Hepatitis B Vuvabyi Lebyi Dlayaka Hakatsongo-tsongo

“Loko ndza ha ku teka ndzi ri ni malembe ya 27, a ndzi vonaka ni ku titwa ndzi hanye kahle. A ndzi tirha ntirho lowu tshikilelaka swinene naswona a ndzi ri ni vutihlamuleri byo tala evandlheni ra Timbhoni ta Yehovha. A ndzi nga swi tivi leswaku vuvabyi bya hepatitis B se a byi sungule ku hlakata xivindzi xa mina.”—Dukk Yun.

XIVINDZI xi hluta chefu engatini naswona xi endla mintirho yin’wana ya nkoka ya kwalomu ka 500. Hi yona mhaka leyi vuvabyi bya hepatitis—ku pfimba ka xivindzi—byi nga hoxaka rihanyo ra munhu ekhombyeni. Vuvabyi lebyi byi nga ha vangiwa hi ku nwa byala ku tlula mpimo kumbe hi ku va ni chefu emirini. Kambe eminkarhini yo tala byi vangiwa hi switsongwatsongwana. Van’wasayense va tshubule switsongwatsongwana sweswo swa ntlhanu naswona va tshemba leswaku ka ha ri ni swin’wana swinharhu.—Vona bokisi leri nga laha hansi.

Xin’wana xa switsongwatsongwana sweswo swa ntlhanu—hepatitis B (HBV)—xi dlaya vanhu va kwalomu ka 600 000 hi lembe, ku nga nhlayo leyi ringanaka ni ya lava dlayiwaka hi malariya. Vanhu lava tlulaka tibiliyoni timbirhi—ku nga nhlayo ya kwalomu ka 30 wa tiphesente ta vaaki hinkwavo va misava—va tluleriwe hi HBV, naswona vo tala va hlakarherile endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani. Hambiswiritano, vanhu va kwalomu ka 350 wa timiliyoni va hanye na byona ku ringana nkarhi wo leha. Va ta tluleta van’wana ku ringana vutomi bya vona hinkwabyo, ku nga khathariseki leswaku swikombiso swa byona swa vonaka kumbe a swi vonaki.a

Loko van’wana lava nga ni HBV leyi tekaka nkarhi wo leha vo hatla va sungula ku kuma vutshunguri lebyinene, va nga kota ku sirhelela xivindzi xa vona xi nga si hlakala. Kambe vo tala a va swi tivi loko va ri na yona hikuva i vukamberi byin’we ntsena bya ngati lebyi kotaka ku yi kuma. Hambi ku ri vukamberi bya xivindzi lebyi endliwaka nkarhi na nkarhi, byi nga ha kuma leswaku xi kahle. Xisweswo, HBV yi hlakata hakatsongo-tsongo, yi vanga swiphiqo leswikulu hambi ku ri rifu. Swikombiso swa yona leswi tolovelekeke swi nga ha vonaka endzhaku ka malembe yi ku tlulerile. Hi nkarhi wolowo, xivindzi xi nga ha va se xi ri ni mabundzu kumbe khensa. Mavabyi lawa ma dlaya vanhu va 25 wa tiphesente lava nga ni HBV.

“Ndzi Yi Kume Njhani HBV?”

Dukk Yun u ri: “Swikombiso swa yona swi sungule ku vonaka loko ndzi ri ni malembe ya 30. A ndzi chuluka, kutani ndzi ye eka dokodela, kambe u lo ndzi nyika murhi lowu yimiseke ku chuluka. Kutani ndzi ye eka dokodela wa mintsembyana wa le Asia, loyi a ndzi nyikeke murhi wa le ndzeni. Madokodela lamambirhi a ma ndzi kambelanga ku vona loko ndzi ri ni hepatitis. Leswi ku chuluka ku tinyikeke matimba, ndzi tlhelele eka dokodela lowo sungula.b U ndzi be katsongo hi xibakele etlhelo ra xinene ra khwiri, hiloko ndzi twa ku vava. Nkambelo wa ngati wu tiyisekise leswi a a swi ehleketa leswaku ndzi ni xitsongwatsongwana xa hepatitis B. Ndzi tsemeke nhlana! A ndzi nga si tshama ndzi pomperiwa ngati naswona a ndzi nga rhandzi vavasati.”

Endzhaku ka loko Dukk Yun a kume leswaku u ni HBV, nsati wakwe, vatswari vakwe ni vamakwavo vakwe va kamberiwile naswona ku kumiwe leswaku ngati ya vona hinkwavo a yi ri ni tikhemikali leti lwisanaka ni HBV. Hambiswiritano, fambiselo ra vona ro lwisana ni mavabyi se a ri dlaye xitsongwatsongwana xexo emimirini ya vona. Xana Dukk Yun a a tluletiwe HBV hi un’wana wa vona? Xana hinkwavo ka vona a va yi kume endhawini leyi fanaka? Ku hava la swi tivaka. Entiyisweni, vanhu va kwalomu ka 35 wa tiphesente lava tluleriwaka hi yona swi va swi nga tiviwi leswaku yi va tlulele njhani. Kambe leswi tiviwaka hileswaku hepatitis B a yi tluleli hi fambiselo ra xitekela, ku khomana ni van’wana kumbe ku dya swin’we. Kambe, HBV yi tlulela loko ngati kumbe swilo swo fana ni mati leswi humaka emirini, swo kota mbewu ya vununa, swilo leswi humesiwaka hi xirho xa mbeleko xa wansati, kumbe marha ya munhu la nga na yona swi nghena engatini ya munhu hi le xilondzeni kumbe etindhawini leti nga ni swilo swo fana ni marhimila.

Vanhu vo tala va hambeta va tluletiwa HBV hi ku pomperiwa ngati leyi nga ni xitsongwatsongwana xa kona, ngopfu-ngopfu ematikweni lawa ngati yi nga kamberiwiki kumbe yi kamberiwaka katsongo. HBV yi tlulela minkarhi leyi endlaka 100 ku tlula HIV, ku nga xitsongwatsongwana lexi vangaka AIDS. Hambi ku ri ngati yitsongo swinene leyi nga ni xitsongwatsongwana xa HBV, leyi nga ha kumiwaka eka xisingwana, yi nga tluleta HBV naswona thonsi ra ngati leyi omeke ri nga hambeta ri yi tluleta ku ringana vhiki kumbe ku tlula.c

Vanhu Va Fanele Va Twisisa Vuvabyi Lebyi

Dukk Yun u ri: “Loko khampani ya mina yi kume leswaku ndzi ni HBV, yi ndzi nyike hofisi yitsongo leyi nga ekule ni vatirhi-kulorhi vo tala.” Sweswo swi tolovelekile naswona swi nga ha va swi vangiwa hileswi va nga yi twisisiki ndlela leyi HBV yi tlulelaka ha yona. Hambi ku ri vanhu lava yi tivaka kahle, va nga ha ehleketa leswaku hepatitis B yi fana ni hepatitis A, leyi tlulelaka swinene kambe swi nga talangiki ku va yi dlaya lava nga na yona. Nakambe leswi HBV yi nga tlulelaka hi tlhelo ra rimbewu, hambi ku ri vanhu lava tikhomeke kahle lava nga na yona, minkarhi yin’wana va nga tekiwa onge i madlakuta.

Ku nga twisisi ni ku ehleketelela van’wana swo biha swi nga vanga swiphiqo leswikulu. Hi xikombiso, etindhawini to tala vanhu va tihambanisa swi nga fanelanga ni lava nga ni HBV, ku nga khathariseki leswaku i vana kumbe i vanhu lavakulu. Vaakelani a va va pfumeleli vana va vona ku tlanga ni vana lava nga na yona, swikolo a swi va amukeli naswona vathori a va va tholi emintirhweni. Kutani vanhu a va yi ku ya kamberiwa HBV kumbe ku vula loko va ri na yona hileswi va chavaka ku khomiwa hi ndlela yo biha. Van’wana va kala va veka rihanyo ra vona ekhombyeni ni ra swirho swa ndyangu ematshan’weni yo vula ntiyiso. Xisweswo, HBV yi ya emahlweni yi tlulela vanhu vo tala swinene.

Vanhu Lava Nga Na Yona Va Fanele Va Wisa

Dukk Yun u ri: “Hambileswi dokodela wa mina a ndzi byeleke leswaku ndzi wisa, ndzi tlhelele entirhweni endzhaku ka tin’hweti timbirhi. Ku kamberiwa ka ngati ni ti X-rheyi ta CT swi kombise leswaku a ndzi na mabundzu exivindzini, kutani ndzi tibyele leswaku ndzi hanyile.” Endzhaku ka malembe manharhu, khampani yakwe yi n’wi rhurhisele edorobeni lerikulu, laha a sunguleke ku tshikileleka swinene. U hambete a tirha hileswi a a fanele a khathalela ndyangu nileswi a a ri ni swikweleti.

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, xitsongwatsongwana xi nyanye ngopfu engatini ya Dukk Yun naswona u sungule ku karhala swinene. U ri: “Ndzi boheke ku tshika ntirho naswona ndza tisola hileswi ndzi tirheke hi matimba. Loko a ndzi lo hatla ndzi tshika ku tirha, a ndzi ta va ndzi nga vabyanga ngopfu naswona xivindzi xa mina a xi ta va xi nga hlakalanga ngopfu.” Dukk Yun u dyondze dyondzo ya nkoka. Ku sukela hi nkarhi wolowo, u hungute ntirho wakwe ni swikweleti. Nakambe ndyangu wakwe hinkwawo wu khomisanile, nsati wakwe u kale a lava xintirhwana leswaku a ta pfuneta ku hakela swikoxo.

Ku Hanya Ni Hepatitis B

Dukk Yun u hlakarherile kambe ngati yakwe a yi nga ha hundzi hi ku olova exivindzini, xisweswo yi tlimbana emisiheni. Endzhaku ka malembe ya 11, nsiha lowu nga eka khololwani wu bulukile kutani ngati yi huma hi matimba swinene hi le nkolweni, hiloko a etlerisiwa exibedlhele ku ringana vhiki. Endzhaku ka malembe ya mune, u lahlekeriwe hi miehleketo. A ku ri ni Amoniya yo tala ebyongweni byakwe hikuva xivindzi xakwe a xi nga ha swi koti ku yi hluta hinkwayo. Kambe xiphiqo lexi xi tshunguriwile endzhaku ka masikunyana.

Sweswi Dukk Yun u ni malembe ya 54. Loko xiyimo xakwe xo tshuka xi nyanya, a ma talanga magoza lawa a nga ma tekaka ku lawula vuvabyi lebyi. Tiphilisi leti dlayaka switsongwatsongwana a ti swi koti ku swi dlaya hi ku helela naswona ti nga ha vanga swiphiqo swin’wana. Nchumu wo hetelela lowu nga endliwaka i ku hoxiwa xivindzi xin’wana, kambe va tele ngopfu vanhu lava rindzeleke swivindzi ku tlula lava nyikelaka ha swona. Dukk Yun u ri: “Ndzi nga fa nkarhi wun’wana ni wun’wana. Kambe a swi pfuni ku vilela hi sweswo. Ndza ha hanya, ndza ha ri ni ndhawu yo tshama ni ndyangu lowunene. Entiyisweni, vuvabyi lebyi byi ndzi pfune hi ndlela leyi a ndzi nga yi langutelanga. Se ndzi ni nkarhi wo tala wo tshama ni ndyangu wa mina ni wo dyondza Bibele. Sweswo swi ndzi pfuna leswaku ndzi nga chavi ku fa nkarhi wu nga si fika ni ku wu langutela hi mahlo-ngati nkarhi lowu hi nga ta hanya hi nga ha vabyi.”d

Leswi Dukk Yun a nga ni langutelo lerinene hi vuvabyi byakwe swi pfuna ndyangu wakwe leswaku wu tsakela vutomi naswona yena, nsati wakwe ni vana va vona vanharhu i vachumayeri va nkarhi hinkwawo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

Loko vanhu va hatla va sungula ku kuma vutshunguri lebyinene swi nga va pfuna ku sirhelela xivindzi xa vona xi nga si hlakala

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 14]

Vanhu vo tala a va yi ku ya kamberiwa HBV kumbe ku vula loko va ri na yona hileswi va chavaka ku khomiwa hi ndlela yo biha

[Bokisi leri nga eka tluka 12, 13]

MIXAKA YA TI-HEPATITIS

Ku ni switsongwatsongwana swa ntlhanu leswi tiviwaka leswaku swi vanga hepatitis, swinharhu leswi tolovelekeke ngopfu swi vitaniwa A, B na C. Leswin’wana ko ho ehleketiwa leswaku naswona swa yi vanga. Swikombiso swa mixaka hinkwayo ya hepatitis swi fana ni swa mukhuhlwana naswona minkarhi yin’wana swi nga ha katsa milombyani. Vanhu vo tala, ngopfu-ngopfu vana, a va vi na swona swikombiso swa yona. Loko u ri ni hepatitis B na C, swi nga ha endleka xivindzi se xi hlakarile hi nkarhi lowu swikombiso swa yona swi sungulaka ku vonaka.

HEPATITIS A VIRUS (HAV)

HAV yi kumeka eka thyaka ra munhu la nga na yona. Xitsongwatsongwana xa kona xi nga kota ku hanya ematini lama tengeke, ematini ya munyu ni le ayisini. Munhu a nga tluleriwa hi HAV loko

● A dya swakudya swa le lwandle leswi nga swekiwangiki leswi mati ya kona ma hlanganeke ni thyaka ra munhu kumbe ku nwa mati lama nga na xona

● A khomana ni munhu la nga na yona kumbe a dya ni ku nwa na yena kumbe ku dyela eswibyeni swin’we

● A nga hlambi mavoko ma basa kahle loko a huma exihambukelweni, kumbe loko a cinca malerhi ya n’wana la nga na xona kumbe a nga si lunghiselela swakudya

HAV ya vava swinene kambe hakanyingi yi hatla yi tshunguleka. Eminkarhini yo tala, miri wa xi dlaya xitsongwatsongwana lexi endzhaku ka mavhiki kumbe tin’hweti ti nga ri tingani. Ku hava vutshunguri lebyi kongomeke bya xona handle ko wisa ni ku dya swakudya leswi nga ni rihanyo. Byala swin’we ni maphilisi lama endlaka leswaku xivindzi xi tirha ngopfu, yo fana ni acetaminophen, ma fanele ma papalatiwa kukondza dokodela a vula leswaku xivindzi se xi tshunguleke hi ku helela. Munhu la tshameke a va ni HAV a nge he tlheli a va na yona kambe a nga tluleriwa hi mixaka leyin’wana ya hepatitis. Nsawutiso wu nga sivela hepatitis A.

HEPATITIS B VIRUS (HBV)

HBV yi kumeka engatini, eka mbewu ya vununa ni le ka swilo leswi humaka eka xirho xa mbeleko xa wansati la nga na yona. Xitsongwatsongwana lexi xi tlulela vanhu loko swilo leswi swi nghena emirini wa munhu la nga riki na xona. Xitsongwatsongwana lexi xi nga ha tlulela

● Loko n’wana a velekiwa (a tluletiwa hi manana la nga na xona)

● Loko ku tirhisiwa switirhisiwa swa vutshunguri, swa meno, swa ku tsala makanja kumbe swo boxa miri leswi nga hlantswiwangiki kahle hi mirhi yo dlaya switsongwatsongwana

● Loko ku tirhisiwa tineleta ta le xibedlhele, swisingwana, swo khwaya kumbe swo tsemeta minwala, swo hlukuhla meno kumbe nchumu wihi na wihi lowu nga hundziselaka hambi ku ri ngati yitsongo swinene eka xilondza

● Loko vanhu va hlanganyela timhaka ta masangu

Vativi va ta rihanyo va pfumela leswaku HBV a yi tluletiwi hi switsotswana, kumbe hi ku khohlola, ku khomana mavoko, ku vukarhana, ku ntswontswana emarhameni, ku an’wisa n’wana, kumbe ku dyela exibyeni xin’we, ku siyerisana swakunwa kumbe ku tirhisa swimhandzana swin’we swo dya ha swona, kumbe swibya swin’wana swo dyela eka swona. Vanhu vo tala lavakulu va hlakarhela eka HBV naswona a yi nge he tlheli yi va tlulela. Vana va le khombyeni lerikulu ro tluleriwa hi xitsongwatsongwana lexi tekaka nkarhi wo leha ku tshunguleka. Loko hepatitis B yi nga tshunguriwi, yi nga endla leswaku xivindzi xi nga ha tirhi ni ku vanga rifu. Nsawutiso wu nga sivela hepatitis B.

HEPATITIS C VIRUS (HCV)

HCV yi tlulela hi ndlela leyi fanaka ni ya HBV kambe hakanyingi yi tlulela hi ku tirhisa tineleta ta swidzidziharisi leti nga ni xitsongwatsongwana lexi. Ku hava nsawutiso wa hepatitis C.e

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

KU SIVELA VUVABYI BYA HBV

Hambileswi vuvabyi bya HBV byi khomaka vanhu emisaveni hinkwayo, kwalomu ka 78 wa tiphesente ta lava nga ni lebyi tekaka nkarhi wo leha ku tshunguleka va tshama eAsia ni le swihlaleni swa lwandle ra Pacific. To tala ta tindhawu teto, munhu un’we eka va khume u na byona. Kwalaho vanhu vo tala va tluletiwa hi vamana wa vona loko va velekiwa kumbe loko va ha ri vatsongo hi ku khumba ngati ya vana van’wana lava nga na byona. Nsawutiso wa tincece ni wa vanhu van’wana lava nga ekhombyeni ro tluleriwa hi byona wa pfuna ku byi sivela.f Vuvabyi lebyi byi hunguteke ngopfu etindhawini leti vanhu va kona va sawutisiweke.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Dukk Yun swin’we ni nsati wakwe ni vana va vona vanharhu

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

© Sebastian Kaulitzki/Alamy