Vukati—Mhaka Leyi Vangaka Vo Tala Va Byi Tshika

LOKO yi vulavula hi ku dlaya vukati le Hong Kong, laha ku nga ni vanhu va le Vuxeni ni va le Vupela-dyambu, Asia Magazine yi te: “Ku nga vulavurisani, ku nga tshembani, swiphiqo swa rimbewu ni ku nga twisisani i swilo swin’wana leswi hakanyingi swi vangaka ku lwa evukatini bya mimpatswa ya Machayina ni ya le Vupela-dyambu.” Mhaka leyi ya fana emisaveni hinkwayo.

Vavanuna ni vavasati lava va hanyelaka ntirho-vutomi wa vona, va tala ku hatla va honisa mindyangu ya vona hikwalaho ka ntirho wa vona. Xisweswo, leswi swi sivela mbulavurisano endyangwini. Endzhaku ka ntirho wa siku naswona a karhele, wanuna u ti pfala nhloko hi phepha-hungu. Junichi ni nsati wakwe a va ri ni mavhengele manharhu naswona a va tirha ku sukela hi awara ya nhungu ni mixo ku ya fikela eka awara ya khume ni vusiku etindhawini to hambana. Junichi u ri: “A ku ri hava ku vulavurisana exikarhi ka hina tanihi nuna ni nsati.” Ku kayivela loku ka ku vulavurisana ku vange swiphiqo leswikulu evukatini.

Nchumu wun’wana lowu vangelaka ku onhaka ka swiboho swa vukati, i ndlela leyi vanhu va langutaka rimbewu ra le handle ka vukati ha yona. Rimbewu ra le handle ka vukati sweswi ri andze ngopfu lerova 20 wa tiphesente ta vavanuna na nhungu wa tiphesente ta vavasati lava amukeleke vukambisisi le Japani va pfumerile leswaku va ri endlile rimbewu ehandle ka vukati bya vona elembeni leri hundzeke. Le Japani swi tolovelekile leswaku wansati loyi a nga ni timali takwe a va ni swigangu swin’wana. U suka eka wanuna loyi a ya eka wanuna un’wana, a ku, “Loko nuna wanga o twa mhaka leyi, ndzi to dlaya vukati.” Vanhu va namuntlha va wu ba hi makatla mukhuva lowu.

Nakambe, vanhu va hlohlotela langutelo ra vumina, wanuna ni nsati va languta swa vona vini, leswi swi vanga ku nga twisisani, ni ku dlaya vukati. Kiyoko u ri: “Hina tanihi mpatswa a hi ta va hi hambane khale. Loko ha ha ku tekana, nuna wanga u ndzi lerise ku endla leswi a vulaka swona ntsena. Loko swilo swi n’wi fambela kahle, a swi nga bihi ngopfu, kambe loko swilo swi sungula ku tika, a a nga swi amukeli swihoxo swa yena kambe a a sola vanhu van’wana. Na mina a ndzi nga xiximi minkarhi yin’wana. A swi ndzi nonon’hwela ku yingisa nuna wanga loko a nga endli swona.”

Swivangelo swin’wana swa ku dlaya vukati i madzolonga ni vudakwa, swiphiqo swa timali, ku nga kumani na vingi ni ku khomiwa hi ndlela yo biha hi tlhelo ra mianakanyo.

Xivangelo Xa Kona Hi Xihi?

Ku nga khathariseki leswaku swivangelo swa ku dlaya vukati swi hambanisa ku yini, ku na xin’wana lexikulu lexi vangaka ku andza ka kona emisaveni hinkwayo. Hambi leswi vanhu va le Vuxeni va solaka vanhu va le Vupela-dyambu, hikwalaho ka swiphiqo swa byona, kambe ku amukeleka ka ku dlaya vukati le Vupela-dyambu i nchumu wa sweswinyana. Entiyisweni, ku dlaya vukati le United States ku andze kanharhu kasi le Britain ku andze ka mune eka makume ya malembe lama hundzeke. Andrew J. Cherlin wa The Urban Institute (nhlangano wa ndzavisiso lowu kambisisaka swiphiqo swa vanhu ni swa ikhonomi le United States), hambi leswi wu pfumelaka leswaku swivangelo swa ku andza ka ku dlaya vukati a swi twisisiwi kahle, wu xaxameta “ku tifuma loku kulaka ka vavasati hi tlhelo ra timali” ni “ku hundzuka ka mavonelo ya vanhu” tanihi swilo swin’wana leswi vangaka xiphiqo lexi.

Eka vavasati va le United States ni van’wana va matiko lama hluvukeke se swi tolovelekile, ku tirha endhawini ya le kule ni le kaya kambe u tekiwile. Hambi swi ri tano, xiphemu xa wanuna xa mintirho ya le kaya xi kula hi ku nonoka. A swi hlamarisi leswi vavasati van’wana va n’unun’utaka va ku: “Lexi xi laviwaka ngopfu hi wansati un’wana ni un’wana la tirhaka i munhu wo endla ntirho wa le kaya!”

Loko vavasati va ri karhi va tirha hi matimba, va hlantswa, va basisa ni ku sweka swakudya ni ku hlayisa vana, le United States, “vavanuna vo tala va lo tshama va ‘tiketla,’” hi ku vula ka buku leyi nge The Changing American Family and Public Policy. Mutivi wa vutomi bya vanhu u ri, leswi swi endleka emisaveni hinkwayo. Le Japani swi tolovelekile leswaku vavanuna lava va tirhaka swin’we va famba va beriwa hi moya endzhaku ka ntirho. Va vula leswaku swa laveka sweswo leswaku va va ni vuxaka lebyinene entirhweni wa vona, kambe va honisa vuxaka lebyinene ekaya. Tanihi leswi vavanuna hi ku ya hi ku vula ka vona, va nga vawundli va mindyangu, vavasati ni vana a va fanelanga va gungula. Hambi swi ri tano, leswi vavasati vo tala se va tirhaka, miehleketo yo tano yi vonaka yi nga ha twali.

Yinhla yin’wana leyikulu leyi vangaka ku hohloka ka vukati i “ku cinca ka langutelo ra vanhu” kumbe hi laha Journal of Marriage and the Family yi swi vekaka ha kona, “i ku tsana ka langutelo ro teka vukati tanihi lebyi nga fanelangiki ku dlayiwa.” Eka vatekiwa ni vateki va malembe ya va-1990, xihlambanyo xa vukati xa ndhavuko lexi nge “ku kondza hi hambanisiwa hi rifu” a xa ha vuli swona sweswo. Va hambeta va lava munghana la antswaka. Loko mimpatswa leyi ya ha ku tekanaka yi languta xiboho xa yona hi ndlela yoleyo, xana xi nga tiyisa ku yini?

Ku hundzuka ka vanhu a ku hlamarisi nikatsongo eka vadyondzi va Bibele. Buku leyi yi huhuteriweke yi paluxa leswaku ku sukela hi 1914 hi hanya “emasikiwni ya makumu,” lawa ma nga “minkarhi yo nonon’hwa.” Vanhu hi “lava tirhandzaka, . . . lava nga nkhensiki, lava nga tshembekiki, lava nga riki na rirhandzu, lava nga riki na ku twisisisa.” (2 Timotiya 3:1-3) Kutani vanhu lava tirhandzaka ku tlula vanghana va vona, lava va nga tshembekiki eka vanghana va vona va vukati, lava va nga twisisaniki evukatini bya vona, va vona ku dlaya vukati ku ri ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa vona swa vukati.

Xana I Nyangwa Wo Ya eVuton’wini Byo Tsakisa?

Hakanyingi ku dlaya vukati, a ku tikombanga ku ri nyangwa wa ntsako.a “Ku dlaya vukati ka kanganyisa,” hi ku vula ka mulavisisi wa rihanyo ra mianakanyo Judith Wallerstein endzhaku ka malembe ya 15 yo kambisisa mimpatswa ya 60 leyi dlayeke vukati. “Hi nawu i mhaka yin’we, kambe emiehleketweni i nongonoko—nkarhi wun’wana i nongonoko lowu nga heriki—wa swiendlakalo, ku cinca ndhawu ni ku cinca ka vuxaka leswi tekaka nkarhi wo leha.” Minkambisiso yakwe yi komba leswaku kotara ya vavasati ni vuntlhanu bya vavanuna a va swi kotanga ku lulamisa vutomi bya vona kahle eka khume ra malembe ya le ndzhaku ko dlaya vukati.

Lava khumbekaka ngopfu i vana va vatswari lava dlayeke vukati. Eka ndzavisiso lowu fanaka, Wallerstein u kume leswaku vana hinkwavo lava katsekaka, ku dlaya vukati ku va “khumbe hi matimba swinene hi laha ku chavisaka.” Vana van’wana lava alaka leswaku va khumbekile emintlhavekweni hi ku dlaya vukati ka vatswari va vona, va nga ha vona mintlhaveko yoleyo yi humelela evuton’wini bya vona loko se va lava munghana wa vukati.

Leswi a swi vuli swona leswaku vana hinkwavo va vatswari lava dlayeke vukati a va nge wu kumi ntsako, hikuva va kona lava wu kumaka. Vona, va va ni vumunhu lebyi hundzukeke, hakanyingi lebyi humaka eka vumunhu bya khale. Hi xikombiso, loko mahlomulo lama vangiwaka hi ku dlaya vukati, ni mbitsi wa kona ni ku kanakana hi xindzhuti xa yena swi hela, loyi a nga riki na nandzu a nga ha tlhela a hundzuka munhu wa matimba, la tsakeke, la tengeke.

Wansati un’wana loyi nuna wakwe a n’wi siyeke a ya tshama ni nsati un’wana u hlamusela leswaku endzhaku ka loko ku karhateka ni vukarhi swi sungule ku hunguteka, “u kuma leswaku u cincilenyana endzeni. Mintlhaveko ya wena yi cincile. A wa ha fani na khale.” Wa tsundzuxa: “Tinyike nkarhi wo tilanguta tanihi munhu nakambe. Evukatini, vanghana hi ntolovelo va lawula leswi va swi lavaka ni leswi va swi navelaka hi ku ya hi munhu un’wana, kambe endzhaku ko dlaya vukati, u fanele u tinyika nkarhi wo vona leswi u swi lavaka ni leswi u nga swi laviki. Loko u tumbeta mintlhaveko ya wena, u yi tumbeta yi hanya. Siku rin’wana yi ta vuya, kutani u ta fanela ku langutana na yona. Kutani hi laha ku fanaka, langutana ni mintlhaveko ya wena, u yi hlula.”

Hikwalaho ka leswi se ku lemukiwaka swiphiqo leswi vangiwaka hi ku dlaya vukati, a ka ha langutiwi tanihi ndlela yo tsutsumela eka yona. Magazini lowu nge Time wu vika leswaku nhlayo leyi kulaka ya vatsundzuxi sweswi va khutaza mimpatswa leyi karhatekeke va ku: “Tshamani swin’we.” David Elkind wa Yunivhesiti ya Tufts u tsarile: “Ku dlaya vukati swi fana ni ku tshova nenge wa wena loko u rheta egambokweni: Ku nga khathariseki leswaku va tarise ku yini vanhu lava tshovaka milenge ya vona kwalaho, sweswo a swi endli leswaku nenge wa wena wu nga vavi.”

Ku dlaya vukati a hi ndlela yo olova yo hlula swiphiqo swa vukati. Kutani, hi yihi ndlela yo antswa yo tlhantlha swiphiqo swa vukati?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Hakanyingi mimpatswa namuntlha a yi vulavurisani