“U Nga Rivali Xambhulele Xa Wena!”
HI MUTSARI WA XALAMUKA! EBRITAIN
HI XITALO vanhu vo tala va le Britain va famba na xambhulele. A va tiyiseki leswaku mpfula yi ta na rini. Ha tsundzuxana loko hi huma ekaya hi ku: “U nga rivali xambhulele xa wena!”—naswona hi nga ha xi rivala ebazini kumbe exitimeleni loko hi chika kumbe hi xi rivala evhengeleni. Ina, a hi tali ku xi tekela enhlokweni xambhulele xa hina tanihi leswi hi nga xavaka xin’wana loko hi xi lava. Kambe eku sunguleni xambhulele a xi tekiwa xi ri xa nkoka.
Nchumu Wo Hlawuleka eMatin’wini
Entiyisweni swambhulele swo sungula a swi nga endleriwanga mpfula. A swi kombisa xikhundlha ni ku xiximeka, swi tirhisiwa ntsena hi vanhu lava tlakukeke. Swifaniso leswi vatliweke ni leswi mpfampfarhutiweke leswi nga ni magidi ya malembe swa le Asiriya, aEgipta, ePeresiya ni le Indiya swi kombisa malandza ma khomele valawuri va wona swambhulele leswaku ma va sirhelela edyambyini. Le Asiriya, hosi hi yona ntsena leyi a yi ri ni mpfumelelo wo va na xambhulele.
Ematin’wini hinkwawo xambhulele xi hambete xi kombisa xikhundlha lexi tlakukeke, ngopfu-ngopfu le Asiya. Mufumi a a xiximeka ngopfu hi ku ya hi nhlayo ya swambhulele leswi a nga na swona, hilaha swi kombisiweke hi hosi ya le Burma leyi a yi vuriwa Hosi ya Swambhulele swa 24. Minkarhi yin’wana a swi ri swa nkoka ku va ni xambhulele lexi nga ni swifunengeto swo tala. Xambhulele xa mufumi wa le Chayina a xi ri ni swifunengeto swa mune, naswona xa hosi ya le Siam a xi ri ni swa nkombo kumbe kaye. Ninamuntlha xambhulele xa ha kombisa ku xiximeka ematikweni man’wana ya le Vuxeni ni ya laha Afrika.
Swambhulele Swa Vukhongeri
Eku sunguleni ka matimu, xambhulele xi sungule ku tirhisiwa evukhongerini. Vaegipta va khale a va ehleketa leswaku xikwembukati lexi vuriwaka Nut a xi sirhelele misava hinkwayo hi miri wa xona, onge hiloko xi ri xambhulele. Kutani vanhu a va famba ehansi ka “lwangu” ra xona leswaku va sirheleleka. Le Indiya ni le Chayina, vanhu a va kholwa leswaku xambhulele lexi pfuriweke xi fanekisela matilo. Mabudha yo sungula a ma xi tirhisa tanihi mfungho wa Buddha, naswona tindlu ta wona ta xitsundzuxo leti langutekaka ku fana ni timbita hakanyingi a ti rhendzeriwe hi swambhulele. Swambhulele swa tirhisiwa ni le ka Vuhindu.
Swambhulele swi fike eGrikiya hi 500 B.C.E., laha a swi tirhisiwa ku funengeta swifaniso swa swikwembukati eminkhubyeni ya vukhongeri. Vavasati va le Atena a va ri ni malandza lama va khomelaka xambhulele, kambe a va nga talanga vavanuna lava a va tirhisa swambhulele. Mukhuva wolowo wu hangalake ku sukela eGrikiya ku ya fika ni le Rhoma.
Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi tirhisa ni xambhulele enkhubyeni wa yona wa xitsundzuxo. Mupapa u sungule ku tirhisa xambhulele xa nguvu ya silika yo tshwuka leyi nga ni mintila ya xitshopana kasi mufundhisi lonkulu swin’we na vabixopo a va khoma swambhulele swa nguvu ya xivunguvungu kumbe swa rihlaza. Hambi ku ri namuntlha ekerekeni ya Rhoma mupapa u ni xitulu lexi nga na ombrellone kumbe xambhulele lexitsongo, xona xi ni mivala leyi fanaka ni ya swiambalo swa mupapa. Mufundhisi lonkulu la khomelaka endzhaku ka ku fa ka mupapa niloko ka ha ku hlawuriwa un’wana na yena a a ri na ombrellone leyi endlaka leswaku a tiviwa hi nkarhi wolowo.
Ku Suka Eka Xambhulele Xa Dyambu Ku Ya Eka Xa Mpfula
Lava va sunguleke ku tota swambhulele swa vona hi mafurha ni mhula leswaku va tisirhelela eka mpfula a ku ri Machayina kumbe vavasati va khale va le Rhoma. Hambiswiritano, le Yuropa vanhu a va nga ha ri na mhaka ni ku tisirhelela edyambyini ni le ka mpfula ku fikela hi lembe-xidzana ra vu-16 loko vanhu va le Italiya naswona hi ku famba ka nkarhi va le Furwa va tlhela va sungula ku tirhisa swambhulele.
Hi lembe-xidzana ra vu-18, vavasati va le Britain a va sungula ku khoma swambhulele, hambileswi vavanuna a va ha ala ku khoma swilo leswi va swi tekaka swi ri swa vavasati. Lava a va swi tirhisa a ku ri vini va mavhengele ya kofi, lava xiyeke nkoka wo va na xambhulele xo sirhelela vaxavi eka maxelo lama nga riki kahle tanihi leswi a va tshama ehandle emakalichini ya vona. Vafundhisi na vona va vone swi pfuna etikerekeni loko va fambisa minkosi loko ku ri na mpfula.
Loyi a cinceke ku tirhisiwa ka xambhulele eNghilandhi i Jonas Hanway loyi a a ri mufambi naswona a a ri ni moya wo hanana. Ku vuriwa leswaku hi yena wanuna wo sungula ku va ni xivindzi xo khoma xambhulele a ntshunxekile eLondon. Endzhaku ka loko a vone vavanuna va swi tirhisa va ntshunxekile loko a endzele ematikweni ya le ntsungeni, a a tiyimisele ku tiyiselela ku hlekuriwa hi vachayeri va tikalichi lava a va hlundzukile, va n’wi chela hi ndzhope loko va hundza laha a ri kona. Hanway a a nga hambani ni xambhulele xakwe hi malembe ya 30, naswona loko a fa hi 1786, vavanuna ni vavasati a va khoma swambhulele va ntshunxekile.
Ku tirhisa xambhulele xa mpfula a swi nga olovi hi nkarhi wolowo. Swambhulele swa kona a swi ri swikulu, swi tika naswona a swi nga khomeki. Nguvu ya swona ya silika leyi cheriweke mafurha ni tinsika ta swona swin’we ni swikhomo swa swona leswi endliweke hi mhandzi kumbe hi rhambu ra nkava-va-nga-heti, a swi endla leswaku swi nga olovi ku swi pfula loko swi tsakama, naswona a swi pfuta. Nilokoswiritano, swi ye swi rhandziwa swinene, ngopfu-ngopfu hileswi a swi chipile swambhulele ku ri na ku lomba kalichi loko mpfula yi na. Vaendli va swambhulele ni mavhengele ya swona ma sungule ku andza naswona lava a va swi endla va sungule ku ehleketa hi tindlela to swi endla swi saseka. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-19, Samuel Fox u endle xambhulele lexa swinsimbana swo hingakanya, rimba ra xona a ri vevuka kambe a ri tiyile. Tinguvu to vevuka to kota silika, vutiyi ni ntsembyana lowu nga ni mhula, a ti tirhisiwa ematshan’weni ya swifunengeto swo tala leswi a swi tirhisiwa eku sunguleni. Xi sungurise sweswo xambhulele xa manguva lawa.
Nchumu Lowu Fambisanaka Ni Fexeni
Xambhulele se xi rhandziwa ngopfu tanihi leswi xi fambisanaka ni fexeni ya vavasati le Nghilandhi. Xambhulele xakwe lexo xonga a xi kombisa ku cinca ka fexeni, a xi ri xikulu naswona xi ri ni tinguvu ta silika ta mihlovo hinkwayo leyi kokaka mahlo. Hakanyingi xambhulele xa kona a xi fambelana ni swiambalo swa yena naswona a xi sasekisiwa hi kanti, mabandhi, vurha hambi ku ri hi tinsiva. Phela, eka lembe-xidzana ra vu-20, a a nga ri kona wansati la xiximekaka loyi a a lava ku sirhelela nghohe yakwe loyi a a famba a nga khomanga xambhulele.
Hi va-1920, ku va ni nhlonge leyi hisiweke hi dyambu swi nghene efexenini kutani swambhulele swi nyamalarile. Sweswi a ku nghene nguva ya majaha ya le xilungwini lama ambalaka xihuku ma khome ni swambhulele swa ntima leswi pfariweke, ma xongotela ha swona.
Endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, thekinoloji yi endle leswaku ku sungula ku xavisiwa xambhulele lexi antswisiweke, ku fana ni lexi pfalekaka xi va xitsongo, xi ri ni nguvu leyi nga nghenisiki mati ni pulasitiki ya xifunengeto. Ka ha ri ni mavhengele ma nga ri mangani lama ha endlaka swambhulele swo tano leswi durhaka. Kambe manguva lawa, tifektri ti endla swambhulele swa mihlovo ni mimpimo hinkwayo leswi nga durhiki, leswi vambiwaka erivaleni ra galufu ni leswi vambiwaka exivaveni leswi muxaka wa kona loko wu pfariwile wu endlaka 15 wa tisentimitara naswona swi enelaka kahle eka xibekana.
Hambileswi eku sunguleni a swi tekiwa tanihi leswi phyuphyisaka ni ku languteka swi durha, swambhulele sweswi swi chipile naswona minkarhi hinkwayo hi swona leswi talaka ku lahleka. Emisaveni hinkwayo, kun’wana ni kun’wana, xa pfuna swinene eku sirheleleni ka dyambu ni mpfula naswona ematikweni man’wana va ha xi tirhisela ntirho wa xona wo sungula wa ku sirhelela dyambu, tanihi leswi switsundzuxo swa makhombo lama vangiwaka hi ku hisiwa hi dyambu swi andzaka. Kumbexana loko u huma ekaya namuntlha u nga ha kuma xitsundzuxo lexi nge: “U nga rivali xambhulele xa wena!”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Ku Xava Ni Ku Khathalela Xambhulele Xa Wena
Hlawula xambhulele lexi fanelekaka ni lexi tiyeke. Xambhulele xo chipa lexi pfalekaka hi ku olova, swi nga ha endleka xi ri ni swinsimbana leswitsongo kambe moya wa matimba a wu xi voni. Hi hala tlhelo, xambhulele lexi faneleke xa nhonga xi nga ha durha kambe xa wu hlula moya naswona xi tiyile. Kunene, xambhulele lexinene xi nga heta malembe yo tala. Ku nga khathariseki leswaku u hlawula xambhulele xa njhani, xi sirhelele leswaku xi nga kurhi kumbe xi va ni mavala hi ku xi tshika xi pfuriwile leswaku xi oma hi ku helela u nga si xi pfala nakambe. Ku xi hlayisa exipachini xa xona swi ta xi endla xi tshama xi basile naswona a xi nge tali hi ritshuri.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 17]
Nandza u sirhelela hosi ya Asiriya
Wansati wa le Grikiya ya khale u khome xambhulele
[Xihlovo Xa Kona]
Drawings: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Xambhulele, kwalomu ka 1900
[Xihlovo Xa Kona]
Culver Pictures