Switlhavi Leswi Nga Ta Ka Swi Nga Ha Vi Kona

XITLHAVI lexi nga ta herisiwa eku hetisekeni ka xitshembiso xa Bibele ku ta va ku vaviseka loku vangiwaka hi ku nga hetiseki ka munhu wo sungula. Xitlhavi lexi xi katsa leswi vitaniwaka xitlhavi lexi tshamaka hi masiku.

Ematshan’wini yo va ku va nchumu wo tsundzuxa hi vuvabyi kumbe ku vaviseka, xitlhavi lexi tshamaka hi masiku xi fanisiwe ni “nyandhayeye ya mavunwa” leyi nga miyeriki. I xitlhavi xa muxaka lowu lexi vangelaka lava nga na xona ku heta magidi ya timiliyoni ta tirhandi lembe na lembe va ri karhi va lava mpfuno, naswona xi dlaye timiliyoni ta vanhu.

Mutivi-nkulu wa switlhavi Dok. Richard A. Sternbach u tsarile: “Ku hambana ni xitlhavi xa nkarhinyana, xitlhavi lexi tshamaka hi masiku a xi kombisi swo karhi; xitlhavi lexi tshamaka hi masiku a hi xitsundzuxo.” Emergency Medicine yi kandziyise leswi: “Ku hava xivangelo ni xin’we xa xitlhavi lexi tshamaka hi masiku.”

Xisweswo, vadokodela vo tala emalembeni ya sweswinyana va vule leswaku ku vaviseka loko tano i nhlomulo wa xiviri hakunene. “Xitlhavi xa nkarhinyana i xikombiso xa vuvabyi kumbe ku vaviseka,” ku hlamusela Dok. John J. Bonica eka The Management of Pain, ya rungula ra namuntlha mayelana ni ku vaviseka. “Xitlhavi lexi tshamaka hi masiku i vuvabyi hi xoxe.”

Matshalatshala Yo Twisisa Xitlhavi

Ni sweswi xitlhavi a xi si twisisiwa kahle. Magazini wa American Health wu te: “Ku navela loku tshamaka ku ri kona ko lava ku twisisa leswaku xitlhavi i yini ku vangele vativi va sayense ku tirha hi matimba swinene.” Makume ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke, va ringanyete leswaku xitlhavi a ku ri ndlela yo karhi ya switwi, tanihi ku vona, ku twa, ni ku khumba, leswi twiwaka hi nsiha wo karhi lowu tirhaka swona enhlongeni naswona swi fambisiwa hi mafambiselo yo karhi ya misiha swi ya ebyongweni. Kambe nhlamuselo leyi yo olova ya xitlhavi yi kumiwe yi nga ri ntiyiso. Hi ndlela yihi?

Xivangelo xa ku swi twisisa hi ndlela leyintshwa a ku ri nkambisiso wa wanhwana un’wana loyi a a nga ri na xitwi xo twa ku vava. Endzhaku ka ku fa ka yena hi 1955, nkambisiso lowu endliweke wa byongo byakwe ni fambiselo ra misiha ya yena swi tise ku twisisiwa lokuntshwa loku vangaka ku vaviseka. Vadokodela “va lavalave mafambiselo ya misiha,” ku hlamusele The Star Weekly Magazine, wa July 30, 1960. “Loko [a a] nga ri na yona, sweswo a swi ta endla swi twisiseka leswaku ha yini nhwanyana loyi a nga twi ku vava. Kambe misiha a yi ri kona naswona a yi tikomba yi nga ri na xihoxo.

“Kutani, vadokodela va kambisise mafambiselo ya misiha leyi hi nawu yi fambisanaka ni misiha ya byongo. Laha kona, xihoxo a va ta xi kuma. Kambe a ku ri hava. Misiha hinkwayo a yi ri kahle, hi laha u nga kotaka ku vona ha kona, handle ka leyi yi onhiweke hi ku vaviseka.

“Eku heteleleni, ku endliwe minkambisiso ya byongo bya nhwanyana loyi, kambe ni kwalaho a ku kumiwanga xihoxo. Hi ku ya hi vutivi hinkwabyo lebyi va nga na byona ni leswi va swi dyondzeke, nhwanyana loyi a a fanele a twa ku vava hi ndlela leyi tolovelekeke, kambe a nga swi twi hambi ku nyangalatiwa kunene.” Hambi swi ri tano, a a swi kota ku swi twa loko xin’wana xi n’wi tshikilela enhlongeni a kota ku hambanisa exikarhi ka nhloko ya ntlhavo ni hala ko tontswa ka kona, hambi leswi ku tlhaviwa a ku nga n’wi vavisi.

Ronald Melzack, loyi hi va-1960 a nga va ni xandla eka dyondzo leyintshwa ya ku hlamusela xitlhavi, u nyikela xikombiso xin’wana xa ku rharhangana ka xona. Wa hlamusela: “Manana Hull a hamba a kombetela nkondzo wakwe lowu ni ku va kona a wu nga ri kona [a wu tsemiwile], a vula leswaku u ni switlhavi leswi susaka ni misisi leswi a swi twala onge hi loko xidlokodli xa ndzilo lexi hisaka xi susumetiwa xi nghenisiwa hi le swikunwanini swa yena.” Melzack u byele magazini wa Maclean’s hi 1989 leswaku wa ha “lava nhlamuselo ya leswi yena a swi vitanaka xitlhavi xa ‘le moyeni.’” Ku engetela kwalaho, ku na leswi vitaniwaka xitlhavi xo anakanyeriwa, laha munhu a nga ha vaka a vaviseke kun’wana emirini kambe a twa ku vava endhawini yin’wana.

Ku Katseka Miri Ni Mianakanyo

Sweswi xitlhavi xi hlamuseriwa tanihi “ku tirhisana ka mianakanyo ni miri hi ndlela leyi rharhanganeke swinene.” Ebukwini yakwe ya 1992 leyi nge Pain in America, Mary S. Sheridan u vula leswaku “ku va ni xitlhavi i mhaka leyi khumbaka mianakanyo swinene lerova mianakanyo minkarhi yin’wana yi nga ala vukona bya xona naswona minkarhi yin’wana yi nga xi vanga endzhaku ka loko ku vaviseka ku hele khale.”

Swipfukelwa swa munhu, nyingiso, vumuhu ni ndlela leyi a angulaka ha yona loko ku ringanyetiwa swo karhi, ni swivangelo swin’wana swi hoxa xandla swinene eka mpimo lowu munhu a twaka ku vava ha wona. “Ku chava ni ku vilela swi vangela n’wangulo lowu hundzeletiweke,” ku vule mutivi wa switlhavi Dok. Bonica. Xisweswo munhu a nga ha dyondza ku twa ku vava. Dok. Wilbert Fordyce, phrofesa wa mianakanyo loyi a tirhanaka ni swiphiqo swa switlhavi, wa hlamusela:

“Mhaka a hi leswaku xitlhavi i xa xiviri kumbe e-e. Ana i xa xiviri. Mhaka hi leswaku i yini swivangelo-nkulu swa xona. Loko ndzi vulavula na wena hi sangweji ra nyama u nga si dya swakudya swa ni nhlikanhi, u phoma marha. I swa xiviri. Kambe swi vangiwa hi xiyimo xo karhi. Hikuva sangweji ra nyama a ri kona kwalaho. Vanhu va ni ndlela yo hlawuleka yo lawuriwa hi swiyimo. Yi lawula mahanyelo, ku phoma marha, ku tsutsuma ka ngati, rivilo ra ku gayela swakudya, xitlhavi, swilo swo tano hinkwaswo.”

Tanihi leswi mintlhaveko ya wena ni ndlela leyi u titwaka ha yona swi nga kurisaka xitlhavi, swi nga ha xi hunguta kumbe ku xi herisa. Hi xikombiso anakanya hi leswi: Dokodela wa ta misiha u vule leswaku loko a ha ri muntshwa rirhandzu rakwe ri tshame ri pfurha eka nhwanyana loyi a tshame na yena ehenhla ka khumbi ra ayisi lerova a nga ha ku twi ni ku titimela kumbe ku vava eswitshan’wini swakwe. Wa hlamusela, “A ku lo sala katsongo ndzi oma hi xirhami. Hi tshame kwalaho kwalomu ka 45 wa timinete, kambe a ndzi twanga nchumu.”

Swikombiso swo tano swi tele ngopfu. Vatlangi va bolo lava nga entlangwini kumbe masocha lama nga enyimpini leyi hisaka ma nga ha vaviseka swinene kambe va twa ku vava switsongo kumbe va nga twi ku vava hi laha ku heleleke hi nkarhi wolowo. Muvalangi la dumeke wa le Afrika David Livingstone u hlamusele hi ta ku hlaseriwa kakwe hi nghala leyi n’wi hlakahleke “ku kota ndlela leyi mbyana yi endlaka ha kona hi kondlo. Ku chava koloko . . . ku n’wi vangele ku titwa onge o lorha lerova a nga twi ku vava ni kutsongo.”

Lexi tsakisaka hi leswaku malandza ya Yehovha Xikwembu, lama hi ku rhula ma langutaka eka yena hi ntshembo ni ku titshega hi yena hi ku helela, na wona minkarhi yin’wana ya ve ni mintokoto yo tano ya leswaku ku vaviseka ka vona ku nga twali. “Ku nga khathariseki leswaku swi vonaka swi nga tolovelekangi,” ku vule Mukreste un’wana la biweke, “endzhaku ka minkhavi yo sungula yi nga ri mingani, a ndzi nga ha twi nchumu hi laha ku heleleke. Ematshan’wini ya sweswo, a swi twala onge a ndzi yi twa hi tindleve ntsena, kukota loko ku biwa xigubu xi ri ekule swinene.”—Awake! ya February 22, 1994, tluka 21.

Ndlela Leyi Switwi Swa Ku Vava Swi Hundzuriwaka Ha kona

Loko profesa wa mianakanyo, Ronald Melzack na profesa wa xivumbeko xa miri, Patrick Wall va ringeta ku hlamusela timhaka to karhi leti nga twisisiwiki ta ku twa ku vava, hi 1965, va te ni dyondzo leyintshwa leyi tiviwaka swinene ya xitlhavi. Nkandziyiso wa 1990 wa buku-mpfuno ya Dok. Bonica leyi vulavulaka hi xitlhavi yi vule leswaku dyondzo leyi a yi ri “yin’wana ya leti nga ku humelela lokukulu swinene emhakeni ya nkambisiso ni vutshunguri bya xitlhavi.”

Hi ku ya hi dyondzo leyi, ku pfuleka ni ku pfaleka ka nyangwa lowu ku ehleketeleriwaka leswaku wu kona elongweni swi pfula ndlela kumbe swi pfala ndlela leyi yisaka switsundzuxo swa ku twa ku vava ebyongweni. Loko switwi swin’wana handle ka swa ku twa ku vava swi tala enyangweni, kutani switsundzuxo swa ku twa ku vava leswi fikaka ebyongweni swi nga ha honisiwa. Hi xikombiso, xisweswo xitlhavi xi hungutiwa hi ku chukucha kumbe ku dzudzanyana rintiho leri tshweke, tanihi leswi switsundzuxo swin’wana handle ka leswi swa ku twa ku vava swi rhumeriwaka elongweni kutani swi siva ndlela ya switsundzuxo leswi tivisaka ku twa ku vava.

Ntshubulo wa 1975 wa leswaku mimiri ya hina yi humesa swilo leswi yelanaka ni swidzidzirisi leswi nga riki na muhlovo leswi vitaniwaka tiphroteyini ta le byongweni to dlaya switsongwatsongwana, wu ye emahlweni wu pfuna enkambisisweni wa ku twisisa swilo leswi nga twisisiwiki leswi katsekaka emhakeni ya ku twa ku vava. Hi xikombiso, vanhu van’wana va nga ha va va nga twi ku vava ngopfu kumbe va nga swi twi hi laha ku heleleke hikuva va humesa tiphroteyini ta le byongweni to tala ku tlurisa. Tiphroteyini ta le byongweni ti nga ha hlamusela mhaka leyi nga twisisiwiki ya leswaku ha yini xitlhavi xi hunguteka kumbe ku hela hi ku tlhometeriwa hi tineleta, ku nga endlelo ra vutshunguri laha tineleta to lala swinene ti tlhometeriwaka emirini. Hi ku ya hi swiviko swa timbhoni leti swi voneke, vuhandzuri bya mbilu byi endliwe muvabyi a ri karhi a hanyanya, a swi twa naswona a titivatiwe ndhawu yoleyo hi ku tlhometeriwa tineleleta ntsena! Ha yini a a nga twi ku vava?

Van’wana va vula leswaku tineleta ti nga ha engetela ku humesiwa ka tiphroteyini ta byongo leti susaka xitlhavi swa xinkarhana. Lexi nga ha vaka ntiyiso wa kona hi leswaku ku tlhometeriwa ka tineleta swi herisa xitlhavi hikuva tineleta ti endla leswaku ku tirha ntsena mafambiselo laman’wana ya misiha lama rhumelaka switsundzuxo leswin’wana kambe ya switlhavi ya nga tirhi. Switsundzuxo leswi swi ya swi ya tala enyangweni leyi nge longweni swi sivela switsundzuxo leswi tivisaka xitlhavi leswaku swi nga manyukuti swi ya fika ebyongweni, laha xitlhavi xi nga ta twiwa kona.

Dyondzo ya leswaku ku ni ku lawuriwa ka leswi nghenaka enyangweni, ni mhaka ya leswaku miri wu humesa swidlaya-switlhavi swa wona n’wini, yi nga hlamusela ni leswaku ha yini ndlela leyi munhu a titwaka ha yona, mianakanyo ni mintlhaveko ya munhu yi khumba mpimo wa ndlela leyi a twaka ku vava ha yona. Xisweswo, ku chavisiwa hi ku hlaseriwa hi nghala a nga ehleketanga swi nga ha va swi engetele ku humesiwa ka tiphroteyini ta byongo ta Livingstone, naswona swi tlhela swi tata longo rakwe hi switsundzuxo swin’wana handle ka swa ku twa ku vava. Xisweswo, ku twa ka yena ku vava ku hungutiwile.

Kambe hi laha ana se swi kombisiweke ha kona, mianakanyo ni mintlhaveko ya munhu swi nga ha va ni vuyelo lebyi hambaneke. Ntshikilelo lowukulu wa siku na siku wa vutomi bya manguva lawa wu nga ha engetela ndlela leyi munhu a twaka ku vava ha yona hi ku n’wi vangela mivilelo, ku karhateka ni ku khwanyana ka misiha.

Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka, lava nga ni switlhavi va nga va ni ntshembo. Hi mhaka ya leswi vavabyi vo tala sweswi va pfunekaka hi tindlela leti antswisiweke ta vutshunguri. Tindlela toleto leti antswisiweke ti endle leswaku ku twisisiwa ku antswa hi vuvabyi lebyi byo chavisa. Dok. Sridhar Vasudevan, muungameri wa American Academy of Pain Medicine, u hlamuserile: “Leswaku xitlhavi xi nga va vuvabyi hi xoxe swi hundzuluxe vutshunguri hi va-1980.”

Xana vutshunguri bya switlhavi byi hundzuluxiwe hi ndlela yihi? I vutshunguri byihi lebyi tikombaka byi tirha?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Xana ku tlhometeriwa tineleta ku hunguta xitlhavi kumbe ku xi herisa hi ndlela yihi?

[Xihlovo Xa Kona]

H. Armstrong Roberts