Mhaka Ya Vutomi

Yehovha U Ndzi Nyike “Matimba Lama Tlulaka Lama Tolovelekeke”

HI KU VULA KA HELEN MARKS

A ku ri siku leri hisaka ni vusokoti hi ximumu xa 1986. A ku sele mina ntsena endlwini yo hakela xibalo xa nhundzu eka rin’wana ra timbala ta swihaha-mpfhuka leti nga tirhisiwiki ngopfu eYuropa. Ndhawu ya kona hi le Tiranë, ntsindza wa Albania, laha a ku vuriwa leswaku “i tiko ro sungula emisaveni leri nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona.”

LESWI a ndzi pfilunganyekile naswona ndzi chuhile, ndzi langute mutirhela-mfumo la hlomeke loko a ri karhi a ngundzuvanya ndzhwalo wa mina. Loko a ndzi lo endla nchumu wo karhi kumbe ndzi vula swo karhi leswi a swi n’wi endla a ndzi anakanyela swo karhi, a swi ta vula leswaku ndzi ta hlongoriwa etikweni kasi vanhu lava ndzi yimeleke hala handle vona a va ta khomiwa kumbe va ya tirhisiwa ekampeni. Nkateko wa kona, ndzi swi kotile ku endla mutirhela-mfumo loyi leswaku a va ni xinghana hi ku n’wi nyika chungama ni makokisi. Kambe swi tise ku yini leswaku mina wansati la nga emalembeni ya le xikarhi ka va-60 ndzi tikuma ndzi ri exiyin’weni lexi? Ha yini ndzi tshike ku hanya vutomi bya vulovolovo kutani ndzi tihoxa ekhombyeni hi ku ringeta ku yisa timhaka ta Mfumo emahlweni etikweni leri a ra ha byi namarhele swinene Vukhomunisi?

Xinhwanyetana Lexi Nga Xihotha Lexi Nga Ni Swivutiso Swo Tala

Loko ndzi ri ni malembe mambirhi ndzi velekiwile hi 1920 le Ierápetra, eKreta, tata wa mina u dlayiwe hi vuvabyi bya nyumoniya. Manana a a ri xisiwana naswona a a nga dyondzanga. A ndzi ri rikotse ra kona eka vana va mune, naswona leswi a ndzi ri ni vuvabyi bya ku pfundzela ka miri (jaundice), a ndzi kwalarile naswona ndzi ri xihotha. Vaakelani va byele Manana leswaku u fanele a khathalela vana va yena vanharhu lava hanyeke kahle kutani mina a ndzi tshika ndzi fa. Ndza tsaka hileswi a nga ma yingisangiki marito wolawo.

Ku tiyisekisa leswaku moya-xiviri wa Tatana a wu tshamisekile etilweni, Manana a a gidela emasirheni, hakanyingi a endleriwa swikhongelo hi mufundhisi wa Orthodox. Kambe, swikhongelo swa kona a swi nga durhinyana! Ndzi tsundzuka siku rin’wana hi Khisimusi xirhami xi ri karhi xi vuyisa n’wana evukatini, loko Manana a vuya emasirheni mina ndzi ri karhi ndzi koka-koka milenge etlhelo ka yena. A ha ha ku nyika mufundhisi swimalana swa hina swo hetelela. Endzhaku ka sweswo Manana u hi swekele matsavu, kutani yena a ya titshamela eka kamara rin’wana a nga dyanga nchumu, marhama ya yena ma ri karhi ma xiririka mihloti ya gome. Siku rin’wana, ndzi kanye mbilu ndzi ya eka mufundhisi kutani ndzi n’wi vutisa leswaku ha yini Tatana a file ni leswaku ha yini mana wa mina la nga xisiwana a fanele a hakela mufundhisi. U lo hlevetela a ri karhi a khomiwe hi tingana a ku: “Xikwembu xi n’wi tekile. Swi famba tano evuton’wini. Kambe mi ta swi tolovela.”

A swi ndzi tikela ku hlanganisa nhlamulo ya yena ni xikhongelo xa Hosi, lexi ndzi xi dyondzeke exikolweni. Ndza ha ma tsundzuka marito ya xona yo pfula lama tsakisaka ni lama twalaka: “Tata wa hina la nge matilweni, vito ra wena a ri kwetsimisiwe. Mfumo wa wena a wu te. Ku rhandza ka wena a ku endleke emisaveni, hilaha ku endlekaka hakona etilweni.” (Matewu 6:9, 10) Loko Xikwembu a xi lava leswaku ku rhandza ka xona ku endleka emisaveni, ha yini hi fanele hi xaniseka hi ndlela leyi?

A ku sele katsongo ndzi kume nhlamulo ya xivutiso xolexo, loko Emmanuel Lionoudakis, muchumayeri wa nkarhi hinkwawo la nga Mbhoni ya Yehovha, a hi endzerile ekaya hi 1929.a Loko Manana a n’wi vutisile leswaku u lava yini, Emmanuel a nga vulanga nchumu kambe u kombe Manana khadi ro nyikela vumbhoni. Manana u ndzi nyike khadi rolero leswaku ndzi ri hlaya. Leswi a ndzi ri ni malembe ya kaye ntsena, a yo na yi xa. Leswi Manana a a ehleketa leswaku muendzi la chumayelaka a nga koti ku vulavula, u te: “Mbuyangwana! A wu swi koti ku vulavula kasi na mina a ndzi swi koti ku hlaya.” Hiloko a n’wi komba nyangwa hi tintswalo.

Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani ndzi yi kumile nhlamulo. Mutirheli yoloye wa nkarhi hinkwawo u nyike buti wa mina, Emmanuel Paterakis, xibukwana lexi nge Where Are the Dead?, lexi kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.b Loko ndzi xi hlayile, swi ndzi tsakisile ku tiva leswaku Tatana a nga tekiwanga hi Xikwembu. Ndzi kume leswaku rifu a ri vangiwa hi ku nga hetiseki ka vanhu ni leswaku Tatana u rindzele ku pfuxeriwa ku ya hanya emisaveni leyi nga paradeyisi.

“Buku Leyi Yi Mi Onhile!”

Ntiyiso wa Bibele wu hi pfule mahlo. Hi kume Bibele ya khale leyi a yi ri ya Tatana kutani hi sungula ku yi hlaya, hakanyingi hi tirhisa khandlhele hi ri karhi hi orha ndzilo. Leswi a ndzo va xinhwanyetana ndzi ri ndzexe endhawini yoleyo lexi a xi tsakela Bibele, a ndzi nga katsiwi eka mintirho leyi a yi endliwa hi ntlawa wa kwalaho lowutsongo wa Timbhoni. Ku ringana nkarhi wo karhi a ndzi anakanya leswaku vukhongeri lebyi i bya vavanuna ntsena, kambe a ndzi hoxisile.

Ku hiseka ka buti wa mina entirhweni wo chumayela hi swona swi ndzi khutazeke. Swi nga si ya kwihi, maphorisa ma sungule ku tshama ma veke ndyangu wa ka hina tihlo, ma gidela ekaya nhlikanhi ni vusiku ma ta lava Emmanuel ni tibuku. Ndza ha tsundzuka kahle loko mufundhisi a ta a ta hi kucetela leswaku hi tlhelela ekerekeni. Loko Emmanuel a n’wi kombe vito ra Xikwembu eBibeleni, ku nga Yehovha, mufundhisi loyi u vutle Bibele liya, a kombetela buti wa mina hi yona, kutani a huwelela a ku: “Buku leyi yi mi onhile!”

Hi 1940 loko Emmanuel a arile ku va socha, u khomiwile kutani a rhumeriwa laha nyimpi yi hisaka kona eAlbania. A ha ha twanga nchumu ha yena naswona a hi ehleketa leswaku u file. Hambiswiritano, endzhaku ka malembe mambirhi hi kume papila ra yena hi nga swi rindzelanga, ri huma ekhotsweni. A ha hanya naswona a a hlayisekile! Rin’wana ra matsalwa lawa a ma tshaheke eka papila rolero ri dzike swinene emianakanyweni ya mina: “Loko ku ri Yehovha, mahlo yakwe ma famba-famba emisaveni hinkwayo leswaku a kombisa ntamu wakwe eka lava mbilu ya vona yi hetisekeke eka yena.” (2 Tikronika 16:9) Xikhutazo xolexo a hi xi lava hakunene!

Loko a ha ri ekhotsweni, Emmanuel u kote ku kombela vamakwerhu van’wana leswaku va ndzi endzela. Xikan’we-kan’we, ku hleriwe minhlangano ya Vukreste ya le xihundleni leswaku yi ta khomiwa emutini wun’wana wa le purasini lowu a wu ri ehandle ka doroba. A hi nga swi tivi leswaku hi vekiwe tihlo! Siku rin’wana hi Sonto, maphorisa lama hlomeke ma hi rhendzerile. Ma hi khandziyise lori leyi a yi nga ri na tende kutani ma jika-jika na hina edorobeni. Ndza ha tsundzuka kahle vanhu va ri karhi va hi sandza va tlhela va hi hlekula, kambe Yehovha u hi nyike ku rhula ka le ndzeni hi ku tirhisa moya wa yena.

Hi hundziseriwe edorobeni rin’wana laha va fikeke va hi hoxa eswitokisini leswi dzwihaleke swi tlhela swi thyaka. Xihambukelo xa xitokisi xa mina a ko va bakiti rinene leri a ri chuluriwa kan’we hi siku. Ndzi gweviwe ku tshama tin’hweti ta nhungu ekhotsweni hikuva a ndzi tekiwa tanihi “mudyondzisi” wa ntlawa lowu. Hambiswiritano, makwerhu un’wana loyi na yena a a khotsiwile kwalaho u hlele leswaku gqweta ra yena ri ta yimela nandzu wa hina, kutani ri swi kotile ku endla leswaku hi ntshunxiwa.

Vutomi Lebyintshwa

Loko Emmanuel a ntshunxiwile ekhotsweni, u sungule ku endzela mavandlha ya le Atena a ri mulanguteri la famba-fambaka. Mina ndzi rhurhele kwalaho hi 1947. Ndzi hetelele ndzi hlangane ni ntlawa lowukulu wa Timbhoni—ku nga ri vavanuna ntsena kambe ni vavasati ni vana. Eku heteleleni, hi July 1947, ndzi kombise ku tinyiketela ka mina eka Yehovha hi ku khuvuriwa. Hakanyingi a ndzi navela ku va murhumiwa kutani ndzi sungule ku nghena xikolo xa nimadyambu leswaku ndzi ta dyondza Xinghezi. Hi 1950, ndzi ve phayona. Manana u tile a ta tshama na mina, hiloko na yena a amukela ntiyiso wa Bibele. U hambete a ri Mbhoni ya Yehovha ku fikela loko a fa endzhaku ka malembe ya 34.

Hi rona lembe rero ndzi hlangane na John Marks (Markopoulos), wanuna la xiximekaka a tlhela a rhandza swilo swa moya, la humaka eUnited States. John u velekiwe edzongeni wa Albania, kutani endzhaku ko rhurhela eUnited States, u ve Mbhoni ya Yehovha. Hi 1950 u ye eGrikiya leswaku a ya kuma vhisa yo nghena hi yona eAlbania—ku nga tiko leri a ri nga va pfumeleli vanhu va le handle naswona a ri lawuriwa hi Makhomunisi hi ku helela. Hambileswi John a nga si tshama a vona ndyangu wa ka vona ku sukela hi 1936, a nga pfumeleriwanga ku nghena eAlbania. Ndzi kokiwe hi ku hisekela ka yena ntirho wa Yehovha swin’we ni ku rhandza ka yena vamakwavo. Hi tekanile hi April 3, 1953. Hi ye hi ya tshama eNew Jersey, le U.S.A.

Leswaku hi kuma swo tihanyisa ha swona loko hi ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo wo chumayela, mina na John hi tisungulele bindzunyana ra ku lunghiselela vaphasi va tinhlampfi swo fihlula eribuweni ra lwandle eNew Jersey. A hi tirha hi ximumu ntsena, ku sukela hi vurhonga ku fikela hi 9:00 a.m. Ku eneriseka hi swilo switsongo leswi hi nga na swona ni ku rhangisa timhaka ta moya swi hi pfune ku va ni nkarhi wo tala wo chumayela. Hi malembe yo tala, hi komberiwe ku rhurhela etindhawini to hambana-hambana leti nga ni xilaveko lexikulu xa vachumayeri. Etindhawini teto hi kote ku pfuna vanhu lava tsakelaka, hi simeka mavandlha ni ku pfuneta ku aka Tiholo ta Mfumo hi mpfuno wa Yehovha.

Ku Pfuna Vamakwerhu Lava Pfumalaka

Kambe hi xihatla hi twe timhaka to tsakisa. Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri a va lava ku simeka tindlela to vulavurisana ni Vakreste-kulorhi lava tshamaka ematikweni ya Balkan, laha ntirho wa hina a wu yirisiwile. Se a swi hlaya malembe Timbhoni ta Yehovha leti tshamaka ematikweni wolawo ti nga koti ku tihlanganisa ni vamakwerhu va matiko man’wana, naswona a ti nga swi kumi ni swakudya swa moya, hala tlhelo ti ri karhi ti xanisiwa hi tihanyi. Timbhoni to tala a ti tshama ti vekiwe tihlo, kasi vunyingi bya tona a ti ri emakhotsweni kumbe ti tirhisiwa etikampeni. A ti ri ni torha ro kuma tibuku ta Bibele, vukongomisi ni xikhutazo. Hi xikombiso, hi kume rungula rin’wana ra xihundla ro huma eAlbania ri ku: “Hi khongeleleni eka Hosi. Va fambe hi yindlu ni yindlu va teketela tibuku ta hina. A va hi pfumeleli ku dyondza. Ku pfaleriwe vanhu vanharhu.”

Xisweswo, hi November 1960 hi teke riendzo ra tin’hweti ta tsevu hi ya eka man’wana ya matiko wolawo. A swi ri erivaleni leswaku hi ta lava “matimba lama tlulaka lama tolovelekeke,” vurhena ni vutlhari byo huma eka Xikwembu leswaku hi hetisisa ntirho wa hina. (2 Vakorinto 4:7) Xo sungula a hi fanele hi ya eAlbania. Hi xave movha le Paris ivi hi kongoma kona. Loko hi fika eRhoma, i John ntsena la koteke ku kuma vhisa yo ya nghena hi yona eAlbania. Mina ndzi boheke ku ya le Atena, eGrikiya, ndzi ya n’wi yimela kona.

John u nghene eAlbania eku heleni ka February hi 1961, kutani a tshama kona ku fikela eku heleni ka March. Le Tiranë u hlangane ni vamakwerhu va 30. A va nga ha tikoti hi ntsako loko va kuma tibuku leti a va ti langutele hi mahlo-ngati va tlhela va khutaziwa! Se a swi endla malembe ya 24 va nga si tshama va endzeriwa hi munhu wa le handle.

John u khumbiwe ngopfu hi ku tshembeka ni ku phikelela ka vamakwerhu volavo. U byeriwe leswaku vo tala va lahlekeriwe hi mintirho va tlhela va pfaleriwa ekhotsweni hileswi va nga hlanganyelangiki etimhakeni ta tiko ra Vukhomunisi. Lexi nga n’wi khumba ni ku tlurisa hileswi vamakwerhu vambirhi va malembe yo tlula 80 hi vukhale va n’wi nyikeke mali yo ringana R1 700, va nyikela ha yona entirhweni wo chumayela. Swi va tekele malembe yo tala ku hlengeleta mali yoleyo, leyi a yi ri ya mudende.

Siku ro hetelela ra John le Albania a ku ri March 30, 1961—ku nga siku ra Xitsundzuxo xa rifu ra Yesu. John hi yena a nyikeleke nkulumo ya Xitsundzuxo laha a ku ri ni vanhu va 37. Emakumu ka nkulumo, vamakwerhu va hatle va humesa John hi nyangwa wa le mahosi kutani va n’wi yisa ehlalukweni ra Durrës, laha a nga fika a khandziya xikepe xa van’wamabindzu xa le Turkey, lexi a xi kongome ePiraiévs (Piraeus), le Grikiya.

Ndzi tsake ngopfu loko hi tlhela hi hlangana a ha hlayisekile. Kutani lomu kun’wana hi fambe swin’we hambileswi a hi famba hi khome mbilu. Hi suke hi ya ematikweni laman’wana manharhu ya le Balkan, laha ntirho wa hina a wu yirisiwile—sweswo a swi ri ni khombo, hikuva a hi rhwale tibuku ta Bibele, michini yo thayipa ni swilo swin’wana. Hi ve ni lunghelo ro hlangana ni vamakwerhu vo tshembeka swinene lava a va tiyimisele ku lahlekeriwa hi ntirho, ntshunxeko ni vutomi bya vona hikwalaho ka Yehovha. Ku hiseka ni rirhandzu ra vona ra xiviri swi hi khutazile swinene. Nakambe hi tsakisiwe hileswi Yehovha a va nyikeke “matimba lama tlulaka lama tolovelekeke.”

Loko hi kote ku hlanganisa riendzo ra hina kahle, hi tlhelele eUnited States. Emalembeni lama landzelaka, hi hambete hi tirhisa tindlela to hambana-hambana hi ringeta ku rhumela tibuku eAlbania ni ku kuma swiviko swa ntirho wa vamakwerhu.

Emaendzweni Ni Le Makhombyeni Yo Tala

Ku hundze malembe man’wana, kutani ndzi sale ndzi ri ndzexe loko John a fa hi 1981, a ri ni malembe ya 76. Evangelia n’wana wa sesi kun’we ni nuna wa yena George Orphanides, va ndzi teke ndzi ya tshama na vona, naswona va ndzi khutazile swinene ni ku ndzi pfuna hi tindlela tin’wana. Va swi lemuke kahle leswaku Yehovha u va seketerile loko va ha tirha eSudan laha ntirho wo chumayela a wu yirisiwile.c

Eku heteleleni, a ku fanele ku endliwa matshalatshala man’wana leswaku hi kota ku vulavurisana ni vamakwerhu va le Albania. Tanihi leswi maxaka ya nuna wa mina a ma tshama kwalaho, ndzi vutisiwile loko ndzi ta swi tsakela ku endzela tiko rolero. Kunene a ndzi swi tsakela!

Endzhaku ka tin’hweti to hlaya ndzi ri karhi ndzi endla matshalatshala, ndzi swi kotile ku kuma vhisa etihofisini ta tiko ra Albania leti nga eAtena hi May 1986. Vatirhi va kona va ndzi byele hi ku kongoma leswaku loko swilo swo tshuka swi nga fambi kahle, ndzi nga languteli ku pfuniwa hi matiko man’wana. Loko ndzi ya eka muxavisi wa mathikithi ya xihaha-mpfhuka xo ya eAlbania, muxavisi wa kona u sale a hlamele. Handle ko chava, hi ku hatlisa se a ndzi khandziye xihaha-mpfhuka lexi fambaka vhiki rin’wana ni rin’wana xi suka eAtena xi ya eTiranë. Endzeni ka xona a ko va ni vakhalabye vanharhu va le Albania; lava a va ye eGrikiya va ya tshunguriwa.

Loko xihaha-mpfhuka xi jitama, ndzi yisiwe endlwini leyi nga riki na nchumu laha a ku ri tihofisi to hakela xibalo xa nhundzu. Hambileswi buti wa nuna wa mina swin’we ni sesi wa yena a va nga ri Timbhoni ta Yehovha, a va tiyimiserile ku ndzi pfuna leswaku ndzi lava vamakwerhu va nga ri vangani va kwalaho. Hi nawu, a va fanele va tivisa ndhuna ya kwalaho malunghana ni ku fika ka mina. Hikwalaho, maphorisa a ma tshama ma ndzi veke tihlo. Xisweswo, maxaka ya mina ma ringanyete leswaku mina ndzi sala ekaya loko vona va famba va lava vamakwerhu vambirhi lava a va tshama eTiranë kutani va vuya na vona.

Hi nkarhi wolowo, a ku ri vamakwerhu va kaye lava tinyiketeleke lava a va tiviwa etikweni ra Albania hinkwaro. Ku yirisiwa ka vona, ku xanisiwa swin’we ni ku tshama va vekiwe tihlo malembe yo tala swi va endle leswaku va va ni vuxiyaxiya swinene. A va ri ni swivati eswikandzeni swa vona. Loko vamakwerhu lava se va swi kumile leswaku ndzi mani, va rhange hi ku ndzi vutisa va ku: “Swi kwihi Swihondzo swo Rindza?” Va hete malembe yo tala va ri ni tibuku timbirhi ta khale—va nga ri na Bibele.

Va ndzi hlamusele hi vuenti malunghana ni tihanyi leti mfumo wu va endleke tona. Va hlamusele hi mhaka ya makwerhu la rhandzekaka loyi a a tiyimisele ku ka a nga hlanganyeli eka nhlawulo wa tipolitiki lowu a wu ta va kona. Tanihi leswi Mfumo a wu lawula xin’wana ni xin’wana, leswi a swi vula leswaku ndyangu wa yena a wu nge swi kumi swakudya. Vana va yena lava ngheneleke vukati swin’we ni mindyangu ya vona a va ta khotsiwa, hambileswi a va nga ri na mhaka na vukhongeri bya yena. Ku vikiwe leswaku vandyangu wa makwerhu loyi, hikwalaho ko chava, va n’wi dlayile hi vusiku bya le mahlweni ka nhlawulo va n’wi hoxa ekheleni, kutani endzhakunyana va vula leswaku u ve ni vutoya ivi a tidlaya.

Vusweti bya Vakreste-kulorhi volavo a byi hlomula mbilu. Kambe, loko ndzi nyika un’wana ni un’wana wa vona tidolara ra 20 va arile, va ku, “Hi lava swakudya swa moya ntsena.” Hi makume ya malembe vamakwerhu lava va rhandzekaka va fumiwe hi mfumo wa makhomunisi lowu wu swi koteke ku endla leswaku vanhu vo tala va ala vukona bya Xikwembu. Kambe ripfumelo ra vona ni ku tiyimisela ka vona a ku tiyile ku fana ni ka Timbhoni ta le matikweni man’wana. Vuswikoti bya Yehovha byo nyika vanhu “matimba lama tlulaka lama tolovelekeke,” hambiloko va ri eswiyin’weni swo nonon’hwa swinene, se a ndzi byi vone kahle swinene loko ndzi suka eAlbania endzhaku ka mavhiki mambirhi.

Ndzi tlhele ndzi va ni lunghelo ra ku endzela eAlbania hi 1989 na hi 1991. Loko tiko leri ri sungula ku tlhaveriwa hi ntshunxeko wa ku vulavula ni wa vukhongeri, nhlayo ya vagandzeri va Yehovha yi andze hi ku hatlisa. Vakreste lava tinyiketeleke lava a va nga tati ni xandla hi 1986 se va andzile va va vahuweleri lava hisekaka lava tlulaka 2 200. Un’wana wa vona a ku ri Melpo, ndzisana ya xisati ya nuna wa mina. Xana u kona la nga alaka leswaku Yehovha u wu katekisile ntlawa lowu wo tshembeka?

Matimba Ya Yehovha Ma Ndzi Nyike Vutomi Lebyi Fuweke

Loko ndzi languta endzhaku, a ndzi kanakani leswaku ntirho wa mina na John a wu vanga wa hava. Hi tirhise matimba ya vuntshwa bya hina hi ndlela leyi vuyerisaka swinene. Ntirho wa hina wa nkarhi hinkwawo wu ve wa nkoka swinene ku tlula wihi ni wihi lowu a hi ta va hi wu endlile. Swa ndzi tsakisa ku vona vanhu vo tala lava rhandzekaka, lava hi va pfuneke ku dyondza ntiyiso wa Bibele. Tanihi munhu la dyuhaleke sweswi, ndzi khutaza vantshwa hi mbilu hinkwayo leswaku va ‘tsundzuka Mutumbuluxi wa vona Lonkulu emasikwini ya vuntshwa bya vona.’—Eklesiasta 12:1.

Hambileswi ndzi nga ni malembe ya 81 hi vukhale, ni sweswi ndza ha ri muhuweleri wa nkarhi hinkwawo wa mahungu lamanene. Ndzi pfuka ka ha ri mixo ndzi ya chumayela vanhu eswitichini swa mabazi, endhawini yo paka mimovha, eswitarateni, emavhengeleni kumbe etiphakeni. Swiphiqo swa ku dyuhala swi ndzi tikisela vutomi sweswi, kambe vamakwerhu va moya lava nga ni rirhandzu—kumbe ndyangu wa hina lowukulu wa moya—kun’we ni ndyangu wa n’wana wa sesi wa mina, hinkwavo va ndzi khathalela hakunene. Ku tlula kwalaho, ndzi dyondze leswaku ‘matimba lama tlulaka lama tolovelekeke i ya Xikwembu, a hi ya hina.’—2 Vakorinto 4:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ehenhla: John (empfungwe eximatsini), mina (exikarhi) na makwerhu Emmanuel eximatsini xa mina kasi mana wa hina u le ximatsini xa yena kun’we ni ntlawa wa vatirhi va le Bethele ya le Atena hi 1950

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Eximatsini: Ndzi ri na John ebindzwini ra hina eribuweni ra lwandle eNew Jersey hi 1956

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ntsombano wa muganga eTiranë, le Albania, hi 1995

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Muako wa Bethele eTiranë, le Albania. Wu hetiwe hi 1996

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ndzi ri na Evangelia Orphanides n’wana wa sesi (exineneni) kun’we ni nuna wakwe George

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ehenhla: xihloko xa “Xihondzo xo Rindza” xa 1940 lexi hundzuluxeriweke exihundleni hi Xialbania