Xiphiqo Lexi Nga Kona Xa Ku Nga Fani Ka Vanhu Hi Swiyimo

“Hi teka mintiyiso leyi yi ri erivaleni, leswaku vanhu hinkwavo va vumbiwe va ringana, ni leswaku va nyikiwe Timfanelo to karhi hi Muvumbi wa vona leti nga dzudzekiki, leti tin’wana ta tona ku nga Vutomi, Ntshunxeko ni Ntsako.”—Xihlambanyo xa Ntshunxeko, lexi amukeriweke hi United States hi 1776.

“Vanhu hinkwavo va tswariwa va ntshunxekile naswona va ri ni timfanelo leti ringanaka.”—Xihlambanyo xa Timfanelo ta Vanhu ni ta Vaaki, lexi amukeriweke hi Nhlengeletano ya Tiko ya le Furwa hi 1789.

“Vanhu hinkwavo va tswariwe va ri lava faneriwaka hi ku xiximiwa naswona va ni timfanelo leti ringanaka.”—Xihlambanyo xa Matiko Hinkwawo xa Timfanelo ta Vanhu, lexi amukeriweke hi Nhlengeletano ya Mani na Mani ya Nhlangano wa Matiko hi 1948.

MHAKA leyi a yi kanakanisi. Vanhu emisaveni hinkwayo va navela ku ringana hi swiyimo. Kambe lexi vavisaka, mhaka ya leswaku mianakanyo ya ku ringana ka swiyimo swa vanhu yi boheke ku phindha-phindhiwa ko tala yi kombisa leswaku ku fikela sweswi vanhu a va ku fikelelanga ku ringana hi swiyimo.

Xana munhu wihi na wihi a nga vula leswaku leswi lembe-xidzana leri ra vu-20 ri helaka, swilo swa antswa? Xana vaaki hinkwavo va le United States na Furwa, kumbe va matiko ya 185 lama nga swirho swa Nhlangano wa Matiko, hakunene va ni timfanelo leti ringanaka leti ku vuriwaka leswaku va tswariwe na tona?

Hambileswi mianakanyo ya ku ringana ka vanhu hinkwavo hi swiyimo yi nga ha vaka “erivaleni,” timfanelo ta “Vutomi, Ntshunxeko ni Ntsako” a ti nge ringani eka vanhu hinkwavo. Hi xikombiso, xana hi nga vula leswaku ku ni ku ringana eka mfanelo ya ku hanya loko n’wana wa le Afrika a fanele ku ya eka dokodela un’we swin’we ni vanhu va 2 569, kasi n’wana wa le Yuropa u ya ni vanhu va 289? Kumbexana ku ni ku ringana kwihi eka timfanelo ta ntshunxeko ni ntsako loko kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vafana na mbirhi-xa-nharhu xa vanhwanyana va le Indiya va ta kula va nga swi koti ku hlaya kumbe ku tsala, kasi etindhawini to kota Japani, Jarimani na Great Britain, kwalomu ka vana hinkwavo va nghena xikolo?

Xana vanhu va le matikweni ya Amerika Xikarhi laha muaki a holaka R8 530 hi lembe va “xiximiwa ni [ku va ni] timfanelo” evuton’wini leti fanaka ni ta vanhu va le Furwa, laha muaki a holaka R154 440 hi lembe? Xinhwanyetana xa Muntima lexa ha ku tswariwaka lexi nga ta hanya 56 wa malembe xi ringana njhani ni xinhwanyetana xa le Amerika N’walungu lexi nga ta hanya 79 wa malembe?

Ku nga fani hi swiyimo ku ni swivumbeko swo tala, leswi hinkwaswo ka swona swi chavisaka. Ku nga fani ka swiyimo swa vanhu swa vutomi ni malunghelo ya rihanyo ni dyondzo ko va swin’wana swa swona. Minkarhi yin’wana, ku nga twanani eka swa tipolitiki, rixaka, kumbe vukhongeri hi swona swi tekelaka ngopfu vanhu xindzhuti ni ntshunxeko wa vona. Ku nga khathariseki ku vulavurisana hinkwako hi ku ringana hi swiyimo, hi hanya emisaveni ya ku nga ringani hi swiyimo. Ku fana ni ntungu—“xivangelo xa nhlomulo lowu khumbaka vanhu vo tala kumbe lowukulu,” hilaha xiga lexi xi hlamuseriwaka hakona—ku nga fani hi swiyimo ku kona eka vanhu hinkwavo. Gome leri vangiwaka hi swiyimo swa vusweti, vuvabyi, ku pfumala vutivi, ku pfumaleka ka mintirho ni xihlawu-hlawu ra vavisa swinene.

“Vanhu hinkwavo va vumbiwe va ringana.” Mawaku mianakanyo leyi tsakisaka swonghasi! Swa vavisa leswi sweswi va nga ringaniki hi swiyimo!

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

UN PHOTO 152113/SHELLEY ROTNER