Va-roma—Malembe Ya Gidi Ya Ntsako Ni Maxangu

XIENDLAKALO xa kona xi fana ni xa mucato lowukulu, wa ndhavuko. Swakudya ni swakunwa swi lo vuya, naswona yindlu yi lo mpoti, hi vuyimbeleri. Maxaka ma ta hi vunyingi emahlweni ma ri karhi ma vuyisa mati, eka muteki loyi a nga ni tingana ni nhlomi yakwe leyi vonakaka yi nga tikoti hi ku tsaka. Kambe lowu a hi mucato—i nkhuvo wa ku vutana lowu vaka kona hi vusiku lebyi tlhandlamaka bya nkhuvo wa vukati, naswona ku va ku ri ni vanhu lava tlulaka 600 va ta navelela vatekani vumundzuku lebyinene. Kwalaho ndyangu wa muteki wu hakela ndzovolo. Mundzuku muteki ni ndyangu wakwe va ta muka ni mutekiwa, laha ku nga ta va ni nkhuvo lowu fambisanaka ni mucato.

Maxaka hinkwawo ya mpatswa lowuntshwa ma vulavula Xiromany—ririmi leri nga ta tekiwa ri ri ririmi rimbe kun’wana ni kun’wana laha ma tshamaka kona. Ririmi leri ni tindzimi tin’wana leti humaka eka rona, swin’we ni mikhuva ni mindhavuko ya khale, i ndzhaka leyi tolovelekeke ya vanhu lava, lava hangalakeke ni misava hinkwayo kambe va nga riki na tiko ra vona hambi ku ri mfumo wa vona. Vanhu lava i Va-roma.a

I Vamani Va-Roma?

Loko hi ri karhi hi kambisisa lomu ririmi, ndhavuko ni masungulo ya Va-roma swi sukelaka kona, hi fike emalembeni ya kwalomu ka 1 000 lama hundzeke, en’walungwini wa Indiya. Ririmi ra vona, hambileswi ri cincekenyana manguva lawa, swi le rivaleni leswaku ri sungule le Indiya. A swi tiveki kahle leswaku ha yini va suke eIndiya. Vadyondzi van’wana va kholwa leswaku swi nga ha endleka vakokwa wa vona a ku ri vavatli ni vanhu lava a va endla swa vuhungasi lava a va tirha etlhelo ka mavuthu ya masocha, lava balekeke eka rikwavo hi nkarhi wa nyimpi. Ku nga khathariseki leswaku ku endleke yini, Va-roma va fike eYuropa hi ndlela leyi taka hi le Peresiya ni le Turkey ku nga si fika lembe ra 1300 C.E.

Hi ku ya hi langutelo leri dumeke eYuropa, Va-roma a va tekiwa hi ndlela leyinene ni yo biha. Hi hala tlhelo, a va ndhundhuzeriwa etibukwini ni le ka tifilimi tanihi vanhu lava nga ni malwandla, lava khathalelaka, vatsendzeleki lava hi tinsimu ni ku cinca, va kombiseke ntsako ni maxangu ya vona evuton’wini. Kasi hi hala tlhelo, a va hehliwa tanihi vanhu lava nga tshembekiki, vo hlamarisa ni lava u faneleke u tivonela eka vona—vahlapfa lava nyangatsaka, lava hanyaka vutomi bya vona va ri swavo naswona va nga faniki ni vanhu van’wana. Leswaku hi kuma xivangelo lexi endleke leswaku va tekiwa hi ndlela yoleyo, a hi kambisiseni lomu Va-roma va humaka kona.

Nkarhi Wa Xihlawuhlawu

Nkarhi luwa wa le Malembeni ya le Xikarhi, vanhu va le Yuropa vo tala a vo tiva ndhawu leyi a va tshama eka yona ntsena. Ehleketa ndlela leyi vanhu vo tala va le minkarhini yoleyo va titweke ha yona loko va vona mindyangu ya Va-roma yi fika. Swi nga ha endleka a va hlamarisiwa hi xin’wana ni xin’wana lexi vanhu lava a va xi endla. Handle ka xikandza xa vona xa ntima wa xiburaweni, matihlo ya ntimanyana wo vonikela ni misisi ya ntima, timpahla ta vanhu lava va ha ku fikaka, mindhavuko ya vona ni ririmi ra vona a swi hambane ngopfu ni swa vona, naswona, Va-roma a va nga swi rhandzi ku tihlanganisa ni vanhu van’wana—ku nga mukhuva lowu sukeleke le ndzhaku loko va ha ri eIndiya. Hi ku famba ka malembe, leswi vanhu va le Yuropa a va nga swi twisisi hi vanhu lava swi endle leswaku va nga ha va tshembi.

Va-roma a va bakanyeriwa etlhelo hi vomu—va sindzisiwa ku tlhoma mixaxa ya vona le makumu ka miganga naswona va nga pfumeleriwi ku nghena va ya xava swilo kumbe ku ka mati. A ku dume leswaku “va yiva vana nileswaku va va dya!” Minkarhi yin’wana Va-roma a va sindzisiwa hi nawu leswaku va swekela ehandle leswaku un’wana ni un’wana la swi lavaka a ya vona leswaku va sweka yini. Hakanyingi vanhu a va kambela leswaku va sweka yini hi ku chulula swakudya swa vona swa siku rero ehansi. A swi hlamarisi leswi Va-roma van’wana a va yiva swakudya leswaku va ta kota ku hanya.

Va-roma va swi kotile ku tiyiselela xihlawuhlawu lexi hi ku vumbana va va nyandza yin’we. Se ku hundze malembe-xidzana yo tala va kuma nseketelo ni ntsako evuton’wini bya vona bya ndyangu. Hi ntolovelo, vatswari lava nga Va-roma va va khathalela swinene vana va vona, naswona vana va va khathalela ngopfu vatswari va vona ni ku va hlayisa loko se va dyuhele. Va-roma vo tala va namarhela swinene mindhavuko ya ka vona emhakeni ya mahanyelo lamanene lama xiximekaka.

A Va Hanya Va Ri eNdleleni

Leswi a va nga tali ku amukeriwa hi mandla mambirhi lomu a va ya kona, Va-roma a va hanya va ri endleleni. Vutomi lebya ku tshama va ri karhi va tsendzeleka byi endle leswaku va dyondza mintirho yo tala, ku fana ni ku hiselela tinsimbi, ku xava ni ku xavisa ni ku hungasa vanhu. Hi ku endla mintirho yo tano leyi a yi laveka, a va swi kota ku wundla mindyangu ya vona. Vavasati van’wana va Va-roma a va tirhisa ndhuma leyi a va ri na yona ya leswaku va swi kota ku bvumba, hakanyingi va endla onge va swi kota ku bvumba leswaku va ta kuma mali. Ku tshama va ri endleleni swi tlhele swi endla leswaku va nga lahlekeriwi hi mindhavuko ya vona kumbe ku onha mahanyelo ya vona hi ku tihlanganisa ni va-gadje, ku nga rito ra Xiromany leri vulaka vanhu lava nga riki Va-roma.b

Hi nkarhi lowu fanaka, xihlawuhlawu xi endle leswaku va xanisiwa. Va-roma va hlongoriwile etindhawini tin’wana ta le Yuropa. Eka tindhawu tin’wana, va endliwe mahlonga hi malembe-xidzana yo tala. Ku hela ka vuhlonga byebyo hi va-1860, ku endle leswaku va nghena endleleni nakambe, leswi endleke leswaku vo tala va vona va ya eYuropa Vupela-dyambu ni le Matikweni ya Amerika. Kun’wana ni kun’wana lomu va yeke kona, va fambe ni ririmi ra vona, mindhavuko ni vuswikoti bya vona.

Hambiloko va ri ehansi ka ntshikilelo, minkarhi yin’wana a va kuma ku eneriseka ko karhi hi ku cina. Le Spaniya, mpfangano wa ndhavuko wa Va-roma ni mindhavuko yin’wana swi endle leswaku ku va ni vuyimbeleri ni ncino wa flamenco, kasi eYuropa Vuxa, tinqambhi ta vuyimbeleri bya Va-roma ti teke tinsimu ta vanhu va kwalaho, ti ti cinca hi ku nghenisa xitayele xa tona. Ku tsakisa ka macinelo ya Va-roma ku ve ni nkucetelo ni le ka vatsari va vuyimbeleri bya classic, ku katsa na Beethoven, Brahms, Dvořák, Haydn, Liszt, Mozart, Rachmaninoff, Ravel, Rossini, Saint-Saëns na Sarasate.

Va-Roma eMisaveni Ya Manguva Lawa

Namuntlha, Va-roma lava nga exikarhi ka timiliyoni timbirhi ni ta ntlhanu—van’wana va vula leswaku va le henhla ka nhlayo leyi—va kumeka ematikweni hinkwawo ya misava. Vo tala va vona va tshama eYuropa. Vo tala a va ha tshameli ku rhurha-rhurha, naswona van’wana va fuwile. Kambe etindhawini to tala Va-roma va ha ri swisiwana ngopfu, naswona hakanyingi va ha tshama ehansi ka swiyimo swo biha swinene.

Hi nkarhi wa Makhomunisi le Yuropa Vuxa, nawu wa tiko a wu vula leswaku vanhu hinkwavo va fanele va ringana. Tihulumendhe ti ringete hi tindlela to hambana-hambana ku lawula ndlela leyi vatsendzeleki lava a va hanya ha yona hi ku va nyika mintirho ni ku va tshamisa etindlwini leti akiweke hi hulumendhe. Minkarhi yin’wana leswi swi endle leswaku va va ni rihanyo ro antswa naswona swi antswise ndlela leyi va hanyaka ha yona. Kambe a swi susanga ndlela yo biha leyi Va-roma ni lava a ku nga ri Va-roma a va langutana ha yona eka malembe-xidzana lama hundzeke.

Ku cinca ka tipolitiki le Yuropa Vuxa hi va-1990 ku endle swi vonaka onge swilo swi ta antswa. Kambe ku cinca koloko ku pfatlanye swilondza swa khale loko ku hungutiwa ndlela leyi a va pfuniwa ha yona naswona milawu ya xihlawuhlawu yi nga ha kandziyisiwi ngopfu, leswi endleke leswaku Va-roma va hanya ku tika naswona va koka exilogweni hi tlhelo ra timali, ndhawu leyi a va tshama eka yona a yi nga ri yinene.

Ku Kuma Ntshembo Ni Vutomi Byo Antswa

Swiyimo a swi ri tano, loko Andrea, wo saseka, la nga ni misisi yo hatima ya muvala wa ntima, a dyondza exikolweni xa le Yuropa Vuxa. A ku ri yena ntsena Mu-rom etlilasini ya vona. Hambileswi a a ri ni macatu, a a nga swi koti ku khoma mihloti yakwe loko a tsundzuka ndlela leyi a a endliwa xihlekiso ni ku honisiwa ha yona. Andrea u ri: “Nkarhi ni nkarhi a ku ri mina wo hetelela ku hlawuriwa loko ku hlawuriwa mintlawa leyi nga ta tlanga mintlango yo karhi. A ndzi lava ku balekela eIndiya laha ndzi nga ta amukeleka kona. Entiyisweni, un’wana u tshame a huwelela munghana wa mina a ku, ‘Tlhelela eIndiya!’ U hlamule a ku, ‘A ndzi ta muka loko a ndzi ri ni mali.’ A hi titwa hi nga amukelekanga hinkwako laha a hi ya kona. A hi nga laviwi kun’wana ni kun’wana.” Andrea a a ri ni vuswikoti byo cina, a a tivona a ri ni ndhuma, naswona a a ehleketa leswaku u ta amukeleka eka van’wana hikwalaho ka swona. Kambe loko a ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, u kume nchumu wo antswa.

Andrea u ri: “Siku rin’wana nhwanyana la vuriwaka Piroska, loyi a nga Mbhoni ya Yehovha, u ndzi endzerile ekaya. U ndzi kombe eBibeleni leswaku Xikwembu xa hi rhandza ha un’we-un’we wa hina, a xo hi rhandza ntsena loko hi ri ntlawa. U ndzi byele leswaku ndzi nga va ni vuxaka lebyinene ni Xikwembu loko ndzi swi lava. Leswi swi endle ndzi vona leswaku ndzi wa nkoka eka munhu un’wana. Hi ku tiva leswaku hi ku ya hi Xikwembu, vanhu hinkwavo i va nkoka, swi endle leswaku ndzi titshemba evuton’wini.

“Piroska u fambe na mina eminhlanganweni ya Timbhoni, laha ndzi hlanganeke ni vanhu lava nga Va-roma ni lava nga riki Va-roma, kambe a ndzi swi vona leswaku va ni vun’we. Ndzi ve ni vanghana va xiviri kwalaho ni Timbhoni leti humaka eka mindhavuko yo hambana-hambana. Endzhaku ko dyondza Bibele na Piroska ku ringana lembe ni hafu, na mina ndzi ve Mbhoni ya Yehovha.” Namuntlha, Andrea ni nuna wakwe i vachumayeri va evhangheli va nkarhi hinkwawo, va dyondzisa vanhu va tinxaka hinkwato hi rirhandzu leri Xikwembu xi va rhandzaka ha rona.

“Va Ndzi Teke Ndzi Fana Na Vona”

Loko a tsundzuka malembe ya vuntshwa byakwe, Mu-rom loyi vito rakwe ku nga Hajro u ri: “Vunakulobye byo biha ni vafana van’wana lava a va nga xiximi nawu a byi tala ku ndzi hoxa ekhombyeni. Maphorisa ma tshame ma ndzi khoma hikwalaho ko yiva loko ndzi ri ni vafana volavo. Loko maphorisa ma ndzi tlherisela ekaya, a ndzi chava ngopfu ndlela leyi manana a a ta angula ha yona ku tlula leswi a ndzi ma chavisa xiswona maphorisa wolawo, hikuva hilaha swi nga hakona emindyangwini yo tala ya Va-roma, a ndzi dyondzisiwe leswaku swi hoxile ku yiva swilo swa vanhu van’wana.”

Loko Hajro a kula, yena ni ndyangu wa ka vona va hlangane ni Timbhoni ta Yehovha. Xitshembiso xa Bibele xa leswaku Mfumo wa Xikwembu wu ta herisa swiphiqo swa vanhu, ku katsa ni xihlawuhlawu, swi dzike embilwini ya Hajro. U ri: “Va-roma a va si tshama va va ni hulumendhe ya vona leyi nga ta va khathalela. Hi yona mhaka leyi ndzi vonaka leswaku Va-roma va le xiyin’weni lexinene ngopfu xo tlangela ndlela leyi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta va pfuna ha yona vanhu hinkwavo. Hambi sweswi ndza ha yi vona mimbuyelo yoleyo. Ku sukela siku leri ndzi ngheneke ha rona eHolweni ya Mfumo, ndzi titwe hi ndlela leyi muapostola Petro a titweke ha yona loko a ku: ‘Hakunene ndza swi xiya leswaku Xikwembu a xi yi hi nghohe, kambe eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.’ (Mintirho 10:34, 35) Hinkwavo va ndzi teke ndzi fana na vona. A ndzi nga swi kholwi leswi a ndzi swi twa hi tindleve ta mina loko munhu la nga riki Mu-rom a ndzi vitana phrala—hileswaku, ‘makwerhu’ hi Xi-roma!

“Eku sunguleni, swirho swin’wana swa ndyangu wa ka hina a swi nga lavi ku twa nchumu hi goza leri a ndzi ri teka. A va nga swi twisisi leswaku ndzi endla ku cinca ko tano leswaku ndzi ta kota ku hanya hi misinya ya milawu ya Bibele. Kambe sweswi, maxaka ya hina ni vanhu lava nga riki Va-roma, va swi vonile leswaku ku yima ndzi tiyile enkongomisweni wa Xikwembu swi ndzi tisele ntsako naswona swi tise mimbuyelo yo tala leyinene. Vo tala va vona va lava ku antswisa vutomi bya vona hi ndlela leyi fanaka.” Swa sweswi, Hajro i nkulu evandlheni tlhelo muchumayeri wa evhangheli wa nkarhi hinkwawo. Meghan, nsati wakwe la nga riki Mu-rom, u dyondzisa Va-roma ni van’wana ndlela leyi Bibele yi nga va pfunaka ha yona leswaku va va ni vutomi lebyi tsakisaka—sweswi ni le nkarhini lowu taka. U ri: “Va-roma ni va le vukatini bya mina va ndzi amukele hi ku helela. Va swi tsakela leswi munhu la nga riki Mu-rom a va rhandzaka.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

Namuntlha “Va-roma” va kumeka emisaveni hinkwayo

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Hi nkarhi wa Vunazi le Yuropa, Hitler u dlaye Va-roma va kwalomu ka 400 000 kumbe ku tlula etikampeni takwe ta rifu, eka vona a ku ri ni Vayuda, Timbhoni ta Yehovha ni van’wana. Hi 1940, tsima ra Hitler ra ku dlayetela vanhu ri nga si duma, mutlangi wa tifilimi Charlie Chaplin—loyi a nga ntukulu wa Va-roma—u endle filimi leyi nge, The Great Dictator, leyi a yi paluxa Hitler ni vandla rakwe ra Vunazi. Vatshila van’wana lava dumeke lava nga vatukulu va Va-roma va katsa mutlangi wa tifilimi Yul Brynner, mutlangi wa tifilimi wa xisati Rita Hayworth (ehansi), mudirowi Pablo Picasso (ehansi), muyimbeleri wa jazz Django Reinhardt ni muyimbeleri wa le Macedonia Esma Redžepova. Va-roma van’wana i vanjhiniyara, madokodela, vaprofesa ni swirho swa tipalamendhe ta tiko.

[Swihlovo Swa Kona]

AFP/Getty Images

Xifaniso hi Tony Vaccaro/Getty Images

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Timbhoni Leti Nga Va-roma

Va-roma vo tala va hundzuke Timbhoni ta Yehovha. Van’wana i vakulu va mavandlha ni maphayona ya nkarhi hinkwawo. Vafumi va miganga ni van’wana lava nga riki Va-roma va va teka va ri xikombiso lexinene. Mbhoni leyi nga Mu-rom le Slovakia yi ri: “Siku rin’wana muakelani wa hina loyi a nga riki Mu-rom u gongondze enyangweni wa hina. U fike a ku, ‘Vukati bya mina byi le khombyeni, kambe ndza swi tiva leswaku mi nga hi pfuna.’ Hi n’wi vutise hi ku, ‘Ha yini u ehleketa leswaku hina hi nga ku pfuna?’ U hlamule a ku, ‘Loko Xikwembu lexi mi xi gandzelaka n’wina Va-roma xi mi pfunile leswaku mi antswisa vutomi bya n’wina, kumbexana xi nga hi pfuna na hina.’ Hi n’wi nyike buku leyi sekeriweke eBibeleni leyi vulavulaka hi vutomi bya ndyangu leyi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.

“Endzhaku ka nkarhi nsati wakwe u fikile, a ri ni xikombelo lexi fanaka, a a nga swi tivi leswaku nuna wakwe ana se a a tile. U te, ‘A nga kona ni un’we loyi a nga hi pfunaka laha hi tshamaka kona.’ Hi n’wi nyike buku leyi fanaka. Ha un’we u hi byele leswaku hi nga n’wi byeli lowun’wana leswaku a a tile eka hina. Endzhaku ka n’hweti ni hafu, hi sungule ku dyondza Bibele ni mpatswa lowu. Ku hanya hi ntiyiso wa Bibele swi hi tlakusile swinene ematihlweni ya vanhu lerova va hundzukela eka hina leswaku va kuma mpfuno wa moya.”

[Swifaniso]

Narbonne, Furwa

Granada, Spaniya

“‘Va-roma’ va le xiyin’weni lexinene ngopfu xo tlangela ndlela leyi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta va pfuna ha yona vanhu hinkwavo.”—Hajro

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Poland

[Xihlovo Xa Kona]

© Clive Shirley/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

“Va-roma” eNghilandi, 1911

[Xihlovo Xa Kona]

By courtesy of the University of Liverpool Library

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22, 23]

Slovakia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Makedoniya

[Xihlovo Xa Kona]

© Mikkel Ostergaard/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Romania

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Makedoniya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Czech Republic

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Spaniya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Andrea a a ehleketa leswaku u ta va ni ndhuma a tlhela a amukeleka eka van’wana hikwalaho ka ku cina

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Romania: © Karen Robinson/Panos Pictures; Macedonia: © Mikkel Ostergaard/Panos Pictures; Czech Republic: © Julie Denesha/Panos Pictures