Loko Tikhemikhali Ti Ku Vabyisa

KU NI swo tala leswi nga twisisekiki hi vuvabyi bya ku vengiwa hi tikhemikhali to hambana-hambana (MCS [multiple chemical sensitivity). Sweswo swi endla leswaku hi twisisa xivangelo lexi endlaka leswaku ku va ni ku nga twanani ko tala etimhakeni ta vutshunguri bya vuvabyi lebyi. Madokodela man’wana ma kholwa leswaku MCS yi vangiwa hi swiphiqo swa le mirini, man’wana ma kholwa leswaku yi vangiwa hi swiphiqo swa le mianakanyweni, kasi van’wana va vula leswaku yi vangiwa haswimbirhi ka swona, swiphiqo swa le mirini ni swa le mianakanyweni. Madokodela man’wana ma ringanyeta leswaku MCS yi nga ha va yi kombisa leswaku munhu u khomiwe hi mavabyi yo hlayanyana.a

Vavabyi vo tala lava khomiweke hi MCS va vula leswaku va vabyisiwe hi ku tshama nkarhi wo leha endhawini leyi nga ni chefu yo fana ni ya swidlaya-switsotswana; van’wana va vula leswaku va vabyisiwe hi ku hambeta va tikuma va ri endhawini leyi nga ni chefu leyitsongo. Loko se va khomiwe hi MCS, va sungula ku karhatiwa hi tikhemikhali tin’wana to hambana-hambana leti eku sunguleni a ti nga va karhati, ku fana ni leti nga ni nun’hwelo ni tin’wana leti tirhisiwaka ku basisa. Hi swona leswi endleke leswaku ku va ni vito leri nge “ku vengiwa hi tikhemikhali to hambana-hambana.” Ehleketa hi Joyce.

Joyce u ve ni tinhwala enhlokweni loko a ri exikolweni. Kutani va n’wi fufutele nhloko hi swidlaya-switsotswana. Rihanyo ra Joyce ri sungule ku tsana, kutani a sungula ku karhatiwa hi tikhemikhali to tala leti a ti nga n’wi karhati eku sunguleni. Tin’wana ta tona a ku ri tikhemikhali to basisa endlwini, to nun’hwerisa moya, ta nun’hwelo lowunene, to hlamba misisi swin’we ni petirolo. Joyce u ri: “Matihlo ya mina ma pfimbile kutani ma pfaleka, naswona ndzi sungule ku khomiwa hi vuvabyi bya mikolo, byi ndzi vangela ku pandziwa hi nhloko ni ku hlambiwa ngopfu hi timbilu lerova ndzi vabya masiku yo hlayanyana. . . . Ndzi khomiwe hi nyumoniya minkarhi yo tala lerova mahahu ya mina ma ni swivati swo fana ni swa munhu loyi a dzaheke fole malembe ya 40—kambe a ndzi si tshama ndzi dzaha!”

Loko u tala ku va endhawini leyi nga ni chefu leyitsongo, leyi ku ringanyetiweke leswaku na yona yi vanga MCS, yi nga ha ku nghena loko u ri endlwini kumbe u ri ehandle. Entiyisweni, emalembeni ya sweswinyana, ku andza ka mavabyi hikwalaho ka ku thyakisiwa ka moya wa le ndlwini ku endle leswaku ku qambhiwa vito lerintshwa leri nge “xifo xa le ndlwini.”

Xifo Xa Le Ndlwini

Xifo xa le ndlwini xi sungule hi va-1970 loko moya wa ntumbuluko emakaya, eswikolweni ni le tihofisini wu siviwe hi ku akiwa ka tindlu leti nga nghenisiki moya ni katsongo, leti tirhisaka fambiselo ra xilungu ro lawula mahiselo ni matitimelelo, hi xikongomelo xo endla leswaku vanhu va tshama va ri ni matimba. Hakanyingi swilo leswi lawulaka ku hisa, mapulanga lama pendiweke, swinamarheti leswi nga ni risema ni malapi ni mimete leswi endliweke hi ku pfanganisiwa ni tikhemikhali a swi nghenisiwa etindlwini leti ni le ka nhundzu ya tona.

Swo tala swa swilo leswi, ngopfu-ngopfu loko swa ha ri swintshwa, swi humesa mpimo lowutsongo wa tikhemikhali leti nga vaka ni khombo, to kota formaldehyde, ku nga gasi leyi pfanganaka ni moya lowu lawulaka mahiselo ni matitimelelo ya ndhawu yoleyo. Mimete yi engetela eka xiphiqo lexi hi ku tswonga tikhemikhali to hambana-hambana leti va basisaka ha tona, kutani yi ti humesa hakatsongo-tsongo nkarhi wo leha. Buku leyi nge Chemical Exposures—Low Levels and High Stakes yi ri: “Nun’hwelo lowu humaka eka tikhemikhali to hambana-hambana leti n’okaka hi wona wu thyakisaka moya wa le ndlwini.” Buku leyi yi ri: “Tikhemikhali leti n’okaka,” hi tona leti “talaka ku karhata vanhu lava vengiwaka hi tikhemikhali.”

Hambileswi vanhu vo tala va vonakaka va swi kota ku hanya kahle endzeni ka miako yo tano, kambe van’wana va khomiwa hi mavabyi yo kota asma ni mavabyi man’wana lama fambisanaka ni ku hefemula, ku pandziwa hi nhloko ni ku biwa hi ndzhuku. Mavabyi lawa ma nyamalala loko vanhu lava ma va khomeke va suka endhawini yoleyo. Kambe eswiyin’weni swin’wana, “vavabyi va nga ha va ni swiphiqo swo hambana-hambana swa tikhemikhali,” hi ku vula ka magazini wa vutshunguri wa le Britain lowu nge The Lancet. Kambe ha yini van’wana va vabyisiwa hi tikhemikhali kasi van’wana a ti va vabyisi? Lexi i xivutiso xa nkoka hikuva van’wana lava ti nga va vabyisiki va nga ha kuma swi tika ku twisisa lava ti va vabyisaka.

Hinkwerhu Ka Hina A Hi Fani

I swinene ku tsundzuka leswaku hinkwerhu hi khomiwa hi tindlela leti nga faniki hi swilo swo hambana-hambana, ku nga ha va ku ri tikhemikhali kumbe switsongwatsongwana. Swilo leswi swi khumbaka ndlela leyi miri wu angulaka ha yona swi katsa fambiselo ra hina ra xitekela, vukhale bya hina, leswaku hi va xinuna kumbe va xisati, rihanyo, mirhi leyi hi nga vaka hi yi tirhisa, swifo leswi swi tshameke swi hi khoma swin’we ni ndlela leyi a hi tirhisa xihoko ha yona, fole kumbe swidzidzirisi.

Hi xikombiso, malunghana ni mirhi ya vutshunguri, ndlela leyi u nga xiswona hi yona yi lawulaka “leswaku murhi wo karhi wu ta ku tshungula kumbe e-e, swin’we ni makhombo lama nga ha vaka kona,” hi ku vula ka magazini lowu nge New Scientist. Mavabyi man’wana lama nga ha vangiwaka hi mirhi leyi ma nga va ni khombo, minkarhi yin’wana ma nga ha ku dlaya. Hi ntolovelo, tipiroteyini leti vuriwaka tienizayimi ti caca tikhemikhali leti nga lavekiki emirini, ku fana ni tikhemikhali leti nga endzeni ka mirhi ni swithyakisi swin’wana leswi nghenaka emirini ya hina siku ni siku. Kambe, loko tienizayimi leti ti “basisaka miri” ti nga hanyanga kahle, kumbexana hikwalaho ka xitekela, kumbe ti tshame ti onhiwa hi chefu kumbe hi ku dya swakudya leswi nga riki swinene, tikhemikhali leti nga lavekiki emirini ti nga ha engeteleka hi ndlela leyi nga ni khombo.b

MCS yi fanisiwa ni ntlawa wa tienizayimi leti fambisanaka ni ku nga khuluki kahle ka ngati loku vuriwaka porphyrias. Hakanyingi, vanhu lava nga ni vuvabyi bya porphyrias va angula hi ndlela leyi fanaka ni leyi vanhu lava khomiweke hi MCS va angulaka ha yona eka musi wa mimovha ni swinun’hweriso swin’wana.

Miehleketo Na Yona Ya Khumbeka

Munhu un’wana loyi a a khomiwe hi vuvabyi bya MCS u byele Xalamuka! leswaku tikhemikhali tin’wana ti n’wi endla a titwa a dakwile. U te: “Vumunhu bya mina bya cinca—ndza kariha, ndza hlundzuka, ndza nyangatseka, ndza chava, ndza khudzehela. . . . Ku titwa hi ndlela leyi ku nga ha heta tiawara ti nga ri tingani ku ya eka masiku yo hlayanyana.” Endzhaku ka nkarhi, u titwa onge u ni babalaza naswona u va ni gome hi tindlela to hambana-hambana.

Swi tolovelekile leswaku vanhu lava khomiweke hi MCS va titwa hi ndlela leyi. Dok. Claudia Miller u vula leswaku “matiko lama tlulaka 12 ma vika mavabyi ya miehleketo endzhaku ka loko swi kumeke kahle leswaku ma ni tikhemikhali, ku nga khathariseki leswaku i swidlaya-switsotswana kumbe [i xifo] xa le muakweni. . . . Hi swi tiva kahle leswaku vatirhi lava tirhaka hi tikhemikhali leti n’okaka va le khombyeni lerikulu ro khomiwa hi mavabyi ya ku chava ni ntshikilelo. . . . Hikwalaho hi fanele hi ehleketa kahle hi mhaka leyi naswona hi tsundzuka leswaku xirho xa miri lexi nga ni vunyenyeti ngopfu eka tikhemikhali i byongo.”

Hambileswi ku va endhawini leyi nga ni tikhemikhali swi nga vangaka mavabyi ya mianakanyo, kambe madokodela yo tala ma ehleketa leswaku swi nga ha endleka swi nga ri tano nikatsongo—swiphiqo swa miehleketo swi nga endla leswaku munhu a karhatiwa hi tikhemikhali. Dok. Miller, la boxiweke laha henhla, na Dok. Nicholas Ashford, lava kholwaka leswaku MCS yi vangiwa hi swiphiqo swa le mirini, va pfumela leswaku “timhaka ta ndyangu, ku fana ni ku fa ka munhu loyi u tekaneke na yena kumbe ku dlaya vukati, swi nga ha kavanyeta fambiselo ra nsawutiso naswona sweswo swi nga ha endla leswaku vanhu van’wana va sungula ku vengiwa hi tikhemikhali. Kunene, ntirhisano lowu nga kona exikarhi ka vuxaka bya vanhu ni fambiselo ra mianakanyo wu rharhanganile.” Dok. Sherry Rogers, un’wana la kholwaka leswaku MCS yi vangiwa hi swiphiqo swa le mirini, u vula leswaku “ntshikilelo wu endla leswaku munhu a vengiwa swinene hi tikhemikhali.”

Xana swi kona leswi vanhu lava khomiweke hi MCS va nga swi endlaka leswaku va antswisa rihanyo ra vona kumbe ku tsanisa vuvabyi lebyi?

Mpfuno Eka Lava Khomiweke Hi MCS

Hambileswi byi nga riki kona vutshunguri lebyi tivekaka bya MCS, vanhu vo tala lava byi va khomeke va swi kotile ku byi tsanisa, naswona van’wana va swi kotile ku ya emahlweni va hanya hi ndlela ya ntolovelo. Xana va pfuniwe hi yini leswaku va swi kota ku langutana na byona? Van’wana va vula leswaku va vuyeriwile hi ku landzela swibumabumelo swa dokodela swa leswaku va lwa hi matimba ya vona hinkwawo ku papalata tikhemikhali leti va vangelaka swiphiqo leswi.c Judy, loyi a khomiweke hi vuvabyi bya MCS u kuma leswaku wa pfuneka hi ku papalata tikhemikhali to tano. Loko Judy, a ha hlakarhela eka xitsongwatsongwana xa Epstein-Barr, ekaya rakwe a ku tirhisiwa swidlaya-switsotswana, kutani u khomiwe hi MCS.

Tikhemikhali to tala ta le ndlwini ti n’wi khoma hi ndlela yo biha Judy, ku fana ni vanhu vo tala lava nga na MCS. Hikwalaho, u tirhisa xisibi ni soda yo baka ntsena loko a hlantswa nchumu wun’wana ni wun’wana niloko a basisa endlwini. U kuma leswaku vhiniga ya pfuna swinene eku oloviseni ka swiambalo. Ekamareni rakwe ra swiambalo ku ni swiambalo leswi nga cheriwangiki tikhemikhali. Nuna wakwe a nga swi nghenisi swiambalo swakwe leswi hlantswiweke hi tikhemikhali a nga si rhanga a swi veka endhawini leyi hungaka moya ku ringana mavhiki yo tala leswaku tikhemikhali teto ti huma.

Ina, emisaveni ya namuntlha swi nga ha endleka swi nga koteki leswaku munhu la nga ni MCS a papalata tikhemikhali hinkwato leti n’wi karhataka. American Family Physician yi ri: “Khombo lerikulu ra MCS hakanyingi i ku va muvabyi a va swakwe loko a ri karhi a ringeta ku papalata tikhemikhali.” Xihloko lexi xi ringanyeta leswaku loko vavabyi va kamberiwa hi madokodela, va nga swi kota ku tirha naswona va tihlanganisa ni vanhu van’wana, hakatsongo-tsongo va engetela leswi va nga swi endlaka. Hi nkarhi lowu fanaka, va fanele va lwela ku hlula ku chava ni ripfalo hi ku dyondza tindlela ta ku kuma ku wisa ni ku lawula ripfalo. Xikongomelo-nkulu i ku pfuna vavabyi leswaku hakatsongo-tsongo va tolovela ku hanya laha ku nga ni tikhemikhali ematshan’weni ya ku ti papalata hi ku helela.

Ndlela yin’wana ya nkoka ya vutshunguri i ku etlela swi twala. David, loyi a khomiweke hi MCS, loyi sweswi a antswaka, u vula leswaku leswi n’wi pfunaka ku tlhelela erihanyweni lerinene hi leswi a etlelaka laha ku nghenaka moya wo tala lowo tenga. Ernest ni nsati wakwe Lorraine, lava havumbirhi bya vona va khomiweke hi MCS, na vona va kume leswaku “ku etlela swi twala swi va pfuna ngopfu leswaku va kota ku va endhawini leyi nga ni tikhemikhali ninhlikanhi.”

Ina, swakudya leswinene, minkarhi hinkwayo swa pfuna leswaku u tshama u ri ni rihanyo lerinene kumbe ku tlhela u va na rona. Entiyisweni, swi bumabumeriwe tanihi “nchumu wun’we wa nkoka emhakeni yo khathalela rihanyo.” Hikwalaho, leswaku miri wu va ni rihanyo lerinene, hi mpimo lowu nga kotekaka, fambiselo ra wona ri fanele ri tirha hi ndlela leyi faneleke. Ku dya swakudya swo hambana-hambana swi nga ha pfuna.

Vutiolori na byona bya pfuna leswaku u va ni rihanyo lerinene. Tlhandlakambirhi, loko u dzuka nyuku, u pfuna miri wa wena ku humesa chefu hi le nhlongeni. Xin’wana xa nkoka i langutelo lerinene ra mianakanyo ni ku va ni misavu, swin’we ni ku rhandziwa ni ku rhandza van’wana. Entiyisweni, “rirhandzu ni ku hleka” i swilo swin’wana leswi dokodela un’wana a byelaka vanhu lava khomiweke hi MCS leswaku va va na swona. Ina, “mbilu leyi tsakeke i muhanyisi lonene.”—Swivuriso 17:22.

Kambe, ku kuma vanghana lavanene, swi nga va xiphiqo lexikulu eka vanhu lava khomiweke hi MCS lava nga twananiki ni tikhemikhali leti nun’hwelaka, tikhemikhali leti tirhisiwaka ku basisa, swinun’heriso ni tikhemikhali tin’wana leti vo tala va hina va ti tirhisaka siku ni siku. Xana vanhu lava khomiweke hi MCS va hanya njhani ehansi ka swiyimo leswi? Xin’wana xa nkoka, i yini leswi van’wana va nga swi endlaka ku pfuna lava khomiweke hi MCS? Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi timhaka leti.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Xana Swa Boha Leswaku U Va Ni Tikhemikhali Leti Hinkwato?

Hinkwerhu ka hina hi fanele hi lwela ku papalata tindhawu leti nga ni tikhemikhali leti nga ni chefu leyi nga vaka ni khombo. Leswi swi katsa tikhemikhali leti hi ti hlayisaka ekaya. Buku leyi nge Chemical Exposures yi ri: “Moya lowu thyakeke wa le ndlwini wu vonaka wu ri wona lowu endlaka leswaku munhu a vengiwa hi tikhemikhali. Swilo swo tala leswi nga ni tikhemikhali leti humaka moya swi kumeka endlwini.”d

Hikwalaho, tivutise loko hakunene u boheka ku tirhisa tikhemikhali to tarisa xisweswo, ngopfu-ngopfu swidlaya-switsotswana ni mirhi yin’wana leyi n’okaka. Xana u tshama u ringeta ku tirhisa mirhi yin’wana leyi nga riki na chefu? Kambe, loko u boheka ku tirhisa khemikhali leyi nga ni khombo, tiyiseka leswaku u rhanga u landzela tindlela hinkwato ta vuhlayiseki u nga si yi khoma. Nakambe, tiyiseka leswaku u yi veka endhawini leyi hlayisekeke leyi vana va nga yi fikeleriki ni laha moya lowu nga ha humaka eka yona wu nga ta ka wu nga vangi khombo. Tsundzuka, hambi ku ri tikhemikhali leti nga eswibyeni leswi pfariweke swi tiya ngopfu ti nga ha pfuta.

Ku xalamukela tikhemikhali swi tirha ni le ka swilo leswi hi swi tolaka ni leswi swi nga ha halakelaka enhlongeni ya hina. Tikhemikhali to tala, ku katsa ni leti nun’hwerisaka, ti nghena engatini hi nhlonge. Hikwalaho, swimbhovana swa nhlonge swi nga ha nghenisa swidzidzirisi swin’wana. Hikwalaho, loko khemikhali leyi nga ni khombo yi halakela enhlongeni ya wena, “nchumu wo sungula lowu u faneleke u wu endla hi nkarhi wolowo i ku hlantswa khemikhali yoleyo enhlongeni ya wena,” ku vula buku leyi nge Tired or Toxic?

Vanhu vo tala lava vengiwaka hi tikhemikhali a va twanani ni swinun’hweriso. Tikhemikhali leti endlaka 95 wa tiphesente eka swinun’hweriso a hi ta ntumbuluko naswona ti huma eka petroliyamu. Ku tirhisiwa acetone, camphor, benzaldehyde, ethanol, g-terpinene ni tikhemikhali tin’wana to tala. Makhombo lama fambisanaka ni swilo leswi ma kandziyisiwile—hi xikombiso, eUnited States ma kandziyisiwe hi Environmental Protection Agency. Swi tano ni hi tikhemikhali leti tirhisiwaka ku nun’hwerisa moya. Hi ku vula ka University of California at Berkeley Wellness Letter, loko vativi va mbango va kambisisa swinun’hweriso swa moya, va “swi languta swi ri swilo leswi thyakisaka moya wa le ndlwini, ku nga ri swilo leswi wu antswisaka.” Swinun’hweriso swa moya a swi herisi risema ro biha; kambe swo ri khubumeta.

Buku leyi nge Calculated Risks yi vula leswaku “nchumu wa nkoka emhakeni ya sayense ya chefu [hileswi] tikhemikhali hinkwato ti nga ni chefu ehansi ka swiyimo swo karhi.”

[Nhlamuselo ya le hansi]