Ndzima 1
Ku Kuma Xilotlelo Xa Ntsako Wa Ndyangu
1, 2. Xana vutomi bya ndyangu lebyi tengeke byi nga humesa swilo swihi leswinene? Kutani hi swihi swivutiso leswi nga tlakusiwaka?
SWILAVEKO swo tala swa vanhu swa ntsako swi nga kumeka endyangwini. Eka wona hi nga kuma swilo leswi hinkwerhu hakanyingi hi swi navelaka: ku titwa u laveka, ku tsakeriwa ni ku rhandziwa. Vuxaka lebyi kufumelaka bya ndyangu byi nga tisa swilo leswi leswi navelekaka, hi ndlela leyi hlamarisaka. Swi nga endla leswaku ku va ni ku tshembana, ku twisisana ni ntwela-vusiwana. Hi ndlela yoleyo kaya hakunene ri va ndhawu yo balekela swiphiqo ni mpfilumpfilu lowu nga kona ehandle. Vana va nga titwa va hlayisekile naswona vumunhu bya vona byi nga tivonakarisa hi mpimo lowunene lowu nga kotekaka.
2 Hi tsakela ku vona muxaka lowu wa vutomi bya ndyangu. Kambe a xi kona lexi titelaka hi mpaxeko eka leswi. Xana swi nga kumisiwa ku yini? Ha yini vutomi bya ndyangu namuntlha byi ri ekhombyeni lerikulu swonghasi eswiphen’wini swo tala swa misava? Hi xihi xilotlelo lexi vumbaka ku hambana exikarhi ka ntsako evukatini ni mahlomulo evukatini, exikarhi ka ndyangu lowu tsakeke ni ku va ni vun’we ni lowu nga tsakangiki ni ku avana?
3. Xana mintiyiso ya matimu yi paluxa yini malunghana ni nkoka wa ndyangu?
3 Loko u navelela ndyangu wa wena ntshamiseko ni ku humelela, i mhaka leyi faneleke. Loko yi hlamusela nkoka wa lunghiselelo ra ndyangu, The World Book Encyclopedia (1973) yi ri:
“Ndyangu i vumbiwa bya munhu bya khale swinene ku tlula byin’wana hinkwabyo. I wa nkoka swinene hi tindlela to tala. I xiaki-nkulu xa vanhu. Minhluvuko hinkwayo yi humelerile kumbe yi wa, swi titshege hi leswaku vutomi bya ndyangu a byi tiyile kumbe a byi tsanile.”
4, 5. Hi rihi langutelo leri hoxeke leri u ri voneke emindyangwini yo tala?
4 Kambe i mindyangu yingani namuntlha leyi hlanganisiweke swinene hi swiboho leswi tiyeke swa rirhandzu? I vangani va kumaka ntsako lowu vaka kona loko un’wana ni un’wana a kombisa tintswalo, ku tlangela ni ku hanana? I vangani lava tokoteke ntiyiso wa xiga lexi nge, “Ku ni ntsako swinene eku nyikeni ku ri na le ku amukeleni”?
5 Namuntlha ku hangalaka moya lowu hambaneke emisaveni hinkwayo. Hambi loko wu tale ngopfu ematikweni ya le Vupela-dyambu, wa nghena ni le Vuxeni ni le ka tindhawu tin’wana laha hi ndhavuko vutomi bya ndyangu a byi ri kahle. Manguva lawa hi kuma mianakanyo yo tanihi leyi: ‘Endla leswi u swi lavaka, u nga karhateki hi munhu un’wana.’ ‘Ndzayo i nchumu lowu hundzeriweke hi nkarhi; tshika vana va endla leswi va swi rhandzaka.’ ‘U nga tshuki u vula leswaku ku na lexi lulameke kumbe lexi hoxeke.’ Ematikweni yo tala swinene, ku dlaya vukati, ku tikhoma ko biha ka vana ni vanhu lavakulu swi andza hi ndlela leyi hlamarisaka. Vativi va mianakanyo ni va byongo, vafundhisi ni vatsundzuxi van’wana va nyikela switsundzuxo. Kambe ematshan’weni yo tiyisa vun’we bya ndyangu, vatsundzuxi van’wana va seketela kumbe hambi ku ri ku bumabumela ku tikhoma ko biha, tanihi ndlela yo susa ku karhateka. Ntshovelo wo biha, eka leswi hinkwaswo wu seketela xiga lexi nge: “Lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona.”
MATIMU MA SEKETELA LUNGHISELELO RA NDYANGU
6. Xana leswi humeleleke le Greece na Rhoma wa khale swi wu kombisa njhani nkoka wa ndyangu?
6 Tidyondzo leti matimu ma ti dyondzisaka hi nkoka wa ndyangu ti fanele ti xiyisisiwa. Eka Xiyenge II xa The Story of Civilization, n’wamatimu Will Durant u hlamusela ku wa ka ndyangu le Greece wa khale, a ku: “Xivangelo-nkulu xa ku hluriwa ka Greece hi Rhoma a ku ri ku avana ka mindyangu ya Magriki hi woxe.” Kutani a ya emahlweni a kombisa leswaku lexi tiyiseke Varhoma a ku ri mindyangu, kambe loko lunghiselelo ra ndyangu ri hohloka hikwalaho ka ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu, mfumo wu sungule ku tsana.
7. Ha yini vanhu van’wana eMfun’weni wa Rhoma va ve ni vutomi bya ndyangu lebyi tengeke loko van’wana va ri na swiphiqo leswikulu?
7 Entiyisweni matimu ma pfumelelana ni xiga xa khale lexi nge, “Munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena.” Kambe ma tlhela ma kombisa leswaku ku na xihlovo lexi tlulaka vutlharhi bya munhu lexi ku nga kumiwaka nkongomiso eka xona, leswaku ndyangu wu ta humelela. Van’wamatimu va vika leswaku, loko Mfumo wa Rhoma wu hohloka, “mindyangu ya Vayuda a yi ri xikombiso lexinene, naswona mintlawa leyitsongo ya Vakreste a yi nyangatsa vahedeni lava a va dakwe hi ntsako, hi ku tshembeka ni ku xiximeka ka yona.” (The Story of Civilization, Xiyenge III, tl. 366) I yini lexi endleke mindyangu leyi yi va leyi hlawulekeke? A va kuma nkongomiso wa vona eka xihlovo lexi hambaneke, Bibele. Loko va tirhisa ndzayo ya yona tanihi Rito ra Xikwembu, a va va ni mindyangu leyi tengeke, leyi rhuleke. Mimbuyelo leyi yi endle tiko leri hohlokaka ra Rhoma ri tivona nandzu.
8. Loko hi ta emhakeni ya ku tlhantlha swiphiqo swa ndyangu, ha yini hi fanele hi yingisa swinene Bibele? (Pisalema 119:100-105)
8 Swiga leswi tshahiweke eka tindzimana to sungula, na swona swi huma eBibeleni. Ebukwini yoleyo hi kuma marito ya Yesu Kreste lama nge, ku ni ntsako lowukulu eku nyikeni ku ri na le ku amukeleni, marito ya muapostola Pawulo lama nge u ta tshovela leswi u swi byaleke, ni marito ya Yeremiya muprofeta wa Xikwembu lama nge munhu a nge swi koti ku kongomisa mikondzo yakwe. (Mintirho 20:35, NW; Vagalatiya 6:7; Yeremiya 10:23) Misinya leyi ya milawu ya Bibele yi tikombe yi ri ntiyiso. Yesu nakambe u te: “Vutlhari . . . byi tikomba byi ri lebyo lulama hi mintirho ya byona.” (Matewu 11:19) Loko ndzayo ya Bibele yi tirha hakunene eku tlhantlheni ka swiphiqo swa ndyangu, xana a hi fanelanga hi yi yingisa swinene?
9, 10. (a) Ha yini swiringanyeto leswinene ni rirhandzu ra ntumbuluko swi nga enelanga leswaku munhu a va ni vutomi bya ndyangu lebyi tsakisaka? (b) Hi wihi nchumu wun’wana lowu lavekaka? (Nhlavutelo 4:11)
9 Namuntlha, ku ni magidi ya tibuku leti vulavulaka hi vukati ni vutomi bya ndyangu. To tala ti na rungula leri pfunaka. Kambe vutomi bya ndyangu byi hambeta byi hohloka. Ku laveka nchumu wun’wana, nchumu lowu nga ta humesa matimba yo lwisana ni mintshikilelo leyi sweswi yi xungetaka ndyangu. Rirhandzu ra ntumbuluko exikarhi ka nuna na nsati ni le xikarhi ka vatswari ni vana ri ni matimba. Kambe hambi rona a ri enelanga ku hlanganisa mindyangu yo tala loko minkarhi yo nonon’hwa yi fika. I yini lexi lavekaka?
10 A ku laveki ntsena ku xiya vutihlamuleri bya wena ni ku tinyiketela eka munghana kumbe eka vana kumbe eka vatswari va wena. Ku engetela kwalaho, ku fanele ku xiyiwa vutihlamuleri lebyikulu eka Loyi ha yena Bibele yi nge “ndyangu wun’wana ni wun’wana, ematilweni ni la misaveni, wu vuriwaka ‘wa tatana’ hikwalaho ka yena.” Yoloye i Musunguri wa vukati ni vutomi bya ndyangu, Muvumbi wa munhu, Yehovha Xikwembu.—Vaefesa 3:14, 15.
NDLELA LEYI XIKWEMBU XI TSAKELAKA NDYANGU HA YONA
11-13. Hi xihi xikongomelo xa Xikwembu hi misava ni ndyangu wa vanhu?
11 Yehovha Xikwembu wa swi tiva swilaveko swa vanhu naswona u lava leswaku hi tsaka, xisweswo u hi nyika ndzayo malunghana ni vutomi bya ndyangu. Kambe xikongomelo xakwe lexikulu xo tlula leswi, xi kombisiwa hi ku khathalela ka yena mindyangu. Bibele ya xi hlamusela xikongomelo xexo. Yi kombisa leswaku misava a yi lo swi pfuketana yi va kona. Hina a hi lo swi pfuketana hi va kona. Yehovha Xikwembu u tumbuluxe misava, hi xikongomelo xa leswaku yi tshama hi laha ku nga heriki ni leswaku yi va ni vanhu hi laha ku nga heriki. Muprofeta Esaya u tsarile: “Le’ši yi sunguleke ši ri šona; a nga yi endlanga mananga, kambe o yi endlile lešaku yi akiwa.”—Esaya 45:18.
12 Leswaku xi hetisisa xikongomelo lexi, Xikwembu xi vumbe mpatswa wo sungula wa vanhu ivi xi wu byela leswaku wu va ni ndyangu: “Ši endla wanuna ni wansati. Šikwembu ši v̌a katekisa, ši ku ka vona: Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a.” (Genesa 1:27, 28) Nakambe, xikongomelo xakwe a xi lava ni leswaku va xi yingisa vona ni vana va vona ni ku langutela misava. Genesa 2:15 yi ri: “Kutani Yehova Šikwembu a teka munhu, a ṅwi v̌eka e ntangeni wa Eden ku wu rima ni ku wu langutela.” Hi ku famba ka nkarhi ndhawu leyi yo fana ni ntanga a yi ta hlanganisa xirhendzevutana hinkwaxo. Ku langutela misava ni ku tirhisa leswi yi nga na swona, a swi ta nyika ndyangu wa vanhu wa misava hinkwayo, nkarhi lowu nga heriki wo dyondza ni ku tsakela ku tirhisa vuswikoti bya vona.
13 Sweswi ku na vanhu vo tlula 4 000 000 000 emisaveni, kambe mintshungu leyi a yi xi hetisisi xikongomelo xa Yehovha hi misava leyi. Vo tala a va n’wi yingisi, hambi ku ri ku hlayisa misava. Ematshan’weni ya sweswo va yi onha, va thyakisa moya ni mati ya yona. Hi ku ya hi xikongomelo xo sungula xa Xikwembu, a xi vhumbanga ntsena leswaku xi ta swi herisa leswi, kambe ni leswaku xi ta “herisa lava herisaka misava.”—Nhlavutelo 11:18.
SWIVUTISO LESWI HI FANELEKE HI LANGUTANA NA SWONA
14. Ha yini hi nga tiyisekaka leswaku xikongomelo xa Xikwembu hi vutomi bya ndyangu a xi nge hluleki?
14 Xikongomelo xa Xikwembu hi misava ni ndyangu wa vanhu a xi nge hluleki. “Rito ra mina, le’ri humaka e noṅwini wa mina: Ri nga ka ri nga tlheleri ka mina ri nga si tirha ntšhumu, . . . ri nga si hetisisa makungu ya mina,” ku vula xona. (Esaya 55:11) Xikwembu xi sungule lunghiselelo ra ndyangu xi tlhela xi nyikela ndzetelo wa matirhelo ya wona. Nkongomiso wa xona wu hlamula swivutiso leswikulu evuton’wini bya ndyangu—swin’wana swa swona u nga ha langutanaka na swona.
15-17. (a) I swivutiso swihi swin’wana leswi u swi vonaka swi ri swa nkoka swinene evuton’wini bya ndyangu? (b) Ha yini swi ri swinene ku kuma tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso leswi?
15 Hi xikombiso: Xana munhu u n’wi kumisa ku yini munghana la n’wi fanelaka wa vukati? Evukatini, xana mi nga swi tlhantlha njhani swiphiqo leswikulu? Mianakanyo mimbirhi ya antswa ku ri na wun’we, kambe, endzhaku ko kanerisana, i mani la faneleke ku endla xiboho? Xana wanuna a nga endlisa ku yini leswaku nsati wakwe a n’wi xixima, naswona ha yini leswi swi ri swa nkoka? Ha yini wansati a lava rirhandzu ra nuna wakwe, naswona a nga endla yini leswaku a ta ri kuma?
16 Vana mi va tekisa ku yini? Van’wana va teka vana tanihi nchumu lowu va tlakusaka, xihlovo xo olova xo kuma mali kumbe ndzindza-khombo loko se va dyuharile; van’wana va va teka tanihi ndzhwalo. Kambe Bibele yi ri vana i nkateko. I yini lexi nga ta va endla va va wona? Naswona xana ndzetelo wa vona wu fanele wu sungula rini? Xana ndzayo yi fanele yi va kona? Loko swi ri tano, hi mpimo wo tanihi kwihi, naswona i ya muxaka muni? Xana ku fanele ku va ni mukhandlu wa ku vulavurisana exikarhi ka swirho swa ndyangu? Xana wu nga pfariwa? Xa nkoka swinene, xana swi nga siveriwa leswaku wu nga tshuki wu va kona?
17 Ku kuma tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso leswi swi ta endla leswaku vutomi bya wena byi tsakisa. Ku tlula kwalaho, swi ta ku tiyisekisa leswaku ku na Munhu la nga ni matimba, tintswalo ni vutlharhi byo tlula hinkwabyo, loyi u nga yaka eka yena nkarhi wun’wana ni wun’wana loko u lava mpfuno, loyi a nga kongomisaka ndyangu wa wena entsakweni lowu nga heriki.
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 4]