Nxungeto Wa Nyutliya—Xana Se Wu Herile?

“KU RHULA eMisaveni ku vonaka ku koteka swinene ku ku kuma ku tlula nkarhi wihi na wihi hi mpfhuka ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.” Marito lawa ma nga ni ntshembo ya munyiki wa mahungu eku heleni ka va-1980, a ma vuriwa hikwalaho ka mintwanano ya nkoka leyi endliweke ya ku hunguta matlharhi ni leswi ku cinca ka xitshuketa ka mpfilumpfilu wa tipolitiki se ku heriseke Nyimpi ya Vusukumbele. Kambe xana nxungeto wa nyimpi ya nyutliya, lowu a wu vangiwa swinene hi khale ka nkwetlembetano wa mimfumo leyikulu ya misava, se a wu herile? Xana ku rhula loku nga heriki ni nsirhelelo a swi ri ekusuhi hakunene?

Khombo Ra Ku Engeteleka Ka Matlharhi Ya Nyutliya

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vusukumbele, loko va ha khutaza tiko rin’wana ni rin’wana ku hloma matlharhi leswaku ku va ni ku rhula, mimfumo leyikulu yi twanane hi ku hunguta nhlayo ya matiko lama nga ta endla matlharhi ya nyutliya. Hi 1970 Ntwanano wa ku Hunguta Matlharhi ya Nyutliya wu sungule ku tirha; endzhakunyana wu tiyisekisiwe hi matiko man’wana ya kwalomu ka 140. Kambe, matiko lama nga ni vuswikoti byo endla matlharhi ya nyutliya, yo tanihi Argentina, Brazil, India na Israyele, ma arile ku sayina ku fikela sweswi.

Hambi swi ri tano, hi 1985, tiko rin’wana leri nga ni vuswikoti byo endla matlharhi ya nyutliya, ku nga North Korea, ri sayinile. Kutani loko ri tivisa hi ta ku huma ka rona eka ntwanano lowu hi March 12, 1993, misava yi karhatekile. Magazini wa mahungu wa le Jarimani lowu nge Der Spiegel wu te: “Xitiviso xa ku huma eka Ntwanano wa ku Hunguta Matlharhi ya Nyutliya xi sungula mhaka yin’wana: Sweswi ku ni nxungeto wa mphikizano wa matlhari ya nyutliya, ngopfu-ngopfu eAsia, lowu wu nga vaka ni khombo ngopfu ku tlula mphikizano wa tibomo lowu mimfumo mimbirhi leyikulu yi tshameke yi va na wona.”

Tanihi leswi vutiko byi tswalaka matiko lamantshwa hi rivilo leri hlamarisaka, nhlayo ya matiko lama endlaka matlharhi ya nyutliya onge yi ta engeteleka. (Vona bokisi.) Mutsari wa phepha-hungu la vuriwaka Charles Krauthammer wa tsundzuxa: “Ku hela ka nxungeto wa Soviet a ku vuli ku hela ka khombo ra nyutliya. Khombo ra xiviri i ku engeteleka ka matlharhi ya nyutliya, naswona ku engeteleka loku ka ha ku sungula.”

Ku Xavisiwa Ka Tibomo

Matiko lama lavaka ku endla matlharhi ya nyutliya ma chivirikela ku kuma ndhuma ni matimba hi matlharhi lawa. Ku vuriwa leswaku tiko rin’wana ri vuye ni tibomo timbirhi ta nyutliya eKazakhstan. Riphabliki leri ra khale ka Soviet ri tsarise ximfumo leswaku tibombo leti ti “lahlekile.”

Hi October 1992 ku khomiwe vavanuna vo hlayanyana le Frankfurt, eJarimani, va ri na 200 wa tigiremu ta chefu ya matimba leyi nga na cesium, leyi nga chelaka chefu ematini hinkwawo ya doroba. Endzhaku ka vhiki, vangungumeri va nkombo va khomiwile eMunich va ri na 2,2 wa tikhilogiramu ta uranium. Ku kumiwa ka mintlawa mimbirhi leyi ngungumerisaka swibuluki, ku nga si hela mavhiki mambirhi swi hlamarise vafumi, tanihi leswi a ku lo vikiwa milandzu ya ntlhanu ntsena emisaveni hinkwayo n’wexemu hinkwawo.

A swi tiviwi leswaku vanhu lava a va kongome ku swi xavisela mintlawa ya vapfukeri va mfumo kumbe tihulumendhe ta matiko. Hambi swi ri tano, nchavo wa nxungeto wa nyutliya wa engeteleka. Dok. David Lowry wa le Yuropa wa Xihlovo xa Marungula ya ku Engeteleka ka Matlharhi ya Nyutliya u hlamusela khombo ra kona: “Leswi mupfukeri wa mfumo a faneleke a swi endla i ku rhumela uranium leyi fuweke swinene eka vulawuri lebyi nga ni vito lerinene leswaku yi ya kamberiwa, a vula leswaku va ni yo tala ku fikela kwihi ni vumbhoni bya kona. Swi fana ni loko xigevenga xi khome munhu ivi xi tsema ndleve yakwe xi yi rhumela tanihi vumbhoni bya leswaku xi na yena.”

“Tibomo Leti Hlayelaka Nkarhi” Ni “Swirimbana Leswi Nga Ni Khombo” Swo Rhula

Eku sunguleni ka 1992, swibya leswikulu swa 420 swo hlayisa tikhemikhali a swi tirhisiwa leswaku ku endliwa gezi; swin’wana swa 76 a swa ha akiwa. Kambe hi malembe yo tala, timhangu ta swihlayisa-tikhemikhali ti andzise swiviko swa mavabyi lama engetelekeke, ku onhakeriwa hi makhwiri ni swiphiqo swa ku veleka. Xiviko xi vula leswaku hi 1967 swiendlakalo swa le fektri ya plutonium ya Soviet swi andzise ku humesiwa ka miseve ya athomo leyi tlulaka leyi humesiweke emhangwini ya le Chernobyl yi phindhiwe ka nharhu.

Ina, xiendlakalo lexi xa le Chernobyl, eUkraine, hi April 1986, hi xona lexi kokeke nyingiso wa vahaxi va mahungu. Grigori Medwedew, xandla xa mulawuri-nkulu wa michini ya nyutliya efektri ya le Chernobyl hi va-1970, u hlamusele leswaku “miseve ya matimba ya athomo” leyi hangalakeke emoyeni “yi ringanisiwa ni tibomo ta khume ta le Hiroshima loko ku pimiwa mimbuyelo ya yona ya nkarhi wo leha.”

Ebukwini yakwe leyi nge Tschernobylskaja chronika, Medwedew u xaxameta 11 wa swiendlakalo leswikulu swa vuhlayiselo bya tikhemikhali ta nyutliya eSoviet Union ya khale exikarhi ka va-1980 ni swin’wana swa 12 eUnited States. Swiendlakalo swa le United States swi katsa mhangu leyi tsemaka nhlana ya 1979 ya le Three Mile Island. Medwedew u vika leswi mayelana ni xiendlakalo xexo: “A ku ri xiendlakalo xo sungula lexi onheke vito ra matimba ya nyutliya naswona xi hangalase ku kanakana mayelana ni vuhlayiseki bya swihlovo swa matimba ya nyutliya emiehleketweni ya vanhu vo tala—kambe ku nga ri emiehleketweni ya hinkwavo.”

Leswi swi nyika xivangelo xa leswaku ha yini timhangu ta ha humelela. Hi 1992, le Rhaxiya ti engeteleke hi kwalomu ka 20 wa tiphesente. Endzhaku ka yin’wana ya timhangu leti, hi March wa lembe rero, exitichini xa gezi xa Sosnovy Bore le St. Petersburg, eRhaxiya, mimpimo ya miseve yi tlakuke hi 50 wa tiphesente en’walungu-vuxa bya Nghilandi ivi yi fikelela mpimo lowu phindhiweke kambirhi eka lowu amukelekaka eEstonia ni le dzongeni wa Finland. Profesa John Urquhart wa le Yunivhesiti ya Newcastle u pfumerile: “A ndzi nge swi koti ku nyikela vumbhoni bya leswaku a ku ri Sosnovy Bore leri vangeke ku engeteleka loku—kambe loko a ku nga ri Sosnovy Bore, xana a ku ri mani?”

Van’wana va vula leswaku ndlela leyi va le Chernobyl va endlaka swihlayisa-tikhemikhali ha yona yi hoxile naswona yi ni khombo lerikulu eku yi tirhiseni. Hambi swi ri tano, ku tlula khume-mbirhi wa swona swa ha tirhisiwa ku pfuna eka mphakelo wa gezi lowu lavekaka swonghasi. Va tirhisi van’wana va swibye leswi swa tikhemikhali va hehliwe hi leswaku va tima mafambiselo ya vuhlayiseki ku engetela gezi leri humesiwaka. Swiviko swo fana ni leswi swi chavisa matiko yo tanihi Furwa, leri tirhisaka swihlovo swa nyutliya ku humesa 70 wa tiphesente ta gezi ra rona. Loko ko humelela xiendlakalo xin’wana lexi fanaka ni xa le “Chernobyl,” swihlovo swo tala swa le Furwa swi nga ha boheka ku pfariwa hi ku helela.

Hambi ku ri vuhlayiselo lebyi “hlayisekeke” bya tikhemikhali, handle ko kanakana byi nga ha hundzuka lebyi nga hlayisekangiki hikwalaho ka vukhale. Eku sunguleni ka 1993, hi nkarhi wa ku kambela ko landzelelana ka vuhlayiseki, ku kumeke timbhovo to tlula dzana etiphayiphini ta tinsimbi eka vuhlayiselo bya tikhemikhali bya le Brunsbüttel, byin’wana bya vuhlayiselo bya khale byi le Jarimani. Timbhovo leti fanaka ti kumekile evuhlayiselweni bya le Furwa ni bya le Switzerland. Mhangu yo sungula leyikulu exihlobyeni xa le Japani yi humelele hi 1991, laha swi nga ha endlekaka leswaku yi vangiwe hi vukhale. Leswi swi vula leswaku makhombo lawa ma nga ha humelela ni le United States, laha kwalomu ka mbirhi-xa-nharhu xa vuhlayiselo lebyikulu bya tikhemikhali byi nga ni malembe yo tlula khume hi vukhale.

Makhombo ya vuhlayiselo bya tikhemikhali ta nyutliya ma nga ha humelela kwihi na kwihi hi nkarhi wun’wana ni wun’wana. Ku tala ka vuhlayiselo lebyi i ku kula ka nxungeto; vukhale bya vuhlayiselo i ku kula ka khombo. Phepha-hungu rin’wana a ri ri ni xivangelo loko ri swi thye vito leri nge tibomo leti hlayelaka nkarhi ni swirimbana leswi nga ni khombo.

Xana Va Nga Yi Lahla Kwihi Chefu Leyi?

Ku nga ri khale vanhu va hlamarile ku kuma ndhawu ya pikiniki leyi nga le tlhelweni ka nambu etintshaveni ta Alp le Furwa yi biyeriwile naswona yi rindziwe hi maphorisa. Phepha-hungu leri nge The European ri hlamuserile: “Nkambelo wo landzelelana lowu simekiweke endzhaku ka rifu ra wansati wa le ndhawini yoleyo loyi a dlayiweke hi chefu ya beryllium etin’hwetini timbirhi leti hundzuke wu kombise mpimo wa miseve leyi humesiweke eka pikiniki yoleyo leyi a yi ti tlula ka 100 tindhawu tin’wana leti nga ekusuhi.”

Beryllium, i nsimbi yo vevuka swinene leyi endliwaka hi tindlela to hambana-hambana, yi tirhisiwa evumakelweni bya swihaha-mpfhuka naswona loko yi n’wokisiwile yi tirhisiwa eswihlobyeni swa matimba ya nyutliya. Hi vumbhoni lebyi kumekeke, fektri leyi endlaka beryllium yi humese chefu efambiselweni leri nga ni khombo ro yi n’wokisa ivi ri yi lahla epikinikini leyi. The European yi te: “Ritshuri ra beryllium, hambi loko ri nga n’wokisiwanga, hi rin’wana ra tinxaka ta chefu leyikulu leti tiviwaka ta le tifemeni.”

Sweswi, ku vikiwe leswaku kwalomu ka 17 000 wa swibya swo hlayisa thyaka ra nyutliya swi cukumetiwile emalembeni yo tlula 30 lama hundzeke, ematini ya ribuwu ra Novaya Zemlya, leri a ri tirhisiwa hi vanhu va le Soviet tanihi ndhawu yo ringa matlharhi ya nyutliya eku sunguleni ka va 1950. Ku tlula kwalaho, swiphemu swa miseve ya nyutliya leyi hoxiwaka endzeni ka mati swin’we ni swi hlayisa-tikhemikhali swa kwalomu ka 12, swi cukumetiwe ematini lawa, lama tirhisiwaka tanihi ndhawu yo hoxa thyaka.

Ku nga khathariseki leswaku i nthyakiso wo endla hi vomu kumbe e-e, nthyakiso wa nyutliya wu ni khombo. Mayelana ni xikepe xa le hansi ka mati lexi nyumpeleke hi 1989 eribuweni ra Norway, Time yi tsundzuxile: “Xikepe lexi ana se xi pfuta cesium-137, ku nga khemikhali leyi nga ni chefu. Ku fikela sweswi ku pfuta loku ku langutiwa ku ri kutsongo lerova a ku nge byi khumbi vutomi bya swilo leswi hanyaka ematini kumbe rihanyo ra vanhu. Kambe xikepe lexi xa Komsomolets a xi rhwale ni tibomo timbirhi ta nyutliya leti tikaka 13 wa ti-kg ta plutonium leti saleleke hi 24 000 wa malembe leswaku ti buluka naswona ti na chefu yo tala lero xipetlunyana xa tona xi nga dlaya munhu. Vatshila va le Rhaxiya va tsundzuxile leswaku loko plutonium yo halaka ematini, yi nga chela chefu yi ya fika emalwandle ya le kule, kwalomu ku sunguleni ka 1994.”

I ntiyiso, ku lahla thyaka ra nyutliya a hi xiphiqo lexi nga le Furwa ni le Rhaxiya ntsena. United States ri ni “chefu yo tala ya nyutliya naswona ri hava ndhawu laha ri nga yi hlayisaka kona nkarhi wo leha,” ku vika Time. Yi vula leswaku timiliyoni ta timbita ta chefu leyi yi dlayaka ti hlayisiwe swa xinkarhana etindhawini to karhi kambe ku na “khombo ra leswaku ti nga ha lahleka, ti nga ha yiviwa ni leswaku ti nga ha onha mbango loko ti nga khomiwi kahle.”

Ku kombisa khombo leri, thangi ra thyaka ra nyutliya ra khale ka xihlovo xa matlharhi le Tomsk, eSiberia, ri bulukile hi April 1993, ri endla vanhu va vona onge se ku humelela mhaka yo fana ni ya le Chernobyl.

Swi le rivaleni leswaku mahungu-ndlela ya ku rhula ni nsirhelelo lama haxiwaka exisekelweni xa ku herisiwa ka nxungeto wa nyutliya a ma na xisekelo lexi tiyeke. Hambi swi ri tano ku rhula ni nsirhelelo swi le kusuhi. Hi swi tivisa ku yini?

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

MATIKO YA NYUTLIYA

12 Naswona Nhlayo Leyi Ya Ha Engeteleka

LAMA TIVIWAKA kumbe LAMA NGA WONA: Africa Dzonga, Belarus, Britain, China, Furwa, India, Israyele, Kazakhstan, Pakistan, Rhaxiya, Ukraine, United States

HI XIHATLA MA TA VA WONA: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, North Korea, South Korea, Syria, Taiwan

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Hambi ku ri ku tirhisiwa loku rhuleke ka matimba ya nyutliya ku nga va ni khombo

[Xihlovo Xa Kona]

Background: U.S. National Archives photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover: Stockman/International Stock

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

U.S. National Archives photo