Sirhelela N’wana Wa Wena Eka Timhangu
Hi muyimeri wa Xalamuka! le Sweden
HANNA, la lavaka ku va ni malembe manharhu hi vukhale, a a ri ni vatswari vakwe, Karl-Erik na Birgitta loko va ri karhi va basisa yindlu ya muakelani la feke. Endzhakunyana, Hanna u hume ekamareni a tamele bodlela ra maphilisi. Man’wana a ma dyile. Loko Birgitta a languta bodlela rero, u chuhile swinene. A ku ri bodlela ra maphilisi ya muakelani ya vuvabyi byakwe bya mbilu.
Hi ku hatlisa, va tsutsumisele Hanna exibedlhele, laha a etleleke siku rin’we endlwini ya nkhathalelo wo hlawuleka. Hambileswi a a dye maphilisi lawa a ma ta onha rihanyo rakwe hi ku helela, a ma n’wi vavisanga nikatsongo. Ha yini? Hikuva a a rhange a dya swakudya swa tindzoho a nga si dya maphilisi lawa. Chefu yin’wana a yi tswongiwe hi swakudya swa tindzoho kutani yi humile loko a hlanta.
Va tele lava weriweke hi mhangu yo fana ni ya Hanna. Siku ni siku, magidi ya vana emisaveni hinkwayo va hlangavetana ni timhangu leti endlaka leswaku va ya eka dokodela kumbe exibedlhele. Lembe ni lembe, n’wana un’we eka vanhungu le Sweden wa tshunguriwa hikwalaho ka mhangu yo karhi. Xisweswo, loko u ri mutswari, n’wana wa wena a nga ha weriwa hi mhangu leyi fanaka.
A hi nchumu lowu hlamarisaka loko vana va vaviseka endhawini leyi tolovelekeke, ku fana ni le kaya kumbe erivaleni ra le kaya. Timhangu leti va langutanaka na tona ta cinca loko va ri karhi va kula. Ricece ri nga ha wa emubedweni wa rona kumbe ri khojeta swakudya kumbe nchumu wo karhi lowu fikaka wu ri tlimba nkolo. Vana lavatsongo va wa loko va khandziya kumbe va tshwa kumbe va dya chefu loko va khumba kumbe ku nantswa swilo leswi swi vekiweke endhawini leyi va fikelaka eka yona. Vana lava nghenaka xikolo va vaviseka hikwalaho ka timhangu ta le magondzweni kumbe loko va ri karhi va tlanga ehandle ka jarati.
To tala ta timhangu leti ti nga papalatiwa. Hi ku tirhisa vutlharinyana ni ku tiva leswaku n’wana wa wena u tlharihe ku fikela kwihi, u nga pfuna leswaku a nga vaviseki ko tala hambi ku ri ku wela etimhangwini leti dlayaka. Leswi swi tiyisekisiwe hi nongonoko lowu hlelekeke lowu tirhisiweke le Sweden ku sukela hi 1954. Emahlweni ka nkarhi wolowo, vana lava tlulaka 450 a va fa etimhangwini lembe ni lembe. Namuntlha, nhlayo ya lava va faka lembe ni lembe yi ehle yi va 70.
Endlwini
Mutivi wa mianakanyo ya vana, Kerstin Bäckström u ri: “A wu nge dyondzisi xihlangi lexi nga ni lembe rin’we, malembe mambirhi kumbe malembe manharhu ku papalata makhombo kutani u nga ha endli nchumu u tshemba leswaku xi ta hambeta xi swi tsundzuka.” Hikwalaho, vutihlamuleri byo pfuna n’wana wa wena leswaku a nga weli etimhangwini byi le makatleni ya wena mutswari—kumbe eka vanhu van’wana lavakulu lava vana va talaka ku tshama na vona.
Xo sungula, rhendzeleka u languta kaya ra wena. Tirhisa nxaxamelo wo kambela eka bokisi leri nga laha. Swi nga ha endleka leswaku switirhisiwa swin’wana swa vuhlayiseki a swi kumeki ematikweni hinkwawo kumbe swi durha ngopfu. Kambe, hi ku dya marhambu ya nhloko, swi nga ha endleka u kuma ndlela leyi u nga yi tirhisaka eka xiyimo lexi u langutaneke na xona.
Hi xikombiso, loko tidrowara ta le khixini ya wena ti ri ni swikhomo, u nga ha ti lotlela hi ku nghenisa mhandzi eswikhon’wini swa tona yi hingakanya. U nga ha lotlela swipfalo swa ovhene hi ndlela leyi fanaka. Tipulasitiki a ti na khombo ngopfu loko u ti boha fundzu hi le xikarhi, u nga si ti veka.
Kumbexana u nga ha ehleketa hi tindlela tin’wana to olova ta ku papalata timhangu ekaya, naswona u nga ha byela vanghana va wena lava nga ni vana lavatsongo ha tona.
Ehandle Ka Yindlu
Kamba tindhawu leti n’wana wa wena a tlangelaka eka tona. Vana vo tala lava nga ni malembe yo tlula mune va vaviseka loko va tlangela erivaleni ra le kaya. Va wa kutani va vaviseka kumbe va wa hi xikanyakanya. Timhangu to tala leti welaka vana lava nga exikarhi ka malembe manharhu ni ya nkombo i timhangu ta mimovha ni ku nwela ematini.
Loko u kambela ndhawu leyi n’wana a tlangelaka eka yona, kambela leswaku swilo leswi a tlangaka ha swona swi le xiyin’weni lexinene lerova n’wana a nge vaviseki loko a swi tirhisa. Xana misava leyi nga le hansi ka minchinginya, tindhawu leti a khandziyaka eka tona ni swilo swin’wana swo tano, ya olova leswaku loko a wa a nga ti vavisi?
Xana ku ni madamu ya mati kumbe swinambyana ekusuhi ni kaya ra wena? N’wana la nga ni lembe rin’we kumbe mambirhi a nga nwela eka mati lama enteke tisentimitara ti nga ri tingani ntsena. Bäckström, mutivi wa mianakanyo ya vana u ri: “Loko n’wana a wela edan’wini ra mati hi mombo, a nga ha swi tivi leswaku ehansi ni le henhla hi kwihi. N’wana a nge swi koti ku pfuka.”
Kutani, hi lowu nchumu wa nkoka ngopfu: U nga n’wi pfumeleli n’wana la nga ni lembe rin’we ku ya eka malembe manharhu a tlangela erivaleni ra le kaya a nga ri na munhu. Loko ku ri ni mati yo tala lama endleke damu endhawini ya ka n’wina, u nga n’wi pfumeleli n’wana a tlangela ehandle a ri swakwe a nga ri na munhu, kukondza a kulanyana.
Laha Ku Nga Ni Mimovha
Swi tano niloko ku hundza mimovha ekusuhi ni kaya ra wena. Bäckström u ri: “N’wana la nga si vaka emalembeni yo nghena xikolo a nga swi koti ku endla swilo swo tala hi nkarhi wun’we. Kambe mimovha yi lava leswaku a endla swo tala hi nkarhi wun’we.” U nga n’wi pfumeleli n’wana wa wena a tsemakanya xitarata a ri swakwe loko a nga si fika emalembeni yo nghena xikolo. Hi ku ya hi vativi, vana va langutiwa va nga tlharihanga hi ku helela lerova va nga gada swikanyakanya va ri swavo va famba laha ku nga ni mimovha yo tala loko va nga si va ni malembe ya 12.
Dyondzisa n’wana wa wena leswaku a ambala xihuku xa ku sirhelela nhloko loko a gade xikanyakanya, a gade xifuwo, a tswiririka eayisini kumbe loko a tlanga ntlango wa tobogganing. Timbanga ta le nhlokweni ta tika ku ti tshungula naswona nkarhi wun’wana a ti tshunguleki—kumbe ti nga ha dlaya! Etliliniki yin’wana ya vana, vana vo tala lava tshunguriweke endzhaku ka timhangu ta xikanyakanya a va vaviseke enhlokweni ni le xikandzeni, kambe lava va tirhisaka xihuku xa nsirhelelo a va nga vavisekanga ngopfu enhlokweni.
Nakambe, tiyiseka leswaku n’wana wa wena u hlayisekile loko u famba hi movha. Matiko yo tala ma ni milawu leyi koxaka leswaku vana va bohiwa hi mabandhi ya nsirhelelo eswitulwini leswi endleriweke sweswo. Leswi swi yi hungute ngopfu nhlayo ya vana lava vavisekaka ni lava faka lava katsekaka etimhangwini ta le magondzweni. Loko switulu leswi nga ni mabandhi ya vuhlayiseki swi ri kona laha u tshamaka kona, ku swi tirhisa swi nga ha endla leswaku u tshama u hlayisekile. Kambe tiyiseka leswaku swa amukeleka enawini. Lemuka leswaku switshamo swa tincence swi hambanile ni swa vana lava nga ni malembe manharhu ku ya ehenhla.
Vana va hina i nyiko ya risima leyi humaka eka Yehovha, naswona hi lava ku va khathalela hi tindlela hinkwato. (Pisalema 127:3, 4) Tanihi leswi va nga vatswari lavanene, Karl-Erik na Birgitta a va tshama va khathalela vana va vona—emahlweni ni le ndzhaku ka leswi humeleleke Hanna. Karl-Erik wa pfumela: “Kambe hi sungule ku va ni vuxiyaxiya ngopfu endzhaku ka mhangu yoleyo.” Birgitta u gimetisa xileswi: “Sweswi hi ni vatukulu naswona minkarhi hinkwayo ha tiyiseka leswaku laha ku tshamaka mirhi ya hina ka lotleleriwa.”
[Bokisi leri nga eka tluka 22]
Vuhlayiseki eKaya Ra Wena
• Mirhi: Yi hoxe eka tikhabodo leti lotleriweke, leti vana va nga fikeleriki eka tona. Sweswo swa tirha ni le ka mirhi leyi nga tsariwangiki leswaku i ya yini ni ya xintu. Nakambe, kombela vapfhumba va wena leswaku va veka mirhi ya vona laha ku hlayisekeke.
• Tikhemikhali ta le ndlwini: Ti veke eka khabodo leyi lotleriwaka. Ti hlayise ti ri eka switameri swa tona leswaku u ta hambeta u ti tiva. Ti hlayise hi vurhon’wana tikhemikhali leti u ti tirhisaka, naswona u ti tlherisela laha ti tshamaka kona minkarhi hinkwayo, hambiloko u huma endlwini swa xinkarhana. U nga tshuki u siya masalela ya mirhi yo hlantswa exibyeni.
• Xitofu: Minkarhi hinkwayo endla leswaku n’wana a nga swi koti ku khoma swikhomo swa poto loko ri ri ehenhla ka xitofu. Loko swi koteka, endla leswaku ku va ni nchumu wo sivela mapoto leswaku ma nga wi loko ma kokiwa ehenhla ka xitofu. Tshega xitofu leswaku xi nga wi loko n’wana a tshuka a pfula nyangwa ya ovhene a khandziya. Nyangwa ya xitofu yi fanele yi endleriwa nchumu wo yi lotlela. Xana n’wana a nga tihisa hi ku khumba nyangwa ya ovhene? Kutani, sirhelela xitofu leswaku a nga khumbi nyangwa leyi hisaka.
• Swingolongondzwana leswi nga ni khombo endlwini: Mikwana, swikero ni switirhisiwa leswi nga ni khombo swi fanele swi vekiwa eka tikhabodo kumbe tidrowara leti lotleriwaka leswaku n’wana a nga pfuli, kumbe swi vekiwa laha n’wana a nga fikeliki. Loko u ri karhi u tirhisa swilo swo tano kutani u swi vekela etlhelo swa xinkarhana, u nga swi veki ekusuhi ni yinhla ya tafula kumbe laha n’wana a nga swi fikelaka. Mecisi ni tipulasitiki swi ni khombo eka vana.
• Switepisi: Veka swisirhelelo leswi leheke kwalomu ka 70 ku ya eka 75 wa tisentimitara ematlhelo hinkwawo ya switepisi.
• Mafasitere ni minyangwa ya vhuranda: Veka tinsimbi leti vana va nga kotiki ku huma eka tona kumbe swisirhelelo swin’wana leswi sivelaka n’wana leswaku a nga ma pfuli kumbe ku timanyeketa a huma ha wona loko ma pfuleriwele ku nghenisa moya endlwini.
• Vuhirhi bya tibuku: Loko n’wana a rhandza ku khandziya a tikhomelela hi swilo, tshega vuhirhi bya tibuku ni vhanichara yo leha ekhumbini, leswaku yi nga wi.
• Tintambu ta gezi ni laha ti tlhomiwaka kona: Tipulaga leti nga tirhisiwiki ti fanele ti sirheleriwa hi ndlela yo karhi. Tintambu ta mavoni lamatsongo ni tin’wana to fana na tona ti fanele ti fambisiwa etlhelo ka khumbi kumbe ka vhanicara, leswaku n’wana a nga koki rivoni kutani ri n’wi wela. Loko swi nga ri tano, ti suse timboni teto. U nga tshuki u siya ayini ya gezi yi ri ehenhla ka tafula ro ayinela eka rona, naswona u nga tshiki ntambu ya kona yi lenga-lengela ehansi.
• Mati yo hisa: Loko swi koteka ku cinca mahiselo ya mati ekaya ra wena, u nga ha ma hunguta ma fika eka 500 Celsius, leswaku n’wana a nga tshwi loko a pfula phayiphi.
• Switlangisi: Cukumeta switlangisi leswi tlhavaka. Cukumeta switlangisi leswi nga tlhantlhiwaka swi va swipetlu leswitsongo, hikuva swi nga tlimba n’wana loko a swi dya. Mahlo ni tindleve ta swipopana swa n’wana ma fanele ma namarhetiwe ma tiya kahle. Dyondzisa vamakwavo vakwe lavakulu leswaku va susa switlangisi swa vona leswitsongo loko n’wana a ri ehansi.
• Malekere ni swakudya swa ku siva nyoka: U nga siyi malekere ni swakudya swa ku siva nyoka, swo kota timanga kumbe malekere yo tsindziyela endhawini leyi n’wana a nga yi fikelelaka. Swi nga ha n’wi tlimba nkolo.
[Xihlovo Xa Kona]
Swi huma eka: The Office of the Children’s Ombudsman
[Bokisi leri nga eka tluka 22]
Loko Ko Tshuka Ku Va Ni Mhangu
• Chefu: Loko n’wana a dye chefu yo karhi, cukuca nomu wakwe ngopfu kutani u n’wi nwisa nghilazi yin’we kumbe timbirhi ta mati kumbe ntswamba. Endzhaku ka sweswo, bela dokodela riqingho kumbe laha u nga kumaka rungula malunghana ni chefu leswaku u kuma mpfuno. Loko tihlo ra n’wana ri cheriwe hi nchumu lowu dyaka nyama ku fana ni asidi, hi nkarhi wolowo n’wi hlambise hi mati yo tala ku ringana timinete ta khume.
• Ku tshwa: Loko a nga tshwanga ngopfu, n’wi chele hi mati yo titimela (hayi yo titimela ngopfu) exilondzweni ku ringana timinete ta 20. Loko a tshwe ngopfu kumbe a tshwe exikandzeni, emahlanganeni kumbe exisutini kumbe eka swirho swa rimbewu, u fanele u n’wi yisa endhawini ya mpfuno wa xihatla. Timbanga ti fanele ti tshunguriwa hi dokodela minkarhi hinkwayo.
• Ku tlimbeka nkolo: Loko ku ri ni nchumu lowu tlimbeke n’wana enkolweni, u fanele u humesa nchumu wolowo hi ku hatlisa swinene. Ndlela yin’wana leyi u nga yi tirhisaka i ku n’wi jeketela hi mavoko ehenhla ka xifuva leswaku xi huma xilo lexi n’wi tlimbeke. Loko u nga swi tolovelanga, vonana ni dokodela wa wena leswaku u kuma rungula leri engetelekeke malunghana ni endlelo leri, kumbe yana exikolweni lexi dyondzisaka hi timhangu leti humelelaka vana kumbe u ya dyondza hi xilamulela-mhangu laha ku dyondzisiwaka endlelo leri.
[Xihlovo Xa Kona]
Xihlovo: Xihambano xo Tshwuka xa le Sweden
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
U ambale xihuku xo sirhelela
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
U hlayisekile exitulwini xa movha