Ku Endzela Le Chernobyl

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE UKRAINE

A ku si tshama ku va ni mhangu leyi fanaka ni leyi endlekeke exitichini xa nyutliya le Chernobyl emalembeni ya 20 lama hundzeke. Hi April 26, 1986, muchini wun’wana eka leya mune leyi tirhaka ku dlamula nyutliya wu tshovekile. Hi xitalo loko ku ri ni timhangu to karhi— leti endliweke hi vanhu kumbe ta ntumbuluko—swa koteka ku basisa ni ku lunghisa laha ku onhakeke kona. Kambe, mhangu leyi yi endle thyaka leri se ku nga nkarhi wo leha ri ri ni khombo.

EMALEMBENI ya sweswinyana, hi May 9 lembe ni lembe, vanhu lava a va tshama ekusuhi ni ndhawu leyi—minkarhi yin’wana vona ni vanghana ni maxaka—va teka riendzo ro hlawuleka va tlhelela emarhumbini ya vona. Minkarhi yin’wana va ya loko ku ri ni nkosi. Vativi va sayense va vhakela ndhawu leyi ku ya kambisisa leswaku ku endleka yini hi chefu ya nyutliya leyi nga kwalaho. Ku engetela kwalaho, emalembeni ya sweswinyana, tikhampani ta le Ukraine to fambisa vapfhumba ti sungule ku valangisa vapfhumba endhawini yoleyo.

Hi June 2005, tluka ro sungula ra phepha-hungu ra The New York Times a ri ri ni nhloko-mhaka leyi a yi vulavula hi “ku valangisiwa ka vanhu” edorobeni ra Pripet hi ndlela leyi “nga riki na khombo eka rihanyo.”a Pripet—doroba leri nga ni vaaki va kwalomu ka 45 000, leri swi tekaka kwalomu ka tikhilomitara tinharhu ku fika eka rona loko u suka eka xitichi xa nyutliya—ri sunguriwe hi va-1970. Kambe, endzhaku ka mhangu ya nyutliya, vanhu lava a va tshama kwalaho va rhurhisiwile—ku fana ni le ka madoroba man’wana. A swi nga ha koteki ku tshama eka tindhawu teto hikwalaho ka moya wa chefu ya nyutliya. Loko ku humelela mhangu leyi, Anna na Victor Rudnik ana se a va ri na kwalomu ka lembe va tshama ePripet.b

Xidorobana xa Chernobyl (nakambe ku nga vito leri ni xitichi xa nyutliya xi vitaniwaka ha rona) xi le ka mpfhuka wa kwalomu ka 15 wa tikhilomitara ku suka exitichini xa nyutliya. Lava a va tshama kwalaho va pfumeleriwile ku endzela ndhawu leyi lembe ni lembe. Leswi Chernobyl a ku ri eka va Rudnik, a va endzele eChernobyl hi nkarhi lowu. Yima ndzi ku chumbutela hi ta riendzo leri mina na nkatanga hi ri tekeke na vona malembenyana lama nga hundza.

Riendzo Ra Hina Ro Vava

Hi suke eKiev, ku nga ntsindza wa le Ukraine hi famba hi pato lerikulu leri kongomaka en’walungwini. Hi hundze hi le swidorobanini leswi a swi ri ni tindlu leti a ti ri etlhelo ka pato, emahlweni ka tindlu ta kona a ku byariwe swiluva swo fana ni swa makhonwa naswona vanhu va ni swirhapa swa matsavu. Exikarhi ka madoroba lama a ku ri ni masimu lamakulu swinene ya mavele, koroni ni ti-sunflower.

Hambiswiritano hi fike laha hi nga tsemakanya ndzilakano lowu nga vonakiki hi matihlo ya nyama. A ku nga ri na mfungho lowu a wu kombisa ndzilakano wa kona, kambe hi lo tivonela hi ya hina. A ku lo cowee, eka madoroba lama a hi hundza eka wona. Eka miti leyi a ko va marhumbi ntsena, mafasitere a ma fayekile naswona minyangwa a yi gogiwile. Emahlweni ka tindlu teto a ku nga khuriwanga naswona mintanga a yi nga ha vonaki hi ku tlhuma.

A hi nghene eka ndhawu leyi yirisiweke—leyi nga kwalomu ka 30 wa tikhilomitara ku suka laha ku nga ni xitichi xa nyutliya. Anna u hi byele leswaku “madoroba lama nga le ndhawini leyi ma ni chefu yo tala ya nyutliya. Vanhu vo tlula 150 000 va rhurhisiwile eka swidorobana swo tala va yisiwa emakaya lamantshwa etindhawini hinkwato ta Soviet Union.”

Loko hi ri karhi hi famba, hi fike eka ndhawu yin’wana laha a ku biyeriwe hi darada ya mitwa. Ekusuhi ni kwalaho a ku ri ni xiyindlwana xa varindzi lexi akiweke hi mapulanga—laha a ku kamberiwa kona mapasi yo endza—ku kamberiwa timovha hinkwato leti nghenaka. Murindzi u kambele mapasi ya hina yo endza, a tsarisa movha wa hina kutani a hi pfulela gede.

Se a hi ri endzeni ka ndhawu leyi yirisiweke. Misinya leyi a yi ri kona a yi tlhume lerova a yi endle ndzhuti endleleni. A ku ri ni swikhwatana leswi tlhumeke—ku nga ri misinya ni swikhwatana leswi tshweke leswi a ndzi ehlekete ku swi vona. Loko hi languta emahlweninyana, hi vone mfungho lowu tsariweke hi maletere ya wasi ni ku akiwa hi switina swo basa lowu a wu vula leswaku hi le dorobeni ra Chernobyl.

Endzilakaneni wa Chernobyl a ku ri ni khemisi. Mana wa Victor u tshame a tirha kwalaho. A ka ha ri ni mfungho lowu kombisaka minkarhi ya khemisi lowu a wu lenga efasitereni leri a ri tele hi ritshuri ni thyaka. Ekusuhi ni phaka leyi nga le xikarhi ka doroba a ku ri ni muako wa swa ndhavuko. Anna a a tsundzuka hi nkarhi lowu yena ni van’wana lava a va tshama kwalaho a va tala ku wisa kwalaho loko va huma entirhweni ku ta hlalela vuhungasi byo hambana-hambana. Ekusuhi ni kwalaho a ku ri ni holo ya tifilimi leyi a yi vitaniwa Ukraina, laha vana a va balekela ku hisa va ya tshama kona va hlalela tifilimi letintshwa endhawini yo hola. Kambe sweswi ku hlekelela loku a ku tshama ku ri kona a ku ye na ro. Anna na Victor va hi yise ekaya ra vona—laha a ku nga ri kule ni le dorobeni. Misinya leyi a yi nga tsemiwi a yi pfale ndlela yo nghena enyangweni wa le mahlweni, kutani hi longoloke hi ya nghena hi nyangwa wa le ndzhaku hambileswi a ku tlhumile—nyangwa wa kona a ku lo sala vito ntsena.

Endzeni ka yindlu a ku onhakile swinene. Mubedo wun’wana a wu tele hi mfurhe. Phepha ro khavisa khumbi a ri onhakile ri lenga-lenga onge i mahanti ya nsinya. Anna u fike a yima, a rhola xifaniso xa khale eka thyaka leri a ri lo n’walala endlwini. Hiloko hi mbilu yo vava a ku: “I khale ndzi lava ku vuya ndzi ta kuma hinkwaswo swi ri hilaha hi nga swi siyisa xiswona. Swa ndzi vava hakunene ku vona yindlu ya hina yi hlakale hi ndlela leyi; naswona nhundzu ya hina yi yiviwile loko malembe ma ri karhi ma famba!”

Hi suke emarhumbini ya ka Rudnik hi ehla hi xitarata. Loko hi hundza ekhonweni yin’wana a ku ri ni vanhu lava a va ri karhi va dya mabulo. Hi fambe mpfhuka wo ringana 500 wa timitara laha xitarata a xi helela entangeni, eriweni leri a ri langutisane ni nkova. Swiluva swa nsinya wa chestnut a swi languteka swi sasekile swinene loko swi ri karhi swi hungiwa hi rimoyana. Kwalaho eka switepisi leswi yaka epulatifomo ya swikepe, hi kona laha vanhu vo tala a va yime kona hi 1986 loko va rhurhisiwa hi xikepe.

N’wexemu va ka Rudnik va ye ro sungula va ya vona marhumbi ya ka vona ePripet. Va suke edorobeni rolero hikwalaho ka mhangu ya nyutliya kwalomu ka malembe ya 19 lama hundzeke.

Nkarhi Wo Anakanyisisa

Hi April 2006, vanhu va ta tlangela lembe ra vu-20 ro tsundzuka mhangu leyi ya nyutliya naswona va ta ri tlangela hi tindlela to hambana-hambana. Eka vo tala, leswi endlekeke i xitsundzuxo xa ku tsandzeka ka munhu—hambiloko o ringeta hi matimba—ku fambisa swilo hi mfanelo laha misaveni handle ko pfuniwa hi Xikwembu.—Yeremiya 10:23.

N’wexemu hi September ku humesiwe vuyelo bya xiviko hi vativi va sayense endzhaku ko kambisisiwa ka mhangu leyi nakambe. Xiviko lexi, lexi a xi rhangeriwe hi Nhlangano wa Matiko xi vula leswaku mhangu leyi eku sunguleni yi dlaye 56 wa vanhu naswona xi ringanyete leswaku kwalomu ka 4 000 wa vanhu va ta dlayiwa hi chefu leyi ya nyutliya. Eku sunguleni a ku ringanyetiwe leswaku ku ta fa vanhu va kwalomu ka 15 000 na 30 000. Phepha-hungu ra New York Times ra September 8, 2005, ri vule leswaku xiviko lexi xa Nhlangano wa Matiko “xi hlaseriwe hi mintlawa leyi sirhelelaka mbango, yi vula leswaku ko va ndlela yo sirhelela switirhisiwa swa nyutliya hambileswi swi nga ni khombo.”

Victor, loyi a sunguleke ku dyondza hi Muvumbi wa yena, Yehovha Xikwembu, endzhaku ka mhangu leyi, u te: “A ha ha ri na gome hileswi hi tivaka leswaku loko Mfumo wa Xikwembu wu ta, timhangu to chavisa to fana ni leti ti nge he pfuki ti ve kona. Hi swi langutele hi mahlo-ngati ku vona ndhawu leyi nga le kusuhi ni kaya ra hina eChernobyl yi tlhela yi languteka, yi va xiyenge xa paradeyisi yo saseka.”

Xitshembiso xa Bibele xa leswaku Paradeyisi yo sungula yi ta kondleteriwa ni ku ndlandlamuxiwa emisaveni hinkwayo xi ve xa xiviri eka timiliyoni ta vanhu ku sukela loko mhangu ya le Chernobyl yi endlekile. (Genesa 2:8, 9; Nhlavutelo 21:3, 4) Emalembeni ya 20 lama hundzeke, vanhu vo tlula 100 000 va amukele ntshembo wolowo hi mandla mambirhi le Ukraine! Onge na wena u nga va ni vonelo leri fanaka ra vumundzuku lebyinene lebyi tshembisiwaka lava lavaka ku dyondza hi ta swikongomelo swa Xikwembu. 

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xitsundzuxo Xa Lava Xilamulela-mhangu

Xifaniso lexi lexikulu xi dzunisa vatirhi lava basiseke endzhaku ka mhangu ya le Chernobyl. Vatirhi lava va time ndzilo, va pfala ndhawu leyi hi tinsimbi ni semendhe ni ku susa thyaka leri a ri ri kona. Hi ku famba ka nkarhi vatirhi lava pfuneke a va ri magidi-gidi. Ku ringanyetiwa leswaku kwalomu ka 4 000 wa vanhu va ta fa hikwalaho ka mhangu leyi kasi vo tala va vona ku ta va ku ri vatirhi lava.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Mfungho wa doroba ra Chernobyl, ni holo yo hlalela tifilimi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Va ka Rudnik ni kaya ra vona eChernobyl

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16]

Xitichi xa gezi laha mhangu yi humeleleke kona, laha ku nga kwalomu ka tikhilomitara tinharhu ku suka ekaya ra va ka Rudnik ePripet (etlhelo)