Vantshwa Va Vutisa . . .

I Yini Lexi Hoxeke Hi Ku Hungasa?

TINDHAWU to hlalela tivhidiyo, switolo swa swakudya, tikhona ta switarata, switolo leswi pfulaka nkarhi wo leha—etindhawini ta lava fuweke ni lava nga fuwangiki—hi laha ku hlanganaka kona vantshwa leswaku va hungasa.

Tindhawu ta bindzu leti pfulaka nkarhi wo leha le United States, hi laha vanhu vo tala va tihungaselaka kona. Mintlawa ya vantshwa hakanyingi yi heta tiawara to tala kwalaho. N’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi wa nhwanyana u ri: “Mavhengele ma ta tshama ma ri tindhawu to fambisa nkarhi eka tona, naswona minkarhi hinkwayo ku na leswi ku kokaka—tanihi vafana!”

Ku vuriwa yini loko ku ri hava mavhengele lamakulu ekusuhi? Kutani tindhawu ta ku paka mimovha leti nga riki na munhu kumbe khona ya xitarata yi ta tirha. Tari wa malembe ya 15 u ri: “Mina na vanghana va mina ha famba hi ya laha ku pakiwaka kona timovha ekusuhi na tiphaka, hi tshama ehenhla ka timovha ta hina ivi hi vulavula tiawara to tala.”—Magazini lowu nge ’Teen, September 1990.

Phela ku hungasa a hi nchumu lowuntshwa. Bibele yi vulavula hi vanhu va le minkarhini ya khale lava a va hlengeletana etindhawini ta mani na mani ivi va “nga tirhi nchumu, loko ku nga ri ku rungulelana timhaka, kumbe ku yingisa tin’wana leta ha ku humelelaka.” (Mintirho 17:21) Kambe ha yini vantshwa va rhandza ku hungasa swonghasi namuntlha?

Hi ku ya hi buku leyi nge The Adolescent, hi F. Philip Rice, vana va kondo-a-ndzi-dyi “va ya va swi vona leswaku va fanele va wela eka ntlawa wo karhi. Va lava ku rhandziwa hi tintangha ta vona.” Xisweswo, ku hungusa ni vanghana swi tikomba swi enerisa ku navela ka ku va ni vanghana ni nseketelo.

Vantshwa van’wana va vona ku ri ndlela yo susa xivundza. Michelle lontsongo wa hlamusela: “Swi khomisa xivundza ku tshama ekaya ni vusiku. U lava ku huma u ya tiphina hikuva loko u nga humi madyambu ya wena a ma nge tsakisi.” Ed la nga ni malembe ya 16 hi vukhale u vula leswaku ku hungasa i “nchumu lowu faneleke ku endliwa naswona swi ku sirheleta ku nghena ekhombyeni.” Kambe xana hakunene swa sirheleta?

Loko Vanhu Va Hungasa

Bibele a yi swi aleli ku tiphina ni vanghana va wena. Hambi swi ri tano, ya tsundzuxa: “L’a fambaka ni tintlhari o ta tlhariha, kambe l’a tolov̌elaka ŝihunguki o ta onhaka.” (Swivuriso 13:20) Kutani, i vantshwa vangani lava va hungasaka va yime etikhonweni ta switarata, lava ku nga vuriwaka leswaku i vanhu lava tlhariheke—lava hakunene va xiximaka misinya ya milawu ya Bibele? Swi nga ha endleka va nga onhi nchumu, kambe ntlawa wa vantshwa lava nga ni xivundza, lava nga languteriwangiki hi munhu naswona va ri ni nkarhi wo tala lowu va nga riki na xo xi endla ha wona, swa olova leswaku wu endla swo huma endleleni.

Hikwalaho ka leswi, Bibele yi languta ku hungasa ku nga ri nchumu lowunene. Xiya nkarhi lowu muapostola Pawulo na Silasi va endzeleke muti wa Tesalonika ha wona. Vakaneti va rungula ra Vukreste “va teka vavanuna van’wana lavo biha entsendzeleni wa muti [“vakhekhelezi lava nga pfuniki nchumu,” Today’s English Version] ivi va hlengeleta ntshungu, va pfilunganya muti.” (Mintirho 17:5) Hi ku ya hi Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words, vanhu lava va jika-jikaka le tindhawini ta mabindzu a ku ri vanhu “lava a va hamba va pfukela le makete, ivi va hungasa kona va nga endli nchumu.” Xana leswi swi twala swi tolovelekile? Phela, swi le rivaleni leswaku vanhu lava va nga endliki nchumu a va ri tsakelanyana kumbe va nga ri tsakeli rungula ra Pawulo, kambe leswi a va ri hava nchumu wo antswa wo wu endla, kutani a swi olova leswaku va nga pfuxa ngundzu-ngundzu.

Ku Endla Swo Huma eNdleleni Ni Madzolonga

Kutani sweswi, anakanya hi khombo leri nga ha humelelaka loko ntlawa wa vantshwa wu ri swin’we. Ku nga ri leswaku ku na loyi a lavaka ku sungula dzolonga. Ken wa malembe ya 16 la hungasaka le ndhawini yo paka mimovha le xikolweni, u ri “Ku na swo tala leswi endlekaka kwale. Hi tshama emimovheni ya hina ivi hi endla mafenya ya vuhunguki kumbe hi vulavula hi vanhwanyana.” Ina, bulo ro hungasa leri nga nyawuriki, hi ta mintlangu, vuyimbeleri, ni va rimbewu leri hambaneke ri nga ha hungasa un’wana ni un’wana. Hambi swi ri tano, hi ntolovelo vantshwa va hatlisa va karhala ku vulavula.

Vakambisisi Mihaly Csikszentmihalyi na Reed Larson va vika: “Hi ku phindha-phindha, [vantshwa] va vula leswaku minkarhi leyi ya ku [hungasa] yi fambisana ni ku va ‘la huhelaka etlhelo,’ u ba pongo, u penganyana, naswona u ri ni vuharhi. . . . Ku va swin’we ka ntlawa wa tintangha swi vanga ku huhela etlhelo, hambi loko vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava katsekaka va nga tiyimiselanga swona. . . . Ku huhela etlhelo swi katse ku chayela swithuthuthu va ri karhi va huwelela, va hoxetela swithinana emakaya ya vanhu, va tlhela va lwa.” (Xiitaliki i xerhu.)—Being Adolescent.

I ntiyiso, a wu nge kuceteleki ku endla nchumu wo karhi wa ku penganyana ntsena hikuva vanghana va wena va wu endla. Kambe u nga tinghenisa ehansi ka ntshikilelo lowukulu swinene wa ku endla leswo biha loko wo va exikarhi ka vaendli va leswo biha. (1 Vakorinto 15:33) Naswona hambi loko wena u nga huheli etlhelo, leswi u nga kona exikarhi ka vona swi nga endla van’wana va anakanya leswi hoxeke ha wena. Leswi hi leswi humeleleke hi nhwanyana lontsongo la vitaniwaka Dina, n’wana wa mupatriarika wa Muheveru, Yakobo.

Dina u kurisiwe tanihi mugandzeri wa Yehovha Xikwembu, hambi leswi ndyangu wa yena a wu hanya etikweni ra Kanana—tiko leri teleke hi ku tikhoma loko biha ni ku gandzela swikwembu swa hava. Hikwalaho ka sweswo, tata wa yena Yakobo, u ringete hi matimba swinene leswaku va nga hlangani ngopfu ni Vakanana lava nga tikhomangiki kahle hi ku aka mixaxa ya yena ehandle ka muti wa Xikeme naswona a tiendlela mphakelo lowu hambaneke wa mati. (Genesa 33:18; Yohane 4:12) Kambe, Dina a a hamba a “huma ku ya v̌ona v̌anhwanyana va tiko,” kumbexana nkarhi na nkarhi. (Genesa 34:1) Dina a nga ha va a langute ku hungasa ni Vakanana ku ri ku titsakisa loku nga riki na khombo. Kambe vavasati va Vakanana a va dume hi vuoswi. Kutani loko wanuna wa Mukanana la vitaniwaka Xikeme a vone Dina a ri exikarhi ka vavasati lavo tano, a “ṅwi khoma, a etlela na yena, a ṅwi onha.”—Genesa 34:2.

Hi ndlela leyi fanaka, ku hungasa ni vanhu lavo biha swi nga ku nghenisa ekhombyeni hakunene. Jaha leri vitaniwaka Leonard ri tsundzuka leswaku ku nga khathariseki mhaka ya leswaku ri kurisiwe tanihi Mukreste, ri sungule ku “hungasa ni ntshungu lowu nga ni vuxandzuki. A hi famba-famba hi nwa swin’we—hambi leswi a ndzi nga si fika eka malembe ya kona. Loko ndzi ri na malembe ya 18, a ndzi dzaha mbangi.”

Ku Tirhisa Nkarhi Hi Ndlela Leyinene Ngopfu

Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku vantshwa va tiphesete ta 44 va heta kwalomu ka tiawara tinharhu ku ya ka ntlhanu kumbe ku tlula nkarhi na nkarhi loko va ya exivandleni xa mavhengele; 14 wa tiphesente va heta tsevu wa tiawara. Kambe muntshwa la tlhariheke ematshan’wini ya ku tlangisa nkarhi a endla leswi nga tivikaniki, ‘u xava nkarhi hikuva masiku ma bihile.’—Vaefesa 5:15, 16.

Xana mintirho ya wena ya xikolo ni ya laha kaya yi salela endzhaku hikwalaho ka nkarhi lowu u wu hetaka u hungasa ni vana va kondlo-a-ndzi-dyi? Xana mintirho ya wena ya swa moya yona ke—dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Bibele, minhlangano ya Vukreste, ntirho wa ku vula vumbhoni eka van’wana? Xana u honisa vutihlamuleri byo tano? Loko u “tirhela Hosi masiku hinkwawo,” swi le rivaleni leswaku a wu nge heti nkarhi wo tala u nga endli nchumu.—1 Vakorinto 15:58.

Swin’wana Leswinene Leswi U Nga Swi Endlaka

Ku tlanga i nchumu wa nkoka evuton’wini. (Eklesiasta 3:4) Kambe ku hungasa a hi yona ntsena ndlela ya ku titsakisa. Wansati un’wana lontsongo la vitaniwaka Lucy u ri: “Ndzi tiphina hi ku va ndzexe. Ndzi rhandza ku hlaya, naswona leswi swi ndzi pfune ku tsakela matimu, ndhavuko ni tindzimi timbe. Ndzi ya etimuziyamu ni laha ku kombisiwaka leswi endliweke hi mavoko, ni ku rhunga ni ku sweka. Nakambe ndzi tsakela ku dirowa ni ku tsala mapapila, naswona minkarhi yin’wana ndzi ringeta ni ku tsala swiphato.” Ina, ku va wexe a swi fanelanga swi khomisa xivundza.

Ndyangu wa ka n’wina na wona wu nga tisa vuhungasi lebyinene. Sweswi, loko wa ha anakanyisisa hi leswi, yingisela jaha leri vitaniwaka Jack. Wa tsundzuka: “Vatswari va mina a va tshama va ri na lexi va hi kunguhateleke xona leswaku hi xi endla. A hi ya hi tlanga eayisini ni ku khunguluka hi tintangu ta mavhilwa; hi ya etiphakeni, eti-zoo, ni le timuziyamu. Hambi ku ri ku basisa rivala kumbe yindlu a swi tsakisa loko hi swi endla tanihi ndyangu.” Kumbexana ndyangu wa ka n’wina wu ni mukhuva wa ku endla swilo swin’we. Loko swi ri tano, ha yini u nga ti ni makungu man’wana ya ku tihumesa tanihi ndyangu? U nga tiphina ku tlula hi laha a wu anakanye ha kona!

Leswi a swi vuli leswaku a wu nge vi na byona vunghana ni tintangha ta wena—ku katsa ni minkarhi leyi mi ngo tibulelanyana kumbe ku wisa swin’we. Kambe hlawula vanghana va wena. Jaha rin’wana leri vitaniwaka Enrique ri ri: “A ndzi tolovele ku hungasa ni vantshwa va misava, kambe ku sukela loko ndzi nyiketele vutomi bya mina ku tirhela Yehovha, ndzi tolovelane ni vantshwa lava nga evandlheni. A hi ya swin’we eku chumayeleni, hi tlanga bolo swin’we—ndzi ringete ku endla swo tala hi laha ndzi nga kotaka ha kona ndzi ri na vona.”

Hi ku fanana Shelleace a a tolovele ku hungasa ni ntshungu wo biha. U tsundzuka khale ka vanghana va yena: “Vutomi bya vona a byi nga ri na xikongomelo ni nkongomiso. Swi ndzi tekele nkarhi ku huma eka vona, kambe loko ndzi huma, ndzi tiendlele vanghana lavanene. Endzhaku ka sweswo ndzi kote ni ku endla nhluvuko emoyeni.”

Kutani hambi leswi ku hungusa swi nga ha tsakisaka kumbe swi nyanyula minkarhi yin’wana, a swi nge ku pfuni hi tlhelo ra moya, kambe swi nga ku onha. Tlhariha. Kuma tindlela to antswa to tirhisa nkarhi wa wena.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Xana ku hungasa i ndlela ya nkoka yo tirhisa nkarhi wa wena?