va karhatekile hi ku nyuhela ka vona hikwalaho ka swivangelo leswi twalaka, naswona eka vona, swi nga pfuna loko vo lahlekeriwa hi tikhilogiramu ti nga ri tingani. Kambe vanhwanyana van’wana va ni langutelo ro biha hi mimiri ya vona. Magazini lowu nge FDA Consumer wu fanisa ku va ni langutelo ro biha hi miri, ni ku tilanguta exivonini xo tlanga ha wena. Wu ri: “U tivona u nyuhele ku tlula leswi u nga swona.”

Hikwalaho, loyi a nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya u chava ku nyuhela hi mbilu yakwe hinkwayo—hambiloko a lale bya rinhi. A nga ha nghenela vutiolori hi nhloko kutani a kambela mpimo exikalweni ko hlayanyana hi siku ku tiyiseka leswaku a nga “nyumisi.” Loko a dya, wo phema-phema a tshika. Kumbe a tshika a nga dyi nikatsongo. Heather u ri: “Siku rin’wana ni rin’wana a ndzi ya exikolweni ni swakudya leswi manana a ndzi endleleke swona, kambe a ndzi swi cukumeta siku rin’wana ni rin’wana. Ku tshama ndzi nga dyanga se a swi ri engatini lerova hambiloko ndzi lava ku dya, a ndzi tsandzeka. A ndzi nga khomiwi hi ndlala.”

Eku sunguleni, vanhu lava nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya ku fana na Heather va tsaka loko va hunguta ku nyuhela. Kambe va sungula ku ka va nga ha wundleki kahle hi mpimo lowukulu. Munhu la nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya u khomiwa hi sululwana ni ku biwa hi ndzhuku. U sungula ku ka a nga ha wu endli kahle ntirho wakwe wa le xikolweni. Swi nga ha endleka a nga yi enkarhini.b Hi ku famba ka nkarhi, mbilu yakwe yi nga ha sungula ku bela ehansi swinene ni nsusumeto wa ngati wu nga ha ehla swinene. Kambe, munhu la nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya a nga ri voni khombo leri a nga eka rona. Entiyisweni, u vona ntsena khombo ra ku tlhela a nyuhela—hambi hi khilogiramu yin’we ntsena.

Hambiswiritano, vuvabyi bya ku chava ku dya a hi byona ntsena byi nga xiphiqo xa ku dya, naswona a hi byona lebyi andzeke ngopfu. Vuvabyi bya makolo i vuvabyi lebyi khomaka vanhwanyana hilaha ku phindhiweke kanharhu ku tlula vuvabyi bya ku chava ku dya. Kutani ku ni vuvabyi bya ku dya ngopfu hi ku tisindzisa, lebyi fanakanyana ni vuvabyi bya makolo. A hi kambisiseni mavabyi lawa.

Ntungu Lowu Nga Xihundla

“Ku nga ri khale munghana wa mina u vule leswaku u yiva swakudya kutani a swi dyela exihundleni. Kutani a swi hlanta. U vula leswaku se u ni malembe mambirhi a ri karhi a endla tano.” Hi marito lawa, muntshwa un’wana la tsaleleke eka vatsundzuxi eka magazini wun’wana u hlamusela swikombiso leswi fanaka ni swa xiphiqo xa ku dya lexi tiviwaka tanihi swa vuvabyi bya makolo.

Munhu la nga ni vuvabyi bya makolo u mukisana ni swakudya, kumbe a dya swakudya swo tala ngopfu hi xinkarhana. Kutani u ta humesa swakudya leswi a swi dyeke, ngopfu-ngopfu hi ku swi hlanta.c Phela, mhaka ya ku humesa swakudya ekhwirini hi ndlela leyi ya nyenyetsa. Kambe, mupfuni wa tiko la vuriwaka Nancy J. Kolodny wa tsala: “Loko u hambeta u mukisana ni swakudya u tlhela u swi humesa, swi ya swi ku olovela ku endla tano. Ku hlambiwa hi timbilu loku a wu ri na kona eku sunguleni hambi ku ri ku chava, hi ku hatlisa swi siviwa hi vonelo ra ku tlhela u engeta endlelo leri ra makolo.”

Vuvabyi bya ku chava ku dya ni bya makolo byi vuriwa “nchumu lowu humaka exihlobyeni lexi fanaka.” Hambileswi byi nga ni swikombiso leswi nga faniki, havumbirhi ka byona byi nyanyisiwa hi ku nyenya swakudya.d Kambe, vuvabyi bya makolo bya olova ku byi tumbeta ku tlula vuvabyi bya ku chava ku dya. Phela, ku dya ngopfu swi endla leswaku munhu a nga lali, naswona ku humesa swakudya swi endla leswaku a nga nyuheli. Hikwalaho, loyi a nga ni vuvabyi bya makolo u tala ku ka a nga nyuheli kumbe ku lala, naswona loko a ri ni vanhu van’wana u vonaka a dya hi ndlela leyi faneleke. Wansati la vuriwaka Lindsey u ri: “Ku ringana malembe ya kaye, a ndzi dya ngopfu ndzi tlhela ndzi swi hlanta ka mune kumbe ka ntlhanu hi siku. . . . A nga kona loyi a a tiva hi vuvabyi bya mina bya makolo, hikuva a ndzi byi tumbete hi vutlhari, ndzi tsakile naswona ndzi ri ni miri wo ringanela kahle.”

Hambiswiritano, byi hambanilenyana ni bya loyi a nga ni vuvabyi bya ku dya ngopfu hi ku tisindzisa. Munhu loyi u dya swakudya swo tala hi nkarhi wun’we ku fana ni loyi a nga ni vuvabyi bya makolo. The New Teenage Body Book yi ri: “Tanihi leswi munhu a dyaka ngopfu kambe a nga swi humesi, loyi a dyaka ngopfu hi vomu a nga ha va ni mirinyana kumbe a nyuhela kumbe va nyuhela ku fana ni nguluve.”

Makhombo Ya Rihanyo

Swiphiqo swa ku dya hi swinharhu ka swona swi nga ri xungeta swinene rihanyo ra munhu. Vuvabyi bya ku chava ku dya byi nga endla leswaku munhu a sika, naswona eswiyin’weni swo tala—van’wana va sika hi xiringanyeto xa 15 wa tiphesente—byi nga va ni khombo. Ku mukisana ni swakudya, hambi wa swi humesa endzhaku ko dya kumbe a wu swi humesi, swi ni khombo eka rihanyo ra wena. Hi ku famba ka nkarhi, ku dya ngopfu swi nga vanga vuvabyi bya mbilu lebyi nga ni khombo, vuvabyi bya chukela hambi ku ri vuvabyi bya khensa yo karhi. Ku hlanta swi nga handzula khololwani, kasi ku tirhisa maphilisi yo tala ya ku hlantswa endzeni ni yo humesa mitsakamiso yo tala, eswiyin’weni leswi hundzeletiweke swi nga endla leswaku mbilu yi yima.

Hambiswiritano, ku ni mhaka yin’wana ya swiphiqo swa ku dya leyi faneleke yi kambisisiwa. Hi ntolovelo lava va nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya, bya makolo ni bya ku dya ngopfu hi ku tisindzisa a va tsakanga. Va tala ku pfumala xindzhuti naswona hakanyingi va va ni xiphiqo xa ku vilela ni ntshikilelo. Swi lo dla, leswaku va lava mpfuno. Kambe, xana lava va nga ni xiphiqo xa ku dya va nga pfuniwa njhani leswaku va tshika mhaka ya ku karhateka hi ntiko? Xivutiso lexi xi ta hlamuriwa exihlokweni lexi taka xa nxaxamelo lowu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Langutelo Ro Biha Hi Miri

Vanhwanyana vo tala lava karhatekaka hi ku nyuhela ka vona va hava xivangelo xo karhateka. Enkambisisweni wun’wana, 58 wa tiphesente ta vanhwanyana lava nga emalembeni ya 5 na 17 a va ehleketa leswaku va nyuhele ngopfu, loko entiyisweni, ku ri vanhwanyana va 17 wa tiphesente ntsena lava nyuheleke ngopfu. Enkambisisweni wun’wana, 45 wa tiphesente ta vavasati lava entiyisweni a va ri ni ntiko wa le hansi ngopfu a va ehleketa leswaku va nyuhele ku fana ni nguluve! Enkambisisweni wa le Canada ku kumeke leswaku 70 wa tiphesente ta vavasati etikweni rero va karhatekile hi ku nyuhela ka vona, naswona lava ringanaka 40 wa tiphesente va karhi va hlawula swakudya leswaku va lawula ntiko wa vona—endlelo ro hunguta miri u tlhela u wu engetela nakambe.

Swi le rivaleni leswaku langutelo ro biha hi miri ri nga endla leswaku vanhwanyana van’wana va karhateka ku tlula mpimo hi nchumu lowu entiyisweni wu nga riki xiphiqo. Kristin la nga ni malembe ya 16 hi vukhale u ri: “Ndzi ni munghana la nwaka maphilisi yo tala ya leswaku a hlawula-hlawula swakudya naswona ndzi tiva vanhwanyana vo hlayanyana lava nga ni vuvabyi bya ku chava ku dya.” Wa engetela: “Ku hava la nyuheleke eka vona, swo va emiehleketweni ntsena.”

Hi xivangelo lexinene, magazini lowu nge FDA Consumer wa bumabumela: “Ematshan’weni ya ku hlawula-hlawula swakudya hikwalaho ka leswi ‘un’wana ni un’wana’ a endlaka tano kumbe hikwalaho ka ku va u nga lalanga hi ndlela leyi u lavaka ha yona, rhanga hi ku vutisa dokodela kumbe mutivi wa swakudya leswi wundlaka miri leswaku u nyuhele ngopfu kumbe u ni mafurha yo tala emirini hi ku ya hi malembe ni ku leha ka wena.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Vo tala lava karhatekaka hi ntiko wa vona va hava xivangelo xo karhateka