Xihlala Xa Puerto Rico Lexi Xongeke Xi Tlhela Xi Va Ni Mafambiselo Yo Hambana-Hambana Ya Ekholoji

Xihlala Xa Puerto Rico Lexi Xongeke Xi Tlhela Xi Va Ni Mafambiselo Yo Hambana-Hambana Ya Ekholoji

CHRISTOPHER COLUMBUS ni ntlawa wa swikepe swa le Spain va fike eka nsonga wa xihlala lexi tlhumeke xa Kharibiya hi November 19, 1493. Loko a ri kwalaho, u thye xihlala xexo a ku i San Juan Bautista (Mukwetsimi Yohane Mukhuvuri). Endzhaku ka loko a tatise swilo leswi a swi kayivela exikepeni xa yena, u hambete ni riendzo rakwe ra vumbirhi ra ku tshubula swilo.

Muvalangi loyi a a nga tsakisiwi hi ku vona timbuwa leti nga ni misinya ya mincindzu ni misinya yin’wana ya rihlaza. Columbus a a lava swihlala leswikulu swin’we ni rifuwo leri nga eka swona.

Ponce de León, Mupaniya loyi van’wana va vulaka leswaku u fambe na Columbus eka riendzo rero, a a tiyimisele ku tlhelela exihlaleni xexo, lexi vanhu va kwalaho a va xi vitana Boriquén. Leswi a a twe leswaku vanhu va kwalaho a va ri ni swikhaviso swa nsuku, a a anakanya leswaku swintshabyana swa kwalaho swi ni nsuku. Endzhaku ka malembe ya 15 u tlhelerile leswaku a ya landza nsuku wolowo. Hi 1521 vanhu va le Spain va fike va tshama eribuweni ra le n’walungwini ra xihlala xolexo. Ponce de León u thye doroba rolero lerintshwa vito ra Puerto Rico, leswi vulaka “Hlaluko leri Fuweke,” tanihi leswi a a anakanya leswaku u ta kuma nsuku wo tala ku nga ri khale.a

Ponce de León a a langutele swilo leswi nga riki kona. Nsuku lowutsongo lowu a wu ta kumiwa ePuerto Rico wu hatle wu hela, naswona swiphiqo swa tipolitiki swi nyanyile. Eku heteleleni, Ponce de León u ye endhawini leyi namuntlha yi tiviwaka tanihi Florida, le U.S.A.

Hambileswi xihlala xexo a xi ri ni swicelwa switsongo, vanhu va le Spain va hatle va swi xiya leswaku hlaluko lerikulu ra le Puerto Rico a ri ri ra nkoka. Hi lembe-xidzana ra vu-16, va hundzule ntsindza wa xihlala xexo wu va hlaluko leri sirhelelekeke leswaku va ta sirhelela swikepe swa le Spain leswi a swi rhwala nsuku lowu humaka ematikweni ya Amerika wu ya eSpain. Endzhakunyana ka kwalaho, San Juan wu sungule ku tiviwa tanihi “ndhawu leyi tirhisiwaka ngopfu hi tiko ra le Spain le Amerika.”

Makhumbi lama tiyeke lama tlakukeke timitara ta 13 naswona ma bumbuleke timitara ta tsevu—swin’we ni makhokholo mambirhi lamakulu—i vumbhoni bya matshalatshala lamakulu lama endliweke hi vanhu va le San Juan leswaku va sirhelela muti wa vona. Ninamuntlha, San Juan wa ha ri rin’wana ra mahlaluko lama endzeriwaka ngopfu le Kharibiya. Loko vaendzi va ri karhi va famba ematlhelo ka makhumbi ya muti wolowo va valanga miako ya khale, swa va olovela ku anakanya ndlela leyi vutomi a byi ri ha yona hi nkarhi lowu muti lowu a wu fumiwa hi tiko rin’wana.

Ku Endzela eMutini Wa San Juan Wa Khale

Muti lowu nga ni makhumbi lowu tiviwaka tanihi San Juan wa Khale, wu hambana ni doroba lerikulu ra manguva lawa leri teleke hi vanhu leri wu rhendzeleke. San Juan wa Khale wu languteka ku fana ni xikepe lexi papamaleke elwandle. Leswi wu rhendzeriweke hi lwandle ku vonaka magiyagiya lama humelelaka elwandle ra Atlantic. Endhawini leyi ku na El Morro, ku nga khokholo ra vanhu va le Spain leri a ri sirhelele nyangwa ya hlaluko. Hala ndzhaku ka El Morro ku ni makhokholo lama nga ni marhangu ematlhelo hamambirhi ya xihlala xo lala, lexi langutekaka ku fana ni hala mahlweni ka xikepe. Kwalomu ka khilomitara yin’we ni hafu ku ya evuxeni ku ni khokholo rin’wana lerikulu leri vitaniwaka San Cristóbal, leri a ri sirhelela ndhawu leyi langutekaka ku fana ni hala ndzhaku ka xikepe loko yo tshuka yi hlaseriwile. Exikarhi ka mahlaluko lawa mambirhi ku na muti wa San Juan wa Khale, naswona wu endliwe ndhawu ya Risima eMisaveni hi UNESCO hi 1983.

Muti lowa khale wu pfuxetiwe hi ndlela leyinene. Vaaki va kwalaho va penda tiyindlu ta vona hi mivala yo saseka yo kwalala, va khavisa makupakupa ya vona ya nsimbi hi swiluva swa mivalavala kutani va byala swimilana eswivaveni swa vona. Swiribyana leswi a va rhidela eswitarateni swo lala swa le San Juan ha swona a swi tekiwa emigodini ya nsimbi ya le Spain. Swiribyana sweswo a swi endliwa hi ripambe leri humaka emigodini naswona a swi tirhiseriwa ku engetela ntiko wa swikepe swa le Spain leswi yaka ePuerto Rico.

Le makhumbini ya San Cristóbal, ka ha ri ni swibalesa leswikulu swa khale swa le Spain leswi languteke hala hlalukweni. Masiku lawa ehlalukweni leri ku tala ku ta swikepe leswikulu leswi teleke hi vavalangi ematshan’weni ya swikepe leswikulu swa le Spain leswi rhwaleke nsuku. Vanhu lava tshamaka va nga jahelanga helo ni lava nga ni xinghana va le xihlaleni lexi hi vona va endlaka leswaku doroba leri ri endzeriwa ngopfu hi vavalangi. Edorobeni ra khale timovha ti fanele ti yimela vanhu lava fambaka hi milenge leswaku va hundza, hikwalaho vachayeri hakanyingi va yima va nga heli mbilu loko vaendzi va ri karhi va teka swifaniso exitarateni.

Tindhawu Ta Mune Ta Risima Ta Fambiselo Ra Ekholoji Leti Faneleke Ti Sirheleriwa

Hambileswi muaki un’we eka vanharhu lava tshamaka exihlaleni lexi a tshamaka eSan Juan, xihlala xa Puerto Rico xi ni tindhawu tin’wana to tala leti vanhu va ti endzelaka. Xihlala lexi xi nga ha va xi ri xitsongo, kambe maxelo ya kona yo hambana-hambana ni swilo swo tanihi tintshava ni milambu swi xi endla xi va ni swimilana ni swiharhi swo tala swa mixaka-xaka. Tindhawu leti landzelaka ta mune hi leti nga ni fambiselo ro hlawuleka ra ekholoji leti valawuri va le Puerto Rico va ringetaka ku ti hlayisa.

Khwati Ra El Yunque i ntanga lowu sirhelelaka rin’wana ra makhwati ma nga ri mangani lama saleke le Kharibiya. Maboboma ma sasekisa swintshabyana swa kona. Swimilana swa muvala wa xilamula swi baleka swiluva leswi endlaka leswaku khwati rolero ri saseka, kasi misinya leyikulu leyi vuriwaka ti-fern yi lwela ndhawu ni leyi vuriwaka ti-liana ni mincindzu. Hambileswi ti nga le khombyeni ro herisiwa, tihokwe ta le Puerto Rico ti tumbela endhawini leyi kasi machela lamatsongo ya le Puerto Rico ma ba pongo ro tsakisa ekhwatini leri.

Loko u ri ekule, swintshabyana swa El Yunque swi vonaka onge swi funengetiwe hi nturhu wa silivhere. Muvala wolowo wu vangiwa hi matluka ya misinya leyi vuriwaka yagrumo, leyi yeke yi andza endzhaku ka khombo leri vangiweke hi Xidzedze lexi vuriwaka Hugo emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke. Ku andza ka mirhi leyi i xikombiso lexinene. Mutivi wa swimilana wa le ntangeni lowu u te: “Swimilana leswi nga ekhwatini leri swi nga tlhela swi hluka hi ku olova handle ko lava mpfuno lowukulu. Khombo lerikulu ri nga va kona loko ko nghena vanhu.” Entangeni lowu ku ni mixaka ya 225 ya misinya, mixaka ya 100 ya ti-fern ni mixaka ya 50 ya swiluva. Leswi wu nga ni swimilana swa mixaka-xaka, wu vuriwe Ntanga wa Nhlangano wa Matiko.

Ntanga Wa Guánica. Swi nga endleka leswaku ka ha ri ni khwati leri endlaka phesente yin’we leri omeke emisaveni hinkwayo. Hambiswiritano ku ni xikombiso lexikulu, endhawini leyi u nga fambaka tiawara ti nga ri tingani hi movha ku suka le El Yunque. Vativi van’wana va swimilana va hlamusela ntanga wa Guánica tanihi lowu “kumbexana wu nga xikombiso lexinene ngopfu xa khwati leri nga ni swimilana leswi milaka etindhawini to kufumela leti omeke emisaveni hinkwayo.” Ntanga lowu i kaya ra swinyenyana swo tala swa le Puerto Rico swin’we ni mixaka ya 750 ya swimilana leswi eka swona leswi endlaka tiphesente ta nkombo swi nga le khombyeni ro herisiwa. Swiluva leswi nga tolovelekangiki swi rhandziwa hi swinyenyana leswi vuriwaka n’wabvuma ni maphaphatana yo tala. Emakumu ka khwati leri ro oma ku ni ribuwa leri nga si endliwaka nchumu, laha timfutsu ta rihlaza ni letikulu swinene ta le lwandle ti taka ti ta tshikela matandza ya tona kona.

Misinya Ya “Mangrove” Ni Magiyagiya Ya Tikorala. Ntanga wa Guánica wu ni makhwati ya misinya ya mangrove leyi mileke eribuweni. Murindzi un’wana wa le ntangeni u te: “Ntanga wa hina wu pfuna misinya ya mangrove leswaku yi tshama yi hanye kahle hikuva a ku na mati lama humaka etifemeni kumbe emapurasini lama khulukelaka kwalaho. Naswona misinya leya mangrove i ndhawu leyinene leyi tinhlampfi to tala leti nga le magiyagiyeni ya tikorali ti tswalanaka eka yona.” Tindhawu tin’wana leti rhandziwaka swinene hi vavalangi leti titshegeke hi misinya ya mangrove leyi nga si karhatiwaka hi vanhu i minsonga leyi vangamaka, leyi yo hlayanyana yi kumekaka ePuerto Rico.—Vonabokisi leri nga laha hansi.

Magiyagiya ya tikorala ya le ribuweni ma sirheleriwile leswaku ku nga phasiwi ngopfu tinhlampfi eka wona, naswona magiyagiya yo hlayanyana lama nga entangiki ni lama nga le makhorhweni ya lwandle ma endliwe mintanga ya tiko. Mintanga leyi leyi nga le ndzeni-ndzeni ka mati yi tsakisa vanhu lava nyupelaka ematini, lava nga vonaka timfutsu ni swihadyana leswi vuriwaka ti-manatee swin’we ni tinhlampfi to tala ta mivalavala.

Hambileswi xihlala xa Puerto Rico xi nga n’wi tsakisangiki Columbus naswona xi va khomiseke tingana vahluri va Mapaniya lava a va lavana ni rifuwo, xi tsakisa vaendzi vo tala va manguva lawa. Eka vona, xihlala xa Puerto Rico xi ni rifuwo ro tala ra ntumbuluko.

[Nhlamuselo ya le hansi]

a Endzhakunyana ka kwalaho, leswi vaendli va mimepe va nga swi twisisangiki kahle va thye xihlala xexo vito leri fanaka ni ra tiko leri nga ekusuhi na xona. Ku sukela hi nkarhi wolowo, xihlala xexo xi tiviwa tanihi Puerto Rico, ematshan’weni ya ntsindza wa xona, ku nga San Juan.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

NDHAWU YO HLAWULEKA YO VONA TINYELETI EKA YONA

Ndhawu leyi vanhu va faneleke va yi endzela i Ndhawu yo Vona Tinyeleti ya Arecibo, leyi nga kwalomu ka 80 wa tikhilomitara evupela-dyambu bya San Juan. Yi ni theleskopu leyikulu swinene emisaveni hinkwayo yo vona tinyeleti ni swilo swin’wana exibakabakeni leyi anameke 305 wa timitara. Theleskopu leyi leyikulu yi endla leswaku vativi va tinyeleti va kota ku vona swilo leswi a va nga ta kota ku swi vona loko va tirhisa titheleskopu tin’wana.

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Arecibo Observatory/ David Parker/Science Photo Library

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“KU HLAMBELA ETINYELETINI”

Exihlaleni xa Vieques—ekusuhinyana ni ribuwa ra Puerto Rico—ku ni hlaluko leritsongo leri tiviwaka tanihi Nsonga wa Swihadyana leswi Vangamaka. Nsonga lowu wu vitaniwa hi vito rero hikwalaho ka leswi ku vuriwaka leswaku wu ni swihadyana swo tala swinene swa le matini leswi vangamaka. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko swihadyana leswi swi kavanyetiwa swi humesa muvala wa rihlaza lowu pfanganeke ni wa wasi. Ku cinca loku ka muvala ka hlamarisa hakunene.

Vaendzi lava taka etiveni leri nivusiku va rhanga va vona ku vangama loku loko nhlampfi leyi hlamaleke yi hlambela hi ku hatlisa yi baleka byatso bya vona. Nkoka wa nhlampfi wu voninga emunyameni endzeni ka mati onge i ku voninga ka tinyeleti ta rihlaza. Loko vanhu va hlambela ematini, va vonaka loko va ri karhi va hlambela emunyameni. Loko va humesa mavoko ya vona ematini, mati lama thonaka emavokweni ya vona ma vangama ku fana ni tinyeleti. Muendzi un’wana u te: “Swi fana ni loko u hlambela etinyeletini!”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

El Morro

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Loko u languta muti wa khale u ri eSan Cristóbal

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Muti wa San Juan wa Khale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Nsinya wa “fern” le khwatini ra El Yunque

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Ribuwa ra le Ntangeni wa Guánica

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Tihokwe ta le Puerto Rico

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Rigiyagiya ra tikorala

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 14]

Passport Stock/age fotostock

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]

All photos: Passport Stock/age fotostock

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 17]