Matatar—Matimu Ya Wona, Vutomi Bya Wona Bya Sweswi Ni Bya Nkarhi Lowu Taka

KU SUKELA loko ndza ha ri ntsongo a ndzi twa xivuriso lexi vulaka leswaku, “Vanhu vo tala lava langutekaka va ri Marhaxiya swi nga endleka va ri Matatar.” Minkarhi hinkwayo a ndzi titeka ndzi ri Murhaxiya kambe maxaka ya mina ma ndzi byele leswaku kokwa wa mina wa xinuna a a ri Mutatar.a Loko ndzi byela vanghana va mina hi mhaka leyi, van’wana va vule leswaku na vona va huma eka rixaka ra Matatar.

Swa ndzi tsakisa ku dyondza hi vanhu lava dumeke lava nga Matatar swin’we ni vutshila bya vona eka ntivo-vuxongi, mintlango ni swin’wana. Hi xikombiso Rudolf la nga ni vutshila eka ncino wa ballet, u velekeriwe endyangwini wa Matatar le Rhaxiya. Kwalomu ka nkombo wa timiliyoni ta Matatar ti tshama ematikweni ya khale ya Soviet Union. I nge ndzi mi byela leswi ndzi swi dyondzeke hi Matatar.

Matimu Ya Wona

Eka malembe-xidzana yo tala lama hundzeke Matatar a ma fanisiwa ni Mamongolia ni vanhu va le Turkey. Hi lembe-xidzana ra vu-13, ma nghenele ntirho wa vusocha lowu sunguriweke hi murhangeri wa Mamongolia ku nga Genghis Khan.b A a fuma ndhawu leyikulu swinene leyi a yi ringana ni khale ka Soviet Union. Hi lembe ra 1236, masocha ya yena ya kwalomu ka 150 000 ma kongome eYuropa leyi sungulaka evupela-dyambu bya Tintshava ta Ural. Loko ma ri kwalaho, ma sungule hi ku hlasela madoroba ya Rhaxiya.

Endzhakunyana loko Mamongolia ma hlule Rhaxiya, ma kume ndhawu leyi eka yona a ku tshama Mamongolia ni Maturkey eka tlhelo ra vupela-dyambu, ku nga ndhawu leyi van’wana va yi vitanaka Golden Horde. Ntsindza wa ndhawu yoleyo i Sarai Batu naswona a yi kumeka eka Nambu wa Volga lowu nga ehansi. Ndhawu leyi a yi katsa xiphemu xa Siberia naswona Tintshava ta yona ta Ural ni tin’wana leti vuriwa Carpathian na Caucasus a ti kumeka eUkraine ni le Georgia. Matiko ya le Rhaxiya lama fumiwaka hi tihosana ma sindzisiwe ku xixima vanhu va le Horde. Hi lembe-xidzana ra vu-15, tiko rero ri avanile ri va swifundzha swo hambana-hambana swo tanihi Crimea, Astrakhan na Kazan’.

Tatarstan Ni Ntsindza Wa Rona Ku Nga Kazan’

Namuntlha ku ni vanhu va tinxaka to hambana-hambana va kwalomu ka timiliyoni ta mune lava tshamaka eRiphabliki ra Tatarstan, leyi nga evuxeni bya Rhaxiya le Yuropa. Ndhawu ya kona yi aname swikwere-khilomitara swa 68 000 naswona ku vuriwa leswaku hi kona laha “swirho leswi fuweke swa Mfumo wa le Rhaxiya swi tshamaka kona.” Tatarstan hi rona tiko ra le Rhaxiya leri fambaka emahlweni etimhakeni ta oyili ni gasi. Etikweni rero ku ni tikhampani leti endlaka swihaha-mpfhuka ni timovha naswona ku ni timbala to hlaya ta swihaha-mpfhuka.

Kazan’ i doroba ra manguva-lawa leri nga ni vanhu lava ringanaka miliyoni naswona hi kona laha nambu wa Volga ni wa Kazanka yi hlanganaka kona. I rin’wana ra madoroba ya le Rhaxiya lama nga ni swiporo swo saseka leswi akiweke ehansi ka misava.c Xitichi xin’wana ni xin’wana xi ni mimpfampfarhuto yo karhi. Mimpfampfarhuto yin’wana i ya manguva-lawa, yin’wana yi tikomba yi huma ematikweni lama nga evuxeni bya Asia kasi yin’wana i ya khale swinene. Emakhumbini ya xitichi xin’wana xa le Kazan’ ku sasekisiwe hi mimpfampfarhuto ya 22, leyi kombisaka ndhavuko wa Matatar.

Yunivhesiti ya Kazan yi sunguriwe hi Czar Alexander wo Sungula hi 1804 naswona hi yona leyi nga ni layiburari leyikulu eRhaxiya. Yi ni dyondzo ya xiyimo xa le henhla ni swilo swa ndhavuko naswona hi yona yunivhesiti yo sungula eTatarstan. Eka tibuku ta 5 000 000 leti nga elayiburari, 30 000 i ta khale naswona tin’wana i ta lembe-xidzana ra vukaye C.E.

Swa tsakisa ku rhendzeleka eXitarateni xa Bauman lexi nga exikarhi ka doroba. Ndhawu ya kona yi ni switolo swo tala ni tikhefi to saseka. Loko hi endzele endhawini yoleyo, mina ni nghamu ya mina hi tiphinile hi ku ya eNambyeni wa Volga endzhaku ka loko hi hete ku valanga doroba.

Nchumu wun’wana lowu xiyekaka eKazan’ i muako lowu dumeke wa hulumendhe ya le Rhaxiya. Wu akiwe hi lembe-xidzana ra vu-16, naswona hi wona ntsena muako wa Matatar le Rhaxiya lowu ni sweswi wa ha riki kona. Endhawini leyi muako wolowo lowu akiweke hi maribye wu nga eka yona ku ni Xihondzo xa Syuyumbeki, miako ya hulumendhe ya le Tatarstan, yindlu ya vugandzeri bya Mamoslem ni kereke ya Orthodox.

Hi 2000, muako wa hulumendhe ya le Kazan’ wu hundzuke Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko. Nivusiku miako leyi ya hulumendhe yi va yi sasekile swinene. Leswi swi vangiwa hi mavoni lama tlhavaka enambyeni.

Vanhu Va Kona Ni Ririmi Ra Vona

Matatar ma tale swinene ku tlula Maturkey le Rhaxiya naswona ku vuriwa leswaku ma fika kwalomu ka 5 500 000. Kambe nhlayo ya vona a yi tiviwi hi ku kongoma etikweni hinkwaro.

Ririmi ra Xitatar ri wela eka rixaka ra tindzimi ta le Turkey. Tindzimi tin’wana leti na tona ti welaka kwalaho i Xiazerbaijani, Xibashkir, Xikazakh, Xikirghiz, Xinogai, Xiturkey, Xiturkoman, Xituvinian, Xiuzbek ni Xiyakut. Tin’wana ta tindzimi leti ta fana lerova loko va vulavula va twana.

Emisaveni ku ni vanhu va timiliyoni lava vulavulaka Xiturkey. Eswitarateni leswi nga emadorobeni ya Tatarstan, vanhu va vulavula Xitatar ni Xirhaxiya, naswona ku tirhisiwa tindzimi teto eka maphepha-hungu, tibuku, swiya-ni-moya ni tithelevhixini. Tindlu ta mintlango ta le Tatarstan ti tirhisa ririmi ra Xitatar leri fambisanaka ni matimu ya Matatar, mintsheketo ya vona ni vutomi bya vona bya siku ni siku.

Switolo leswi nga languta exitarateni ni mimfungho ya le magondzweni leyi nga eKazan’ ni le madorobeni man’wana swi tsariwe hi Xirhaxiya ni Xitatar. Xirhaxiya xi ni marito yo tala lama humaka eka Xitatar. Hi 1928, le Soviet Union, Xitatar lexi tsariwaka xi susiwe maletere ya Xiarabu kutani ku tirhisiwa ya Xilatini. Ku sukela hi 1939, Xitatar se a xi tsariwa hi maletere ya Xicyrillic lama fanaka ni ya Xirhaxiya.

Mindhavuko Ya Tiko

Khale Matatar a ma ri vahloti naswona a ma ri ni swifuwo. Ninamuntlha swakudya swa wona swa xintu leswi va talaka ku swi sweka swi ni nyama yo tala. Swin’wana swa swona swi vuriwa belesh, naswona mindyangu yo tala ya Matatar ya swi rhandza swinene. Hakanyingi swi endliwa ku fana ni phayi kutani ku cheriwa mazambhana, nyama, tinyala ni swo lunga ha swona. Swi bakiwa tiawara ta kwalomu ka timbirhi. Endzhaku ka sweswo, phayi ya kona yi vekiwa exikarhi ka tafula emahlweni ka un’wana ni un’wna ivi yi tsemiwa ya ha tuvika musi.

Eka tiholideyi ta tiko leti Matatar ma ti tlangelaka, swi nga ha endleka leswaku ya khale swinene ni leyi nga duma hi leyi vuriwaka Sabantui. Yi huma eka mukhuva wa vujagana lowu eka wona vanhu va khongelaka swin’we ni ku endlela xikwembu xa dyambu magandzelo naswona va tlhela va swi endlela ni vakokwa wa vona lava feke. Va tibyela leswaku magandzelo wolawo ma ta va pfuna leswaku va tshama va ri ni vuxaka lebyinene ni va kokwa wa vona naswona swifuwo swa vona swi ta ya swi andza ni misava ya vona yi ta va humesela swakudya swo tala.

Matatar ma rhandza tihanci. I ta nkoka swinene eka ndhavuko wa wona naswona ti va tsundzuxa nkarhi lowu a ma famba-famba ha tona. Doroba ra Kazan’ ri ni switediyamu swa tihanci swo xonga swinene emisaveni hinkwayo naswona ri ni miako ya 12 ni titliniki ta tihanci. Tihanci ta kona ti endleriwe ni ndhawu yo hlambela eka yona!

Vumundzuku Bya Wona

Koran yi ri: “Eka Torah Hi tsale marito lama nga eka Tipisalema lama nge: ‘Hakunene malandza ya Mina yo lulama ma ta dya ndzhaka ya misava.’” (Sura 21, Al-Anbiyā [Vaprofeta], ndzimana 105). Kahle-kahle marito lawa ma tshahiwe eka tipisalema ta Davhida leti tsariweke eBibeleni emalembeni ya 1 500 lama hundzeke, Koran yi nga si va kona. Pisalema 37:29 yi ri: “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.”

Xana vanhu lava, lavo lulama ni lava tsakeke va ta huma eka tiko ni rixaka rihi? Vuprofeta lebyi kumekaka eka Injil (ku nga matsalwa ya Evhangeli ya Vakreste ya Testamente Leyintshwa) byi ri: “Ntshungu lowukulu, lowu a ku nga ri na munhu la kotaka ku wu hlaya, wu huma eka matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni vanhu hinkwavo ni tindzimi hinkwato.” (Nhlavutelo 7:9) Hakunene vutomi byi ta va byi tsakisa swinene enkarhini lowu taka loko vanhu va tinxaka hinkwato va hanya hi vun’we emisaveni!d

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

VITO RA XIKWEMBU HI XITATAR

Buku leyi nge Dinnər Tarixb (Vukhongeri bya Misava Hinkwayo) leyi tsariweke hi M. Khuzhayev la nga Mutatar, yi vula leswaku Adamu u vumbiwe hi Yakhve Allah kumbe Yehovha Xikwembu. Nakambe nkandziyiso wa Xitatar wa Pentateuch ku nga tibuku to sungula ta ntlhanu ta Tibibele ta sweswi, ti ni tsalwa ra le hansi eka Genesa 2:4 leri vulaka leswi landzelaka hi vito ra Xikwembu: “Swi nga endleka leswaku loko Vaheveru va khale va vula vito leri a va ku i Yahveh.”

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

TIMBHONI TA YEHOVHA TA LE TATARSTAN

Timbhoni ta Yehovha ta le Rhaxiya ti ni titlilasi leti eka tona ti dyondzisaka Xitatar hikuva ti navela ku byela vanhu mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu. Wansati un’wana wa le Tatarstan u te: “Ku dyondza ntiyiso malunghana ni Xikwembu hi ririmi ra manana swi ndzi khumbile lerova ndzi kala ndzi rila.”

Hi 1973, ntlawa lowutsongo wa Timbhoni ta Yehovha wa Matatar wu sungule ku khoma minhlangano leswaku wu dyondza Bibele hi Xitatar. Hi va-1990, Timbhoni ta Yehovha ti sungule ku humesa minkandziyiso ya Bibele hi Xitatar.e Kutani hi 2003, ku simekiwe vandlha ro sungula ra Timbhoni ta Yehovha ra Xitatar eNaberezhnye Chelny leyi nga eRiphabliki ra Tatarstan. Namuntlha ku ni mavandlha ya nhungu ya Xitatar naswona eRhaxiya ku ni mintlawa ya 20.

Hi 2008, vapfhumba lava humaka eAstrakhan, eXifundzheni xa Volga, eTintshaveni ta Ural, eVupela-dyambu bya Siberia ni le n’walungwini va ve kona entsombanweni wa muganga wa Xitatar. Sweswi le Tatarstan ku ni mavandlha ni mintlawa ya 36 ya Xitatar, Xirhaxiya ni Ririmi ra Mavoko ra le Rhaxiya naswona ku ni vanhu vo tlula 2 300 va tinyiketeleke ku dyondzisa van’wana ntiyiso hi Xikwembu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

MUTLANGI A HUNDZUKA MURISI

Pyotr Markov, u velekeriwe eximutanini xa le Tatarstan hi 1948. A a dumile emugangeni wolowo hikwalaho ka vuswikoti byakwe byo tlanga ntlango wa mpfinyano (wrestling) ni ku tlakula tinsimbi ku ringana malembe ya 30. U tshame a tlakula nsimbi leyi tikaka tikhilogiramu ta 32 minkarhi yo ringana 130. Sweswi i Mbhoni ya Yehovha naswona u tiviwa hi ku burisana ni vanhu hi Xikwembu hi Xitatar ni Xirhaxiya a tlhela a va pfuna leswaku va kota ku langutana ni swiphiqo swa vutomi.

Xisweswo Pyotr u tekelela Muvumbi la khathalaka naswona loko Esaya 40:11 yi vulavula ha yena yi ri: “U ta risa ntlhambi wa yena ku fana ni murisi. Hi voko ra yena u ta hlengeleta swinyimpfana; u ta swi rhwala exifuveni xa yena. Leswi an’wisaka u ta swi byisa hi nkhathalelo.”

[Xifaniso]

Sweswi Pyotr i murisi hi tlhelo ra moya

[Mepe lowu nga eka tluka 24]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

RUSSIA

TINTSHAVA TA URAL

MOSCOW

St. Petersburg

REPUBLIC OF TATARSTAN

Kazan’

Nambu wa Volga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Miako ya le Kazan’ leyi nga etlhelo ka Nambu wa Volga

[Xihlovo Xa Kona]

© Michel Setboun/CORBIS

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

“Belesh” i swakudya swo xawula leswi rhandziwaka hi mindyangu yo tala ya Matatar