Ku Ponisiwa Ka Misava Ku Kusuhi
STEPHEN M. WOLF, mutshama-xitulu ni mulawuri-nkulu wa United Airlines, u vule leswi eka phepha-hungu rin’wana: “Ku nga khathariseki leswaku u muhlayisi wa ntumbuluko kumbe a wu yena, a swi kanakanisi leswaku khombo leri langutaneke ni swivumbiwa leswi hanyaka ekhwatini ni le mananga ri komba leswaku misava hinkwayo a ya ha ri na vuyo—naswona ri hetela ri xungete vukona bya swilo hinkwaswo, ku katsa ni vanhu. Hi laha swi vuriweke ha kona, ‘Vutomi a byi lukiwanga hi hina; ho va xin’wana xa miluko ya byona. Xin’wana ni xin’wana lexi hi xi endlaka eka miluko leyi xa hi khumba.’” A a vurisile.
U tlhele a vula leswi eka phepha-hungu leri: “Hi hina hi onhaka. Hi hina lava hi nga lunghisaka.” Eka leswi a a nga banga kona kahle. Hi hina hi onhaka; kambe a hi nge lunghisi. A hi na tona timfanelo leti kombisaka leswaku hi nga lunghisa. Nhluvuko wa endliwa, kambe a wu hlayi nchumu loko hi anakanya hi khombo leri yaka emahlweni emisaveni hinkwayo.
N’wexemu Al Gore u tsale buku leyi nge Earth in the Balance—Ecology and the Human Spirit. I buku leyi tsundzuxaka hi khombo leri weleke mbango, leri kulaka emisaveni, naswona u vule leswi eka yona: “Loko ndzi ya ndzi ya lavisisa timitsu ta khombo leri welaka mbango wa misava, ndzi ya ndzi swi vona kahle leswaku lexi i xikombiso xa ku fa hi tlhelo ra moya.”
Hakunene i ku fa ka vumoya bya vanhu. I ku fa ka moya wa munhu. I ku tiyimisela ku herisa vuxongi bya misava ni rifuwo ra yona ra ntumbuluko, vutomi bya magidi ya swimilana ni swiharhi, swin’we ni rihanyo ni vutomi bya vanhu. Tlhandla-kambirhi, i ku nga khathali hi vana ni vatukulu lava nga ta boheka ku langutana ni misava yo bola leyi va salaka na yona. Nakambe i ku pfumala ku khensa ni ku nga khathali hi Loyi a vumbeke misava ni ku yi endla yi va kaya ra vanhu.
Esaya 45:18 yi vula leswaku Yehovha hi yena “l’a endleke matilo, šona Šikwembu le’ši endleke misav̌a ni ku yi v̌umba, le’ši yi sunguleke ši ri šona; a [xi] yi endlanga mananga, kambe [xi] yi endlile lešaku yi akiwa.” Eku sunguleni u veke munhu emisaveni leswaku a yi langutela: “Kutani Yehova Šikwembu a teka munhu, a ṅwi v̌eka e ntangeni wa Eden ku wu rima ni ku wu langutela.” (Genesa 2:15) Hambi leswi a nga vumbiwa a hetisekile, Adamu u tshike ku hetiseka a teka ndlela yakwe. U tshike ntirho wakwe wa ‘ku langutela misava.’
Ku hluleka koloko ka yena ku fambe ku ta fika ni le nkarhini wa hina, naswona ku onhiwa ka misava sweswi ku bihe ngopfu. “Šikwembu ši endlile v̌anhu la’v̌a lulameke, kambe v̌ona v̌a lav̌ile mikhuv̌a yo tala.” (Eklesiasta 7:29) “Leŝi v̌a tionheke, a nga na nanḍu ka v̌ona, e tingana ti ni v̌ana v̌a yena, i rišaka ro homboloka ni ro hemba.” (Deteronoma 32:5) Hambi swi ri tano, misava yi ta hambeta yi akiwa, kambe ku nga ri hi rixaka lero homboloka ni ro hemba. Mupisalema u vule leswaku hi nkarhi lowu faneleke wa Xikwembu, ‘hi lavo lulama ntsena va nga ta fuma misava.’—Pisalema 37:29.
Ku Khathala Ka Yehovha Hi Misava
Loko Yehovha a heta ku vumba misava, a “languta hikwaŝo leŝi [a] ŝi endleke, kutani maŝiv̌o, a ŝi ri ŝinene ngopfu.” A lava leswaku swi tshamisa sweswo. A a byale ntanga wo saseka aEdeni ivi a veka munhu Adamu leswaku a wu hlayisa. Swimilana leswi a swi kula eka wona a swi nga ta tirhisiwa hi munhu ntsena. Xikwembu xi te: “Loko ŝi ri ŝihari hikwaŝo ŝa misav̌a, ni tinyanyana hikwato ta tilo, ni ŝilo ŝiṅwana hikwaŝo le’ŝi fambaka e misav̌eni, le’ŝi nga ni ku hefemula lo’ku hanyaka ka ŝona, nḍi ŝi nyikile byanyi byiṅwana ni byiṅwana bya rihlaza, ŝi v̌a ŝakudya ŝa ŝona.”—Genesa 1:30, 31.
Loko Israyele a nyikiwa Nawu wa Muxe endzhakunyana, wu endle leswaku ku va ni nkarhi wa ku langutela misava. Lembe rin’wana ni rin’wana ra vunkombo a ri ta va “sabata, ku nga ku wisa ka misav̌a.” Leswi a swi tikulela enkarhini wolowo a swi nga ta tshoveriwa kambe a swi ta nyikiwa swisiwana swin’we ni swifuwo swa vona ni swiharhi leswi a swi ri etikweni ra vona.—Levhitika 25:4-7.
Nkhathalelo wa Yehovha wa leswaku swilo swi hlayiseka wu kombisiwe loko a endla leswaku ku nghenisiwa swiharhi swimbirhi-mbirhi engalaveni hi nkarhi wa Ndhambi ya siku ra Nowa. Nkhathalelo wolowo wu tlhele wu kombisiwa eka ntwanano wa Nawu. Hi xikombiso, homu leyi a yi hula mavele a yi nga fanelanga ku pfariwa nomu. A yi fanele yi pfumeleriwa ku dya mavele laman’wana. Homu ni mbhongolo a swi nga fanelanga swi paniwa swin’we swi rima. Sweswo a swi ta dlaya xiharhi lexin’wana lexitsongo, lexi nga tiyangiki. Xiharhi xa muakelani loko xi rhwele ndzhwalo a xi fanele ku pfuniwa loko xi tikiwa, hambi loko n’wini wa xona a ri nala hambi loko swi lava leswaku u tirha hi Savata. (Eksoda 23:4, 5; Deteronoma 22:1, 2, 10; 25:4; Luka 14:5) Matandza kumbe vondlo a swi ta khomiwa exisakeni xa xinyanyana, kambe xona a xi nga ta khomiwa. A xi fanele ku siyiwa leswaku xi hambeta xi tswala. Naswona Yesu u vule leswaku hambi leswi xindzingiri a xi ri le hansi, ‘ku hava ni xin’we xa swona lexi xi waka Xikwembu xi nga swi tivi.’—Matewu 10:29; Deteronoma 22:6, 7.
Mupisalema la huhuteriweke u te: “Loko ma ri matilo, i matilo ya Yehova, e misav̌a, o yi nyikile v̌ana v̌a v̌anhu.” (Pisalema 115:16) Eka Matewu 5:5 Yesu u te: “Ku katekile lavo rhula, hikuva va ta dya ndzhaka ya misava.” Xana u ehleketa leswaku ndzhaka leyi yi humaka eka Yehovha, yi ta va misava leyi thyakeke? Loko a wu ri ni kaya ro xonga leri a wu ta ri nyika vana va wena, xana a wu ta pfumela leswaku eka rona ku tshama vanhu lava a va ta onha yindlu leyi ni ndhawu ya kona? Ematshan’weni ya sweswo, a wu ta va hlongola kutani u yi lunghisa u nga si yi nyika vana va wena, a swi tano ke?
Sweswo hi leswi Yehovha a nga swi endla, a nga si nghenisa Vaisrayele etikweni leri a a va tshembise rona. Vakanana a va thyakise tiko hikwalaho ka mahanyelo ya vona yo biha, kutani Yehovha u va susile hikwalaho ka swona. Hi nkarhi lowu fanaka, u tsundzuxe Vaisrayele leswaku loko vo thyakisa tiko ku kota Vakanana, na vona a va ta susiwa. Mhaka leyi yi rhekhodiwe eka Levhitika 18:24-28:
“Mi nga ṭhuki mi tinyamisa hi šilo šiṅwe ŝa ŝilo leŝi: hikuv̌a e matiko lawa nḍi ma hlongoleke mahlweni ka ṅwina, ma tinyamisile hi ŝilo leŝi hikwaŝo. E tiko ri nyamisiwile hi ŝona; nḍi av̌anyisile ku dyoha ka rona, kutani misav̌a yi hlantile v̌aaki v̌a yona. Loko mi ri ṅwina, mi ta hlayisa milawu ya mina ni ku lerisa ka mina, mi nga ṭhuki mi endla ni šiṅwe ša ŝiv̌i leŝi, hambi a ri l’a tŝariweke tikweni, hambi muluv̌eri l’a luv̌eleke šikari ka ṅwina. Hikuv̌a e ŝiv̌i leŝi ŝi endliwe hi v̌anhu v̌a tiko la’v̌a akeke kona, mi nga si v̌a kona, kutani misav̌a yi nyamisiwile hi ŝona. Tilanguteleni leŝaku misav̌a yi nga ṭhuki yi mi hlanta loko mi yi nyamisile, kukotisa leŝi yi hlanteke tiko leri ngi ri ri kona e mahlweni ka ṅwina.”
Hambi swi ri tano, Israyele ri thyakise tiko hi ku va ni mahanyelo yo biha lawa Vakanana va veke na wona. Hi ku ya hi ku vula ka yena, Yehovha u hlongole Israyele hi ku endla leswaku Vababilona va va endla mahlonga eBabilona. Loko leswi swi nga si humelela, Vaisrayele va tsundzuxiwile hi Esaya, muprofeta wa Yehovha: “V̌onani, Yehova o ta onha tiko ri hunḍuka managa; o ta onha ngohe ya rona, a hangalasa v̌aaki v̌a rona. Misav̌a yi onhiwe hi v̌aaki v̌a yona, hikuv̌a v̌a tlule milawu, v̌a dyohele ku lerisa, v̌a ṭhikile šinakulobye le’ši nga heriki. Hikwalaho ku ruketeriwa ku dye tiko, v̌aaki v̌a rona v̌a biwile; hikwalaho v̌aaki v̌a tiko v̌a lov̌isiwaka, la’v̌a seleke a hi v̌angani.”—Esaya 24:1, 5, 6.
Ku Herisiwa Ka Lava Herisaka Misava
Namuntlha hi le xiyin’weni lexi fanaka. Tibuku, timagazini, maphepha-hungu, thelevhixini, ti-video, ni vuhaxi hinkwabyo, swi komba vandla ra vanhu leri thyakeke hi tlhelo ra rimbewu, ra mona ni leri boleke hi swa politiki. Minhlangano ya bindzu ya makwanga yi thyakisa mbango hi ndlela yo biha, yi tlhela yi rhumela swilo leswi yirisiweke, hikwalaho ka leswi swi nga ni khombo eka rihanyo, swi ya ematikweni lama hluvukaka lomu minsivelo yo tano yi nga riki kona. Vakreste va tsundzuxiwa leswaku va papalata ndlela yoleyo:
“Hikokwalaho, ndzi vula leswi ni ku swi tiyisa hi vito ra Hosi, ndzi ri: Mi nga ha hanyi ku fana ni leswi vamatiko va hanyisaka xiswona, hi miehleketo ya vona leyi nga pfuniki nchumu. Mianakanyo ya vona yi le munyameni; a va na ku averiwa evutomini bya Xikwembu, hikuva eka vona vutivi ku hava, na swona timbilu ta vona ti tlanyarile, kutani a va ha ri na tingana; va tinyiketile emikhuveni ya manyala, va endla swa thyaka hinkwaswo, va nga koti ku tikhoma.”—Vaefesa 4:17-19; 2 Timotiya 3:1-5.
Moya wa munhu ni mbango swi thyakisiwile hinkwaswo. Misava yi ni fambiselo ra ntumbuluko ro lawula ni ra ku ringanisela eka swilo hinkwaswo. Hikwalaho ka leswi munhu a nga wela exidyohweni, ripfalo ra munhu, xikongomiso xakwe lexi a endliweke na xona xi onhiwile, leswi hi swona swi endlaka ni misava yi thyaka. Sweswi i Xikwembu ntsena lexi nga kongomisaka munhu. I Xikwembu ntsena lexi xi nga ponisaka misava. Nhlavutelo 11:18 ya hi tiyisekisa leswaku xi ta swi endla sweswo, laha Yehovha Xikwembu a tshembisaka ku “herisa lava herisaka misava.”