Quetzal—Xinyenyana Xo Saseka Ngopfu

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE COSTA RICA

COSTA RICA ri tata ndhawu leyi ringanaka 0,03 wa tiphesente ta misava, hambiswiritano, ku kumeka mixaka ya tinyenyana leti tivekaka ta 875. Hi ku ya hi buku yin’wana, nhlayo leyi yi tlula ya leti kumekaka eCanada ni le United States ti hlanganile. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi vanhu lava rhandzaka ku hlalela tinyenyana va endzelaka ngopfu eCosta Rica. Longoloka na hina hi ya vona tinyenyana leti to saseka ngopfu, leti vuriwaka ti-quetzal.

Eku sunguleni ka va-1500, Hernán Cortés, loyi a a rhangela loko Spaniya ri hlula u fike eMexico. Kwalaho, Maaztec ma n’wi nyike nyiko ya xihuku lexi endliweke hi tinsiva ta xinyenyana lexi vuriwaka quetzal. I hosi ya Maaztec ntsena leyi a yi ri ni lunghelo ro ambala swiambalo sweswo, leswi a swi xiximiwa ngopfu. Tinsiva leti ta muvala wa rihlaza ta quetzal swi nga ha endleka a ti langutiwa ti ri ta nkoka ku tlula nsuku.

Namuntlha, tinyenyana leti to saseka hi ndlela yo hlamarisa ti tshama endhawini leyikulu, ku suka eMexico ku ya ePanama. Quetzal yi kumeka emakhwatini yo leha timitara ta 1 200 ku ya eka 3 000, lama nga ni mapapa. Mapapa lama nga le makhwatini wolawo ma vangiwa hi moya wo kufumela lowu tlakukaka kutani wu timuleka hi ku hatlisa. Leswi swi endla leswaku lembe hinkwaro ku va ni makhwati lamakulu lama nga ni mirhi leyikulu ya rihlaza swinene leyi leheke 30 wa timitara kumbe ku tlula, exikarhi ka hunguva.

Kwalomu ka 200 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini wa San José ku ni Santa Elena Forest Reserve—ku nga ndhawu leyinene yo hlalela xinyenyana lexi vuriwaka quetzal xi ri endhawini ya xona ya ntumbuluko. Hi sungule ku honolela ekhwatini hi lava ku vona quetzal hi ri karhi hi pfuniwa hi muvalangisi. Swa tika ku vona xinyenyana lexi hikwalaho ka leswi xi nga ni muvala wa rihlaza, lowu fanaka ni matluka ya mirhi ya khwati rero. Muvalangisi wa hina u sungule ku encenyeta mpfumawulo wa xona wo olova ni ku koka rinoko. Mpfumawulo lowu wa fana ni mpfumawulo wa ku vukula ka ximbyanyana. Phela, wansati un’wana loyi a a ri entlaweni wa hina, loko a twa n’wangulo wa quetzal, a a ehleketa leswaku ku ni mbyana leyi lahlekeke ekhwatini!

Hi ku hatlisa, empfhukeni wa kwalomu ka timitara ta 15, ku humelele nkuku wa kona erhavini wu ta kamba. Loko hi wu languta hi swivona-kule, muvala wa wona lowu hatimaka a wu vangama ngopfu, ku tlula hilaha a hi anakanya hakona. Xifuva xa wona xi ni muvala wo tshwuka-xindzilo, a wu fani ni tinsiva ta wona ta rihlaza ro vangama. Ku tlhandlekela eka ku xonga ka wona, wu ni tinsiva to basa le xipeswini, lowu hambaneke ni mivala leyin’wana. Xipesu lexi xi tiviwa tanihi mujeko, xi lehe 60 wa tisentimitara. Loko u vona quetzal yi tshame erhavini, xipesu xa yona lexi fanaka ni mujeko xi ri karhi xi biwa hi moya, u va u titlunya hi vuxongi lebyikulu.

A swi olovi ku vona quetzal. Entiyisweni, loyi a a hi valangisa u hi byele leswaku hakanyingi swi lava u nghena ko talanyana ekhwatini, hi kona u nga ta yi vona. Nkarhi lowunene wo hlalela ti-quetzal i nkarhi lowu ti nga ni mavondlo ha wona, ku sukela hi March ku ya eka June. Enkarhini lowu, ti nga ha va ti ri ni mavondlo mambirhi.

Loko hi tlhelela ehofisi ya vuhlayiselo lebyi, hi twe quetzal yin’wana. Yi ri karhi yi nanayila yi koka xipesu xa yona, yi fika yi phatsama eka mpfhuka wa kwalomu ka ntlhanu wa timitara ku suka laha a hi tshame kona! Loyi a a hi valangisa u hi byele leswaku ku lahleke vondlo exisakeni xa yona. Nkuku wa kona wu rhendzeleka ni mirhi wu ri karhi wu lava vondlo ra wona. Hi byeriwe leswaku mandza lama ponaka kukondza ma tlhotlhoriwa ko va 25 wa tiphesente ntsena. Laman’wana ma dyiwa hi swiharhi leswi hlotaka swo kota vamaxindyani, ti-toucanet ta emeralda, ti-jay ta buraweni, ti-weasel na ti-tayras. Ntlhontlho wun’wana lowu quetzal yi langutaneke na wona leswaku yi kota ku pona, i ku kuma ndhawu leyi yi nga ta aka eka yona xisaka, ku nga mbhovo lowu leheke timitara tinharhu ku ya eka 20, lowu ti-quetzal ti wu kovotlaka emurhini lowu boleke. Loko ku ri na timpfula letikulu, mimbhovo yoleyo yi nga ha tala hi mati kumbe yi onhaka.

Hi tlhele hi kuma leswaku swakudya leswi quetzal yi swi rhandzaka ngopfu i kotapeni ra le nhoveni. Yi fika yi phatsama erhavini ra murhi, yi lava kotapeni leri lengaka emurhini lowu nga ekusuhi na yona. Kutani, yi tshinelela kotapeni leri yi ri lavaka, yi ri karhi yi haha katsongo, yi ri khoma hi nomu yi tlhelela exisakeni xa yona. Ya ri mita hinkwaro, kutani endzhaku ka timinete ta 20 ku ya eka 30, yi kampfula nyungu ya rona leyikulu.

Loko ti ri karhi ti lava makotapeni ya nhova, ti-quetzal ti tsemakanya switsunga swo hambana-hambana swa Amerika N’walungu ku ya fika Amerika Dzonga. Hi xikombiso, ku sukela hi July ku ya eka September, ti tshama eswitsungeni swa Pacific. Kutani hi October ti rhurhela etlhelo ra Kharibiya leswaku ti ya dya makotapeni lamantshwa.

Loko hi ri karhi hi tsemakanya buloho leri lengisiweke timitara ta 30 empfhukeni, a ku sele katsongo quetzal yi hi chayisa! Swi vonaka onge xinyenyana lexi a xi ri karhi xi lava swakudya swa xona loko hi tsemakanya endleleni ya xona. Lexa mbhaha a xi ri kwala henhla ka hina, xi hi langute hi tihlo ro tshwuka hikwalaho ka ku va hi tsemakanye ndzilakana wa swona.

Hi tlhele hi byeriwa leswaku mbhandzu wun’wana lowu swi wu rhandzaka i xidzungela xa ntima, lexi milaka ensinyeni wa mitwa. Minkarhi yin’wana loko ti-quetzal ti rhelela leswaku ti ya teka mbhandzu wa tona, xipesu xa tona xi phasaphasiwa hi mitwa, kutani tinsiva ti tsemeka. Kambe, eku heteleleni tinsiva ta le xipeswini ta mila nakambe.

Hi ndlela leyi, xinyenyana lexi xi nga hanya hi ku pfumelelana ni vito ra xona. Vito leri nge “quetzal” ri tekiwe eka rito ra Xiaztec leri nge “quetzalli,” leswi vulaka “risima” kumbe “ku xonga.” Khombo ra kona, ku xonga ka xona ku xungete ku pona ka xona. Entiyisweni, quetzal yi le ka nxaxamelo wa rixaka leri nga le khombyeni ro herisiwa. A ti hlotiwa ku laviwa dzovo ra tona, leri xavisiwaka tanihi nchumu wa risima lowu nga xitsundzuxo. Tinyenyana tin’wana ti phasiwile ti nga dlayiwi leswaku ti ta xavisiwa tanihi swifuwo swo tlangisa. Hambiswiritano, hi ku ya hi munhu loyi a a hi valangisa, sweswi ku humesiwe nawu wa leswaku ti-quetzal ti sirheleriwa, ti nga herisiwi.

Kambe, nxungeto wun’wana wa ku lovisiwa ka tona i ku tsemeleriwa ka swihlahla, leswi endlaka leswaku ti heleriwa hi ndhawu yo tshama eka yona. Leswaku xinyenyana lexi xo saseka ni swin’wana leswi tshamaka enhoveni swi sirheleleka eCosta Rica, ndhawu leyi ringanaka 27 wa tiphesente yi sirheleriwile.

Riendzo ra hina ro ya valanga ti-quetzal ri hi vuyerisile hakunene. I ntiyiso, u nga ha vona xihuku lexi endliweke hi tinsiva ta quetzal eMuziyama ya le Britain le London, lexi nyikiweke Hernán Cortés. Kambe, tinsiva ta quetzal ti tsakisa ngopfu loko u ti vona eka xinyenyana lexi hanyaka xi ri kwale enhoveni! Sweswi ti-quetzal ta ha ya emahlweni ti tsakela ntshunxeko ni nsirhelelo hi mpimo wo karhi emakhwatini lama nga ni mapapa le Amerika Xikarhi.