I Mani A Godzomberiwaka Naswona Ha Yini?

LOKO u ri karhi u chayela movha wa wena egondzweni, ivi u twa vukocakoca byo karhi byi huma enjhinini. Xana u nga endla yini? Xana u nga languta le ndzeni ka njhini leswaku u vona xihoxo? Kumbexana u ta engetela mpfumawulo wa xiya-ni-moya xa wena leswaku xi pfala vukocakoca byebyo?

Nhlamulo yi vonaka yi ri erivaleni, kambe vanhu lava nga godzomberiwa va ya emahlweni va endla swilo leswi hoxeke—ku nga ri hi mimovha ya vona, kambe hi vutomi bya vona. Hi ku godzomberiwa hi swilo swo kota swidzidzirisi, xihoko hambi ku ri hi swakudya, va ringeta ku bakanyela swiphiqo swa vona vini etlhelweni, ematshan’wini yo hlangavetana na swona hi ndlela leyi humelelaka.

Xana munhu a nga swi vonisa ku yini leswaku u godzomberiwile? Dokodela un’wana u swi hlamusela hi ndlela leyi: “Kahle-kahle, ku tirhisa swidzidzirisi kumbe ku endla xiendlo xo karhi i ku godzomberiwa loko swi ku vangela swiphiqo evuton’wini bya wena kambe u ala u ri karhi u swi endla.”

Loko swi ri tano, hakanyingi ku ni xihoxo lexikulu enjhinini ya vona hi ndlela yo fanekisela, lexi lavaka ku kambisisiwa va nga si hundzula ndlela ya vona ya ku godzomberiwa.

Swidzidzirisi Ni Xihoko

I yini lexi endlaka munhu a godzomberiwa hi swidzidzirisi ni xihoko? Ntshikilelo wa tintangha ni ku lava ku tiva hakanyingi hi swona swi vangaka leswi, ngopfu-ngopfu eka vantshwa. Entiyisweni, xivangelo lexi endlaka leswaku vanhu vo tala va godzomberiwa i vanghana va vona lavo biha lava va tirhisaka xihoko ni swidzidzirisi hi ndlela leyi hoxeke. (1 Vakorinto 15:33) Leswi swi fambelana ni nkambisiso wa le United States lowu kombiseke leswaku 41 wa tiphesente ta vana lava nga elembeni ro hetelela exikolweni xa le henhla va nwa swakunwa swa xihoko ku tlula mpimo endzhaku ka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi.

Hambi swi ri tano, ku ni ku hambana exikarhi ka ku tirhisa hi ndlela yo biha ni ku godzomberiwa. Vo tala lava swilo va swi tirhisaka hi ndlela yo biha a va godzomberiwanga.a Lava va nga swi kota ku tshika ku tirhisa swilo hi ndlela yo biha ivi va nga vi na nkucetelo wa ku tlhela va swi tirhisa. Kambe lava va nga godzomberiwa va kume leswaku a va swi koti ku tshika. Ku engetela kwalaho, ku navela ku va ni ntsako wihi na wihi lowu khale a va ri na wona ku funengetiwa hi maxangu. Buku leyi nge Addictions ya hlamusela: “Nchumu lowu fanaka hi lava godzomberiweke hi leswaku, kun’wana kwala ndleleni, va sungula ku tivenga ivi va xanisiwa swinene hi ku lawuriwa loku ku godzomberiwa ka vona ku nga na kona ehenhla ka vona.”

Vo tala lava lawuriwaka hi xihoko ni swidzidzirisi va swi tirhisela ku balekela swiphiqo swa mintlhaveko. Swiphiqo swo tano namuntlha swi tele ku tlula mpimo. Naswona a swi fanelanga swi hi hlamarisa, tanihi leswi Bibele yi vulaka leswaku masiku lawa i ‘masiku ya makumu’ ya mafambiselo lawa ya swilo, lawa ma nga ta va “minkarhi yo nonon’hwa.” Bibele yi swi vhumbhile leswaku vanhu va ta va “lava rhandzaka mali,” ‘lava tikurisaka,’ ‘lava nga tshembekiki,’ “lavo leva,” “timbabva,” ni “lava nga ni manyunyu.” (2 Timotiya 3:1-4) Swiendlo leswi hinkwaswo swi endle misava yi tala hi ku godzomberiwa.

Xiphiqo xa Susan xa mintlhaveko xi vangiwe hi ku khomiwa hi ndlela yo biha enkarhini lowu hundzeke. Xisweswo, u sungule ku tirhisa khokhayini. U ri: “Yi ndzi endle ndzi tilawula naswona ndzi titshemba. Yi ndzi endle ndzi titwa ndzi ri ni matimba yo karhi lawa a ndzi nga vi na wona loko ndzi nga yi tirhisanga.”

Nkambisiso wa vafana va kondlo-a-ndzi-dyi lava godzomberiweke wu kombise leswaku ku tlula n’we xa nharhu xa vona a va vangiwa hi ku biwa. Nkambisiso wun’wana wa vavasati va 178 lava nga godzomberiwa hi xihoko wu kume leswaku 88 wa tiphesente ta vona va xanisiwile swinene hi ndlela yo karhi. Eka Eklesiasta 7:7 Bibele yi ri: “Mašangu ma hlanyisa l’a tlhariheke.” Munhu la xanisiwaka hi mintlhaveko hikwalaho ka swilo leswi vavisaka swa vutomi leswi n’wi humeleleke, hi ku famba ka nkarhi handle ko tiyimisela a nga ha tirhisa swidzidzirisi kumbe xihoko leswaku a tiwisisa.

Kambe swidzidzirisi ni xihoko a hi swona ntsena leswi godzombelaka munhu.

Swiphiqo Swa Ku Dya

Swiphiqo swa ku dya (leswi vativi van’wana va swi vitanaka ku godzomberiwa) minkarhi yin’wana swi bakanyela ku vilela ekule. Hi xikombiso, van’wana va tirhisa ku nyuhela ku tlula mpimo tanihi nchumu wo banga makhombo ya vona. Jennie u ri: “Minkarhi yin’wana ndzi anakanya leswaku xivangelo xa leswaku ndzi nga hunguti miri wa mina i mhaka ya leswaku xin’wana ni xin’wana lexi hoxeke evuton’wini bya mina ndzi ta ku xi vangiwa hi ku nyuhela ngopfu. Kutani hikwalaho, loko un’wana a nga ndzi rhandzi, ndzi nga sola ku nyuhela ka mina.”

Eka van’wana, swakudya swi va endla va titwa onge va nga tilawula.b Swakudya ku nga va xona ntsena xilo lexi endlaka munhu a tibuma ha xona. Vo tala lava nga na swiphiqo swa ku dya va anakanya leswaku va ni xihoxo xo karhi. Leswaku va va ni mianakanyo ya ku tidya, va ringeta ku hlula ku navela ka vona ka miri ko navela swakudya. Wansati un’wana u te: “Miri wa wena u wu endla mfumo wa wena laha u nga wena mufumi wa lunya, mulawuri hi laha ku heleleke.”

Mintokoto leyi tshahiweke laha henhla a hi tinhlamuselo leti heleleke ta ku godzomberiwa hi swidzidzirisi, xihoko ni swakudya. Ku nga ha katseka swivangelo swo hamba-hambana. Vativi van’wana va ringanyeta leswaku i mhaka ya xitekela leyi endlaka van’wana va hlaseleka hi ku olova hi ku godzomberiwa ku tlula van’wana. Jack Henningfield wa National Institute on Drug Abuse u ri: “Leswi hi swi vonaka i ku hlangana ka vumunhu, mbango, ni leswi amukelekaka hi ntivo-miri ni vanhu. A hi lavi ku kanganyisiwa hi ku languta ntsena xivangelo xin’we ntsena.”

Ku nga khathariseki leswaku xivangelo hi xihi, a ku na la godzomberiweke—ku nga khathariseki leswaku xivangelo xa ku godzomberiwa kakwe hi xihi—loyi a nga tumbuluka tano emirini kumbe emintlhavekweni. Mpfuno wa kumeka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Ntungu Wa Misava Hinkwayo Wa Ku Godzomberiwa

◼ Nkambisiso lowu endliweke le Mexico wu kombise leswaku eka vanhu lava nga exikarhi ka malembe ya 14 na 65 hi vukhale un’we wa vona eka nhungu i xilovekelo.

◼ Mukondleteri Sarita Broden u vika hi ku hangalaka ka swiphiqo swa ku dya le Japani. U ri: “Exikarhi ka 1940 na 1965, mhaka ya swiphiqo swa ku dya yi engeteleke hakatsongotsongo ivi xikan’we-kan’we yi tlakuka swinene eka vavabyi hinkwavo lava tshamaka exibedlhele ni lava tshamaka emakaya exikarhi ka 1965 na 1981. Hambi swi ri tano, ku sukela hi 1981 ku engeteleka ka lava nga ni xiphiqo xa ku titsona swakudya ni lava dyaka ku tlurisa ku engeteleke hi ndlela leyikulu swinene.”

◼ Le China nhlayo ya lava tirhisaka heroin yi tikomba yi engeteleka hi xihatla. Dok. Li Jianhua, la tirhaka eka Kunming Drug Abuse Research Center, u ri: “Ku tirhisiwa ka heroin ku tlula mindzilakano ku ya nghena le ndzeni-ndzeni, ku suka le matiko-xikaya ku ya le madoroba-nkulu, ni ku tirhisiwa hi vana lavatsongo swinene.”

◼ Le Zurich, eSwitzerland, lunghiselelo ra leswaku swidzidzirisi swi tisiwa ivi swi xavisiwa erivaleni ri hetelele ri ri nchumu lowu khomisaka tingana. Dok. Albert Weittstein, u te, “A hi anakanya leswaku hi ta kuma vaxavisi va swidzidzirisi kambe hi tsandzekile,” u vilerile a vula leswaku a va ringeta ku phasa vaxavisi ni lava tirhisaka swidzidzirisi lava nga eswiphen’wini hinkwaswo.