Xana Sayense Yi Ta Swi Kota Ku Herisa Mavabyi?

XANA sayense ya manguva lawa yi ta swi kota ku herisa mavabyi? Xana vuprofeta bya Bibele lebyi kumekaka eka buku ya Esaya na Nhlavutelo byi kombetela eka nkarhi lowu ha wona vanhu hi voxe va nga ta kota ku herisa mavabyi? Vanhu van’wana va vona onge sayense yi ta swi kota ngopfu-ngopfu hileswi se ku endliweke nhluvuko lowukulu eka swa vutshunguri.

Tihulumendhe ni minhlangano leyi pfunaka vanhu swin’we ni Nhlangano wa Matiko, sweswi ti khomisanile eka tsima lerikulu ro lwa ni mavabyi. Matshalatshala lamakulu lawa va ma endleke a ku ri ku sawutisa vana ematikweni lama ha hluvukaka. Hi ku ya hi Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko, loko matiko mo fikelela pakani ya wona, “hi 2015, vana lava tlulaka 70 wa timiliyoni lava tshamaka ematikweni lama dyaka rikoko ra xilondza, va ta kuma nsawutiso lembe ni lembe eka mavabyi yo kota: rifuva, vuvabyi bya mikolo, vuvabyi bya rihlaya, ximbyembye, swimungwamungwana, swimungwamungwana swa le Jarimani, nyongwa, haemophilus influenzae type B, vuvabyi bya xivindzi, vuvabyi byo khwanyana swirho, xitsongwatsongwana lexi vangaka nchuluko, nyumoniya, vuvabyi bya nkuva wa byongo ni bya ku pfimba ka byongo.” Ku karhi ku endliwa matshalatshala yo nyika vanhu swilo leswi nga kondletelaka rihanyo lerinene, swo kota mati yo tenga, swakudya leswi akaka miri ni ku va dyondzisa hi ta nsivelo-mavabyi.

Hambiswiritano, van’wasayense va lava ku nyikela swo tala ku tlula leswi tolovelekeke. Thekinoloji ya xiyimo xa le henhla yi cinca ndlela leyi swa vutshunguri swi endliwaka ha yona. Ku vuriwa leswaku eka malembe man’wana ni man’wana ya nhungu, van’wasayense va engetela vutivi bya vona bya swa mirhi hilaha ku phindhekeke kambirhi. Leswi landzelaka i swin’wana swa leswi se va swi fikeleleke sweswi ku katsa ni tipakani leti va tivekeleke tona ku lwa ni mavabyi.

◼ Swifaniso swa X-rheyi Se ku hundze malembe lama tlulaka 30 madokodela ni swibedlhele swi ri karhi swi tirhisa michini leyi kotaka ku vona endzeni ka hina ya CT. Xiyimela-rito lexi nge CT xi yimela marito lama nge computed tomography. Michini leyi kotaka ku vona endzeni ka hina ya CT yi kota ku teka swifaniso endzeni ka miri wa hina, yi endla X-rheyi. Swifaniso leswi swa pfuna eku kumeni ka mavabyi ni ku kambela leswi nga fambiki kahle endzeni.

Hambileswi ka ha riki ni njhekanjhekisano mayelana ni makhombo lama nga vangiwaka hi rivoningo ra X-rheyi, vativi va swa vutshunguri va tiyiseka hileswaku thekinoloji leyi yi ta pfuna swinene enkarhini lowu taka. Michael Vannier, profesa wa X-rheyi wa le Yunivhesiti ya Xibedlhele xa le Chicago u ri: “Eka malembenyana lama hundzeke, se ku endliwe nhluvuko lowukulu ngopfu.”

Michini leyi vonaka endzeni ya CT se yi tirha hi ku hatlisa, ya pakanisa naswona a yi durhi ngopfu. Michini leyi ya pfuna ngopfu hikuva yi tirha hi rivilo lerikulu swinene. Yi hatlisa ngopfu loko yi teka swifaniso swa mbilu. Hikwalaho ka leswi mbilu yi tshamaka yi ri karhi yi ba, khale swifaniso swa yona swo tala a swi nga vonaki kahle, kutani swi endla leswaku swi tika ku yi kambela kahle. Hilaha magazini wa New Scientist wu hlamuselaka hakona, michini leyintshwa leyi vonaka endzeni yi teka “nkarhi lowu nga tluliki ni sekoni ku kambela miri hinkwawo, leswi vulaka leswaku yi hatlisa ku tlula ni ku ba ka mbilu,” leswi endlaka leswaku ku huma swifaniso swa kahle.

Hi ku pfuniwa hi michini ya manguva lawa leyi kotaka ku vona endzeni, madokodela ma kota ku kambela swirho swa le ndzeni swa munhu ku katsa ni matirhelo ya tikhemikhali etindhawini to karhi ta miri. Matirhelo lawa ma endla leswaku swi koteka ku vona vuvabyi bya khensa bya ha ku sungula.

◼ Vuhandzuri lebyi endliwaka hi michini Michini leyi rharhanganeke a yi kumeki eka switori swa sayense ntsena—kambe se ya kumeka hakunene eka swa vutshunguri. Michini se yi tirhisiwa ku endla vuhandzuri byo tala. Minkarhi yin’wana madokodela ma endla vuhandzuri hi muchini lowu tirhisiwaka hi munhu a ri ekule, leswi swi endla leswaku ku tirhisiwa mavoko yo hlayanyana ya michini. Mavoko lawa ma kota ku khoma switirhisiwa swo hambana-hambana swo endla vuhandzuri swo kota mikwana, swikero, tikhamera ni switirhisiwa swin’wana swa vuhandzuri. Thekinoloji leyi yi endla leswaku madokodela ma kota ku endla vuhandzuri lebyi rharhanganeke hi ku pakanisa lokukulu ngopfu. Magazini wa Newsweek wa vika: “Madokodela lama endlaka vuhandzuri hi ku tirhisa michini leyi ma kume leswaku vavabyi a va lahlekeriwi hi ngati yo tala naswona a va twi ku vava ngopfu, leswi endlaka leswaku ku nga vi na swiphiqo leswikulu, naswona a va tshami nkarhi wo leha exibedlhele loko va pimanisiwa ni lava endliweke vuhandzuri hi ndlela ya ntolovelo.”

◼ Nanomedicine Nanomedicine i ku tirhisiwa ka thekinoloji ya swilo leswitsongo ngopfu ku tshungula mavabyi. Thekinoloji leyi i sayense ya ku endla swilo leswitsinini. Ndlela yo pima vutsongo bya swona yi vitaniwa nanometer, ku nga nhlayo leyitsongo hi ndlela yo hlamarisa swinene.a

Leswaku u ta kota ku twisisa mapimelo lawa, phepha leri u ri hlayaka sweswi ri bumbule 100 000 wa ti-nanometer, kasi nsisi wa munhu i 80 000 wa ti-nanometer. Sele yo tshwuka ya ngati yi teka 2 500 wa ti-nanometer ku suka eka tlhelo rin’wana ku ya eka lerin’wana. Kasi bakteriya yi lehe kwalomu ka 1 000 wa ti-nanometer, xitsongwatsongwana xona xi lehe 100 wa ti-nanometer. DNA ya wena yi aname ku ringana 2,5 wa ti-nanometer.

Vaseketeri va thekinoloji leyi va tshemba leswaku ku nga ri khale, vativi va sayense va ta kota ku aka switirho leswitsinini leswi kotaka ku endla vutshunguri byo karhi endzeni ka miri wa munhu. Switirho leswi minkarhi yin’wana swi vitaniwa ti-nanomachine naswona swi ta kota ku rhwala tikhompyuta letitsinini leti hoxiweke vuxokoxoko byo karhi. Lexi hlamarisaka, switirho leswi swo rharhangana swi ta va swi endliwe hi swiaki leswi nga 100 wa ti-nanometer ntsena. Leswi swi vula leswaku swi ta va switsongo ngopfu ni le ka sele yo tshwuka ya ngati!

Hikwalaho ka leswi swi nga switsinini ngopfu, ku tshembiwa leswaku siku rin’wana switirhisiwa leswi swi ta swi kota ku famba eka misiha leyitsongo ya ngati ku ya phakela okisijini laha ku nga ni xifo kumbe vuvabyi byo karhi kona, ku susa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga lavekiki emisiheni ya ngati ni le ka tisele ta le byongweni ni ku famba swi hlota switsongwatsongwana leswi vangaka mavabyi, ni swin’wana leswi tluletaka mavabyi, swi swi herisa. Switirho leswi swi ta kota ku yisa mirhi eka sele yo karhi hi ku kongoma.

Van’wasayense va vula leswaku va ta kota ku vona vuvabyi bya khensa bya ha sungula hi ku pfuniwa hi switirho leswi. Dok. Samuel Wickline, profesa wa swa vutshunguri, fisika ni matirhiselo ya vunjhiniyara eka swa vutshunguri, u te: “Ku ni ntshembo lowukulu wa leswaku vuvabyi bya khensa byi ta voniwa bya ha sungula, kutani byi ta tshunguriwa hi mirhi ya matimba swinene leyi nga taka yi nga vangi khombo.”

Hambileswi mhaka leyi yi nga ha twalaka onge i norho ntsena, nanomedicine i nchumu lowu nga wa xiviri eka vativi va sayense van’wana. Valavisisi lava rhangeleke emhakeni leyi va vula leswaku eka malembe ya khume lama landzelaka, thekinoloji leyi yi ta tirhisiwa ku lunghisa ni ku veka kahle swivumbeko leswitsongo swa tisele leti hanyaka. Museketeri un’wana wa thekinoloji leyi u ri: “Nanomedicine yi ta swi kota ku heta mavabyi hinkwawo lama tolovelekeke eka lembe-xidzana leri ra vu-20, yi ta tlhela yi kota ku herisa ku vava loku vangiwaka hi mavabyi ni ku xaniseka hinkwako ni ku endla leswaku vanhu va va ni nkarhi wo leha wo antswisa vuswikoti bya vona.” Hambi sweswi vativi van’wana va sayense va vika leswaku matshungulelo lawa ya nanomedicine ma tirha kahle eka swiharhi leswi ku ringetiwaka ha swona elaboratori.

◼ Genomics Dyondzo ya swiaki swa xitekela yi vitaniwa genomics hi xilungu. Sele yin’wana ni yin’wana emirini wa munhu yi tele hi swiaki leswi nga swa nkoka evuton’wini. Xin’wana xa swiaki leswi i xiaki xa xitekela (gene). Un’wana ni un’wana wa hina u ni tigene ta 35 000 leti lawulaka miri wa munhu leswaku wu ta va ni misisi ni xivumbeko xa njhani, muvala wa nhlonge ni matihlo, ku leha ni swin’wana leswi endlaka munhu a hambana ni van’wana. Tigene ta hina ta pfuna swinene eka ndlela leyi swirho swa hina swa le ndzeni swi vumbekaka ha yona.

Loko swiaki leswi swi nga ri kahle, swi khumba rihanyo ra hina. Phela, valavisisi van’wana va tshemba leswaku mavabyi man’wana ma vangiwa hi ku kayivela ka swiaki swa xitekela. Swin’wana swa swiaki leswi nga riki kahle hi swi kuma eka vatswari va hina. Swin’wana swi vangiwa hi swiyimo swo biha swa ndhawu leyi hi tshamaka eka yona.

Vativi va sayense va tshemba leswaku ku nga ri khale va ta kota ku kuma swiaki swa xitekela leswi hi vabyisaka. Leswi swi ta pfuna madokodela ku twisisa leswaku, ha yini vanhu van’wana ku ri vona va talaka ku hlaseriwa hi vuvabyi bya khensa, kumbe leswaku ha yini khensa ya muxaka wo karhi yi hlasela vanhu vo karhi ntsena. Dyondzo leyi ya swiaki swa xitekela yi nga ha kota ku kombisa leswaku ha yini mirhi yin’wana yi tirha eka vavabyi vo karhi kasi yi nga tirhi eka van’wana.

Rungula leri kumekaka eka swiaki leswi ri nga pfuna ku endla mirhi leyi nga kotaka ku tshungula muvabyi ha un’we hi ku ya hi vuvabyi byakwe. U ta pfuneka njhani eka thekinoloji leyi? Ku endliwa ka mirhi ya muvabyi ha un’we hi ku ya hi vuvabyi byakwe yi kombisa leswaku vutshunguri byi nga ha endleriwa munhu ha un’we hi ku ya hi swiaki swakwe. Hi xikombiso, loko swiaki swa wena swi kombisa leswaku u le khombyeni ro khomiwa hi xifo xo karhi, madokodela ma nga kota ku vona vuvabyi byebyo byi nga si sungula naswona byi nga si kombisa swikombiso swo karhi. Vaseketeri va thekinoloji leyi va vula leswaku va nga swi kota ku sivela vuvabyi lebyi loko munhu o nyikiwa mirhi leyi faneleke, swakudya leswi faneleke naswona a cinca ndlela leyi a hanyaka ha yona.

Swiaki swa wena swa xitekela swi nga kota ni ku byela madokodela, leswaku murhi wo karhi wu nga ha ku vavisa. Rungula leri ri nga pfuna madokodela leswaku ma ku nyika murhi lowu faneleke ni leswaku u fanele u kuma murhi hi mpimo wo tanihi kwihi. Phepha-hungu ra The Boston Globe ra vika: “Hi 2020, mirhi ya munhu ha un’we yi ta va yi tirhisiwa ngopfu ku tlula leswi hi swi ehleketisaka xiswona namuntlha. Ku ta endliwa maphilisi ya vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukela, bya mbilu, xifo xa Alzheimer, vuvabyi byo karhi bya mianakanyo ni byin’wana lebyi hetaka vanhu.”

Thekinoloji leyi ku buriweke ha yona laha henhla i yin’wana ya leswi sayense yi tshembisaka leswaku swi ta endleka enkarhini lowu taka. Vutivi bya swa vutshunguri byi ya emahlweni byi kula swinene. Kambe vativi va sayense va swi vona leswaku a va nge swi koti ku herisa mavabyi hinkwawo. Ka ha ri ni swihinga leswikulu ngopfu.

Swihinga Leswikulu Ngopfu

Ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona yi nga nonokisa mavabyi. Hi xikombiso, vativi va sayense va vula leswaku ku onhiwa ka ekholoji loku vangiwaka hi vanhu ku vange mavabyi lamantshwa lama nga ni khombo. Loko a burisana ni magazini wa Newsweek, Mary Pearl presidente wa Wildlife Trust, u hlamusele a ku: “Ku sukela le xikarhi hi va-1970, ku humelele mavabyi lamantshwa yo tlula 30 ku katsa ni AIDS, Ebola, Lyme ni xifo xa ku hefemula. Ku tshembiwa leswaku byo tala bya byona byi sukele eka swiharhi byi ya eka vanhu.”

Tlhandlakambirhi, masiku lawa vanhu a va ha dyi ngopfu mihandzu ni matsavu kambe va dya ngopfu chukela, munyu ni swakudya leswi nga tala mafurha. Swiyimo leswi ni ku ka vanhu va nga ha endli mintirho ya mavoko ni mahanyelo lama nga riki manene swi vange mavabyi ya mbilu. Vanhu lava dzahaka fole va engeteleka, naswona leswi swi vanga mavabyi ni ku fa ka vanhu vo tala ngopfu emisaveni hinkwayo. Lembe ni lembe vanhu va kwalomu ka 20 wa timiliyoni va vaviseka ngopfu kumbe ku dlayiwa hi timhangu ta timovha. Tinyimpi ni madzolonga swi dlaya ni ku vavisa vanhu vo tala. Vanhu va timiliyoni ta vabya hikwalaho ka ku nwa ngopfu byala kumbe ku tirhisa swidzidzirisi.

Ntiyiso wa kona hileswaku, ku nga khathariseki leswaku swi vangiwa hi yini, ku katsa ni nhluvuko lowu endliwaka eka swa vutshunguri, mavabyi man’wana ma andza. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), ‘vanhu vo tlula 150 wa timiliyoni va va ni ntshikilelo nkarhi wun’wana, kasi va kwalomu ka 25 wa timiliyoni va khomiwa hi vuvabyi byo karhi bya mianakanyo, loko va 38 wa timiliyoni va khomiwa hi switshetshela.’ Mavabyi ya HIV/AIDS, nchuluko, dari, swimungwamungwana, nyumoniya ni rifuva ma hlasela vanhu va timiliyoni, ma tlhela ma dlaya vana vo tala ni vantshwa.

Ku ni swihinga swo tala leswi faneleke ku hluriwa ku nga si herisiwa mavabyi. Vusweti ni mafumelo yo biha hi swin’wana swa swihinga swimbirhi leswikulu. Eka xiviko le xa ha ku endliwaka, WHO yi vule leswaku vanhu vo tala lava hetiwaka hi mavabyi lama tlulelaka a va ta tshunguleka, loko hulumendhe a yi endla ntirho wa yona naswona ku ri ni mali leyi ringaneke.

Xana vutivi bya sayense ni nhluvuko lowu endliwaka eka swa vutshunguri swi ta swi kota ku pfuna ku hlula swihinga leswi? Xana hi ta hanya emisaveni leyi nga riki ni mavabyi ku nga ri khale? Phela, timhaka leti ku buriweke ha tona laha henhla a ti nyikeli nhlamulo leyi twisisekaka. Kambe Bibele yi nyikela nhlamulo ya swivutiso leswi. Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni vumundzuku, loko mavabyi ma herile.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Swifaniso swa X-rheyi

Swifaniso leswi vonakaka kahle swa miri wa munhu swi nga endla leswaku mavabyi ma vonaka ma ha sungula

[Swihlovo Swa Kona]

© Philips

Siemens AG

Vuhandzuri hi michini

Michini leyi nga ni switirho swo endla vuhandzuri yi pfuna madokodela ku endla vuhandzuri lebyi rharhanganeke hi ku pakanisa lokukulu

[Xihlovo Xa Kona]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Nanomedicine

Switirho leswitsinini leswi endliweke hi vanhu swi ta kota ku pfuna madokodela ku tshungula mavabyi endzeni ka tisele. Xifaniso xi komba mpfampfarhuto wa “nanomachine,” lexi tirhaka hi ndlela leyi sele ya ngati yi tirhaka ha yona

[Swihlovo Swa Kona]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage.co.nz)/ Designer: Robert Freitas

Genomics

Hi ku kambisisa swiaki swa xitekela swa munhu, van’wasayense va tshemba leswaku va ta swi kota ku vona mavabyi ni ku ma tshungula ma nga si va ni swikombiso swa vuvabyi lebyi

[Xihlovo Xa Kona]

Tikhromozoni: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Bokisi leri nga eka tluka 8, 9]

Valala Va Tsevu Lava Nga Siki Hluriwaka

Vutivi bya swa vutshunguri ni thekinoloji yin’wana leyi fambelanaka na byona byi ya emahlweni byi hluvukisiwa swinene. Hambiswiritano, mintungu ya mavabyi lama tlulelaka yi ya emahlweni ni ku hlasela vanhu. Mavabyi lama dlayaka lama longoloxiweke laha hansi ma ha dlayetela vanhu.

HIV/AIDS

Vanhu va kwalomu ka 60 wa timiliyoni va ni xitsongwatsongwana xa HIV, naswona va kwalomu ka 20 wa timiliyoni se va dlayiwe hi vuvabyi bya AIDS (SIDA). Hi 2005 vanhu va timiliyoni ta ntlhanu a va tluleriwe hi xitsongwatsongwana lexi naswona vanhu va timiliyoni tinharhu se va dlayiwe hi mavabyi lama yelanaka na AIDS. Eka vanhu volavo ku ni vana lava tlulaka 500 000. Vo tala lava khomiweke hi vuvabyi lebyi a va byi kumi vutshunguri lebyi faneleke.

Nchuluko

Ku vuriwa leswaku vuvabyi lebyi hi byona byi hetaka swisiwana, naswona lembe ni lembe ku vikiwa leswaku byi khoma vanhu va kwalomu ka tibiliyoni ta mune. Vuvabyi lebyi byi vangiwa hi mavabyi yo hambana-hambana lama tlulelaka loko munhu a tirhisa mati kumbe swakudya leswi thyakeke, kumbe ku va munhu a tshama a thyakile. Vuvabyi lebyi byi dlaya vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi.

Malariya

Lembe ni lembe vuvabyi bya malariya byi hlasela vanhu va kwalomu ka 300 wa timiliyoni. Kwalomu ka vanhu va miliyoni va fa lembe ni lembe, naswona vo tala va vona i vana. Laha Afrika ku fa n’wana un’we hikwalaho ka vuvabyi lebyi eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 30. Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, “sayense a yi si swi kota ku kuma murhi lowu nga herisaka vuvabyi lebyi, naswona onge a yi nge pfuki yi wu kumile.”

Swimungwamungwana

Hi 2003, vuvabyi bya swimungwamungwana byi dlaye vanhu vo tlula 500 000. Swimungwamungwana hi swona swi dlayaka vana vo tala naswona swi tlulela hi ku olova swinene. Lembe ni lembe, vanhu va kwalomu ka 30 wa timiliyoni va khomiwa hi vuvabyi lebyi. Lexi hlamarisaka, murhi wo tlhavela lowu nga durhiki ni lowu tirhaka i khale wu ri kona, wu kumiwe eka malembe ya 40 lama hundzeke.

Nyumoniya

Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku nyumoniya i vuvabyi lebyi dlayaka vana vo tala ku tlula hambi ku ri byihi lebyi tlulelaka. Kwalomu ka vana va timiliyoni timbirhi lava nga ni malembe lama nga le hansi ka ntlhanu va fa lembe ni lembe hikwalaho ka nyumoniya. Vo tala lava faka va kumeka laha Afrika ni le Dzonga-vuxa bya Asiya. Ematikweni yo tala ya misava, vanhu vo tala va fa hikwalaho ka ku pfumaleka ka vutshunguri lebyi nga va pfunaka.

Rifuva

Hi 2003 vuvabyi bya rifuva (TB) byi dlaye vanhu vo tlula 1 700 000. Leswi karhataka madokodela, i ku va kona ka switsongwatsongwana swa TB leswi tsandzaka ni maphilisi. Switsongwatsongwana swin’wana swa vuvabyi lebyi swi hlula ni maphilisi ni mirhi leyi dumeke yo tshungula TB. Switsongwatsongwana leswi swi va kona loko muvabyi a nga teki murhi wa kona hi mfanelo kumbe a nga kamberiwi kahle.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Matshungulelo Yo Hambana-Hambana Ma Andza

Ku ni matshungulelo yo hambana-hambana lawa ma nga amukelekiki eka madokodela yo tala lama tirhisaka tindlela ta xilungu. Matshungulelo ya kona ma vitaniwa mirhi ya xintu kumbe matshungulelo man’wana lama nga riki ya ntolovelo. Ematikweni lama ha hluvukaka, vanhu vo tala va tshunguriwa hi tindlela ta xintu. Etindhawini leti nga ni vusiwana vanhu vo tala a va na mali yo hakela madokodela, kasi van’wana va rhandza mirhi ya xintu.

Ematikweni lama fuweke, ku kandziyisiwa ngopfu matshungulelo lama nga riki ya ntolovelo. Tin’wana ta tindlela leti tirhisiwaka ngopfu i ku tlhavela swineletana emirini (acupuncture), ku horisa timbanga hi ku khoma-khoma ni ku olola mahlangana ya swirho (chiropractic), ku nwa murhi lowu humesaka swikombiso swa vuvabyi byebyo eka vanhu lava hanyeke kahle (homeopathy), ku tshungula hi ku tirhisa swilo swa ntumbuluko (naturopathy) ni ku tirhisa mintsembyana. Tin’wana ta tindlela leti ti kambisisiwile hi vativi va sayense naswona va kume leswaku ta pfuna eka swiyimo swo karhi. Kambe a swi tiviwi kahle loko matshungulelo man’wana ma pfuna hakunene. Leswi tindlela tin’wana ta matshungulelo ti yaka ti andza, van’wana a va tiyiseki leswaku a ti na khombo hakunene. Ematikweni yo tala, matshungulelo wolawo a ma kongomisiwi hi nawu. Leswi swi endla leswaku vanhu va titshungula va nga vutisanga dokodela kutani va tivavisa, ni ku nyikiwa mirhi leyi nga riki yona ni leyi nga pfuniki nchumu. Hambileswi va nga ni swikongomelo leswinene, minkarhi yin’wana maxaka ni vanghana lava nga riki na ntokoto va tala ku nyikela switsundzuxo hi swa vutshunguri. Leswi swi vange swiyimo leswi nga tsakisiki ni swin’wana leswi nga ni khombo eka rihanyo.

Ematikweni yo hlayanyana laha matshungulelo lama nga riki ya ntolovelo ma lawuriwaka hi nawu, madokodela ma wa tirhisa naswona van’wana va ma tirhisa. Hambiswiritano, a nga kona la nga vulaka leswaku matshungulelo lawa ma nga swi kota ku herisa mavabyi.