Swinyenyana Leswi Tshamelaka Ku Rhurha—Swi Tshamela Ku Tsendzeleka

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA

EHLEKETA u heta tin’hweti timbirhi hi ximumu le n’walungu u ri ekwandzasini ra le Arctic, laha dyambu ri tshamaka ri tlhavile vusiku ni nhlikanhi. Kambe loko xixika xi ri karhi xi tshinela, u suka u kongoma eAmerika Dzonga, eAustralia kumbe eAfrika Dzonga. Naswona lembe hinkwaro ri hela u ri karhi u rhurha, u ngundzuvanya timbuwa ta tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana u ri karhi u lava switshongo leswi u swi rhandzaka ngopfu. Swinyenyana swo tala leswi tshamelaka ku rhurha swi hanya hi ndlela yoleyo.

Swinyenyana leswi tshamelaka ku rhurha—hilaha vito ra swona ri vulaka hakona—i swinyenyana leswi rhandzaka ku dya laha ku nga ni swimatana.a Hi tin’hweti ta xixikana le Xiphen’wini xa le N’walungwini wa Ekhweyita, swinyenyana leswi swi hlengeletana endhawini leyi nga ni ndzhope kumbe etimbuweni ta lwandle leti nga ni maribye, laha vanhu va nga taliki ku fika kona. Hi tin’hweti ta ximumu, loko vapfhumba va khitikanela etimbuweni, swo tala swa swinyenyana leswi swi rhurhela eArctic ni le tindhawini ta le kusuhi ni le Arctic, laha ximumu xa kona lexo koma xi swi nyikaka nkarhi wa ku va swoxe ni ku kuma swakudya swo tala leswi swi swi lavaka leswaku swi ta wundla mavondlo ya swona.

Swinyenyana leswi a swi na mivala yo hlawuleka, kambe ndlela yo tsakisa leyi swi hahaka ha yona ni mivala yo saseka leyi swi nga na yona eka timpapa ta swona yi endla leswaku vanhu vo tala va swi hlalela hi ku tsaka. “Swinyenyana leswi swi kota ku haha timpapa ta swona ti ri karhi ti khumba mati kumbe swi hahela le henhla eka mpfhuka lowu nga endlaka timayele ta mune [tikhilomitara ta tsevu] kumbe ku tlula. A swi kanakanisi leswaku swi ni vuswikoti lebyikulu byo haha,” hi ku vula ka buku leyi nge Shorebirds—Beautiful Beachcombers.

Swi Sirhelelekile Loko Swi Ri Ndzeyana

Swinyenyana leswi swi tala ku hlengeletana swi va ndzeyana laha ku nga ni ndzalo ya swakudya. Swi titwa swi sirhelelekile loko swi ri ndzeyana. Swinyenyana leswi dyaka nyama swo kota magama swi rhandza ku hlongorisa xinyenyana lexi swi xi kumaka xi ri xoxe, kasi loko swi ri ndzeyana a swi hlaseliki. Naswona loko swi ri ndzeyana, swi nga ha swi olovela leswaku swi kota ku vona nala hi ku hatlisa. Leswaku swi sirheleleka ngopfu, swi hlangana ni swa mixaka yin’wana kutani swi endla ndzeyana leyi katsaka swinyenyana swo hambana-hambana.

Mawaku ku saseka ka swona loko swi ri karhi swi haha. Swinyenyana leswi, swa madzana-dzana hambi ku ri magidi-gidi, swi ndzuluka-ndzuluka emoyeni, swi ya ehenhla ni le hansi onge hiloko ku ri ni voko ro karhi leri nga vonakiki leri swi lawulaka. Buku leyi nge, Handbook of the Birds of the World, yi ri: “Ku xiya leswaku swinyenyana swa magidi leswi hahaka swin’we hi rivilo lerikulu swa swi kota ku ndzuluka hi ku copeta ka tihlo kambe swi nga chayisani, i mihlolo hakunene.” Hi ku endla ni ku kambisisa tifilimi ta swinyenyana swa ti-dunlin, vativi va sayense ya swinyenyana va gimete hileswaku loko xin’we xo sungula xi ndziwika leswin’wana hinkwaswo swa landzela.

Swi Kota Ku Rhendzeleka Misava Hinkwayo

Swin’wana swa swinyenyana leswi swi rhendzeleka ni misava hinkwayo. Hi xikombiso, swinyenyana leswi vuriwaka ti-red knot ni leswi vuriwaka ti-sanderling swi tshikela matandza ya swona le mpfungwe wa le n’walungwini laha swinyenyana swo tala swi nga fikiki kona. Swinyenyana leswi swi tshamelaka ku rhurha swi nga kumeka eribuweni hambi ri ri rihi ra misava naswona swi nga hlanganisa kwalomu ka 32 000 wa tikhilomitara eka riendzo ra swona ra lembe ni lembe.

Hambileswi swi bohekaka ku tsemakanya malwandle eka man’wana ya maendzo ya swona loko swi ri karhi swi rhurha, swinyenyana leswi a swi swi koti ku hlambela naswona a swi wisi ehenhla ka mati. Kutani swi fanele swi va ni mafurha yo tala, mafurha yo tlula ni ya xihaha-mpfhuka xa jumbo-jet, lexi loko xi suka kwalomu ka 40 wa tiphesente ta ntiko wa xona ku vaka ku ri mafurha lama xi nga ta ma tirhisa endleleni. Xana swinyenyana leswi swi ma kuma kwihi mafurha yo tala swonghasi?

David Attenborough, ebukwini yakwe leyi nge The Life of Birds, wa hlamusela, “Swi dya ngopfu [ku kuma mafurha] swi nona swinene eribuweni ra ndzhope lerova endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani, xi va xi wu phindhe kambirhi ntiko lowu xi vaka xi ri na wona hi ximumu. Swi va swi ri ni mafurha yo tala ku tlula lawa ma ringanyetiweke, hikuva swirho swa swona swo tala swa le ndzeni, ku katsa ni byongo ni khwiri, swa cinca swi va switsongo leswaku ku ta va ni ndhawu leyi mafurha lawa yo tala ma nga ta tshama eka yona kutani swi nga tiki ngopfu.”

Xinyenyana xin’wana lexi tshamaka xi ri endleleni i golden plover ya le Pacific, xi suka eAlaska xi ya eSwihlaleni swa le Hawaii. Xi fanele xi tiyisela xi haha mpfhuka wa 4 500 wa tikhilomitara xi nga wisi, naswona a hi ku hlamarisa ka swona ku vona vuswikoti lebyi xi nga na byona bya ku tiva lomu Hawaii yi nga kona exikarhi ka lwandle. Xinyenyana lexi xa golden plover, lexi xi vekiweke tihlo loko xi ri karhi xi haha, xi fike kwalaho ku nga si hela ni masiku ya mune. Naswona xinyenyana xin’wana lexi se xi kuleke xi teke riendzo rero ro ya ni ku vuya minkarhi ya 20!

Loko swinyenyana leswi swi fika eArctic laha swi tshikelaka matandza kona, a swi vi na wona nkarhi wo wisa. Ku nga si hela mavhiki mambirhi, swi fanele swi kuma munghana wa vukati, swi kuma ndhawu ni ku aka xisaka. Kutani swi va ni kwalomu ka mavhiki manharhu ya ku fukamela matandza ni mavhiki man’wana manharhu ya ku kurisa mavondlo ya swona. Eku heleni ka July, swi kongoma edzongeni nakambe.

Makhombo Ya Ku Rhurha

Eka maendzo yo leha lawa swinyenyana leswi swi tshamelaka ku ma teka, swi langutana ni makhombo yo tala. Khombo rin’wana lerikulu i vanhu. Hi lembe-xidzana ra vu-19, mutivi wa timhaka ta ntumbuluko John James Audubon u vike leswaku ntlawa wun’wana wa vahloti wu dlaye 48 000 wa swinyenyana swa ti-golden plovers swa le Amerika hi siku rin’we. Namuntlha, nhlayo ya swinyenyana leswi yi tlhele yi engeteleka, kambe swi nga ha endleka leswaku a swi fiki eka nhlayo ya leswi dlayiweke hi siku rero.

Nchumu wun’wana lowukulu lowu xungetaka swinyenyana leswi i ku kala ka tindhawu leti tsakamaka. Swinyenyana leswi a swi swi koti ku hanya kahle handle ka tindhawu leti. Buku leyi nge, Shorebirds—An Identification Guide to the Waders of the World, yi ri: “Se i magidi yo tala ya malembe swinyenyana leswi swi ri karhi swi hanya hi mukhuva lowu, swi tshikela ni ku khathalela mavondlo ya swona ni ku rhurha hi ndlela yoleyo swi ya endhawini yo karhi hi vuxika, naswona swa olova swinene leswaku vanhu va cinca mukhuva lowu kumbe va onha lomu swi hanyaka kona.” Swinyenyana leswi tshamelaka ku rhurha swa timiliyoni swi nga pona ntsena loko ko hlayisiwa tindhawu ti nga ri tingani leti swi wisaka eka tona loko swi ri eriendzweni.

Xikombiso lexikulu hi lexiya xa le Nsongeni wa le Delaware, etimbuweni ta le Dzonga-vupela-dyambu bya New Jersey, le U.S.A. Kwalaho, swinyenyana swa madzana ya magidi leswi vuriwaka ti-red knot swi hlengeletanaka kona hi ximun’wana ku ta dya matandza ya minkokotso. Swinyenyana sweswo a swi dyi i tanani mi ta vona, phela swi va swa ha ku heta “riendzo ro leha swinene emoyeni swi nga yimanga ndhawu.” Hi mavhiki mambirhi swi va swi hahe 8 000 wa tikhilomitara ku ta endhawini leyi ku suka edzonga-vuxa bya Brazil, hi nkarhi wolowo swi va swi hungute hafu wa ntiko wa swona.

Matshalatshala ya vahlayisi va ntumbuluko ma nga ha pfuna ku tiyisekisa leswaku tindhawu leti swinyenyana leswi swi rhandzaka ku wisa eka tona ti khathaleriwa hi mfanelo. Kumbexana yi kona yin’wana ya tindhawu teto ekusuhi ni laha u tshamaka kona. Loko u heta ku hlalela swinyenyana leswi swi ri karhi swi ya ehenhla ni le hansi, swi ba xindzulendzule ehenhla ka magandlati naswona u twe miloti ya swona leyo nandziha, a wu nge he swi rivali.

Hilaha mutivi wa timhaka ta ntumbuluko Arthur Morris a tsaleke hakona, “hinkwavo lava hlalelaka swinyenyana leswi swi tshamelaka ku rhurha va titwa hi ndlela leyi fanaka: ha un’we wa hina u tshame a yima ko tala etimbuweni leti nga riki na munhu kumbe etindhawini leti nga ni ndzhope a hlalela ndzeyana ya swinyenyana leswi vuriwaka ti-sandpiper, swi ri karhi swi humesa muvala wa ntima, swi ya ehenhla ni le hansi, hinkwaswo swi jika hi nkarhi wun’we onge hiloko ku ri ni munhu la swi kongomisaka. Nkarhi ni nkarhi loko hi vona leswi, hi sala hi tikhome xilebvu hi ku hlamala.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Swinyenyana Leswi Nga Ni Vuswi-koti Byo Teka Maendzo Yo Leha

Ti-“red knot” kumbexana hi tona ti tekaka maendzo yo leha ku tlula swinyenyana hinkwaswo. Hi tona leti hi ntolovelo ti tshikelaka matandza le mpfungwe wa n’walungu wa Canada hi xixika kumbe le Yuropa Vupela-dyambu kumbe emaninginingini ya Amerika Dzonga (leyi nga ekule hi 10 000 wa tikhilomitara)

[Xihlovo Xa Kona]

KK Hui

Ndzeyana ya “ti-dunlin” yi vonake eNetherlands ni le Mauretania

Swinyenyana leswi vuriwaka “ti-Bar-tailed godwit” swa hangalaka swi suka laha swi tshikelaka kona matandza eSiberia, swi famba swi ya eSwihlaleni swa Britain, eAfrika Dzonga, eMiddle East, eAustralia kumbe eNew Zealand

Swinyenyana leswi vuriwaka “ti-sanderling” swi kumeka swi ri karhi swi tsutsuma etimbuweni hinkwato ta misava. Swin’wana swi tshikela matandza ni ku tlhotlhorhela eka mpfhuka lowu nga tluriki 950 wa tikhilomitara eNorth Pole

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

Swinyenyana leswi tshamelaka ku rhurha swi fanele swi va ni mafurha yo tala leswaku swi ta kota ku tsemakanya malwandle lamakulu hikuva a swi nge swi koti ku wisa ematini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

“Ti-sanderling” ti tisirhelela hi ku tshama ti tele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“Oystercatcher” ya le Yuropa ni le Asiya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“Redshank” ya mavalavala yi ri karhi yi lava swakudya endzhopeni

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

Top and bottom panoramic photos: © Richard Crossley/VIREO