Vantshwa Va Vutisa . . .

Ku Dzaha Glue Xana Swi Nga Ndzi Vavisa Hakunene?

“SWA nyanyula—swi fana ni ku hlalela tiphophayi.” Ku vula Sveta, nhwanyana wa malembe ya 13 hi vukhale wa le Moscow, eRussia.a Kambe Sveta a nga ndhundhuzeli filimi kumbe vhidiyo ya sweswinyana. U hlamusela ntokoto wakwe lowu vangiwaka hi muxaka wo karhi wa ku tirhisa xidzidzirisi hi ndlela yo biha lowu dumeke exikarhi ka vantshwa va magidi emisaveni hinkwayo—ku dzaha glue.

Glue ko va xin’wana xa swilo leswo tala leswi vantshwa vo tala va swi dzahaka. Hi xikombiso, eBritain switengisa-moya, swin’oki leswi pfurhaka, ni “swilo swin’wana swa 20 ku ya ka 30 leswi tirhisiwaka ekaya leswi tolovelekeke . . . swi tirhisiwa hi ndlela yo biha,” hi ku ya hi magazini wa Young People Now. Leswi swi katsa “swifufutheri swo hunguta switlhavi, tipholichi ta fanichara, ni glue yo pfala machupu.” Phela, vantshwa van’wana va dzaha hambi ku ri musi wa switima-ndzilo! Kutani ke, swi fanela swinene loko u vitana mukhuva lowu wo duma kambe lowu nga ni khombo u ku “i ku tirhisa swin’oki hi ndlela yo biha” kumbe “ku tirhisa swin’oki leswi hahaka xinkahelo hi ndlela yo biha,” hi laha vativi van’wana va swi vitanaka ha kona.

Ku nga khathariseki leswaku va dzaha glue kumbe polichi ya fanichara, vadzahi va lava nchumu lowu fanaka. Hi ku ya hi buku yin’wana, yi ri va lava “ku ‘nyanyuleka’ kumbe ‘ku hahama’ loku fanaka ni loku vangiwaka hi ku pyopyiwa hi xihoko.” Swihalaki swi chipile naswona swi kumeka hi ku olova ku tlula swidzidzirisi leswa matimba swo kota khokheyini. Xisweswo magazini wa Britain wa New Scientist wa vika: “Swihalaki ngopfu-ngopfu i xidzidzirisi xa swisiwana, vantshwa ni lava cukumetiweke: vana va le switarateni va le Guatemala ni vaaki lava nga etindhawini leti nga ta vahlapfa vo sungula eAmerika N’walungu, xikan’we ni vantshwa le tihositele ni le tindhawini to lata rivambu ta lava nga riki na makaya eBritain.” Vativi van’wana va vula leswaku eBritain un’we eka khume ra vanhwanyana ni vafana va kondlo-a-ndzi-dyi u tshame a dzaha swin’oki. Naswona a swi na vuyelo lebyi nga ni khombo nikatsongo.

Xibukwana lexi nge Drug Misuse xi hlamusela leswaku “nkahelo wa swin’oki leswi dzahiweke wu tswongiwa hi mahahu ivi hi ku hatlisa wu fika ebyongweni.” Swin’oki swi khumba fambiselo ra le ndzeni ra misiha, naswona tanihi xihoko, swi vanga ku hahama ka nkarhinyana. Eka vatirhisi van’wana va swona, swi tlhela swi va endla va hahamanyana—a hi mintokoto hinkwayo leyi tsakisaka ku kota leyi hlamuseriweke hi Sveta eku sunguleni. “Ndzi vone makondlo yo tala,” ku vule muntshwa un’wana la vuriwaka David loyi a dzaheke glue a ri na 14 wa malembe. “A ya tele swinene—lamatsongo a ya huma endzeni ka lamakulu. A ndzi anakanya leswaku a ya ri eku dyeni ka munghana wa mina.” Muntshwa wa Mujapani la vitaniwaka Kazuhiko, loyi a sunguleke ku dzaha glue a ri na malembe ya 17, wa tsundzuka: “A ndzi vona misava yi pandzeka ivi swivandzana swi ndzi hlongorisa.”

Kutani ke, ha yini ku dzaha swin’oki ku tsakisa vantshwa van’wana? Lee, loyi a sunguleke ku dzaha glue a ri na malembe ya 13, u ri: “Entiyisweni, xivangelo xa ku va vanhu va yi dzaha i ku ringeta ku balekela leswi nga swa xiviri.” Ina, eka vantshwa van’wana, ku dzaha ngopfu swin’oki i ndlela yo kota ku rivala swiphiqo. Van’wana va navela ku nyanyuleka; va anakanya leswaku ku hahama hi swilo swo chavisa swi fana ni filimi leyi chavisa leyi ku hungasaka. “Swivangelo swin’wana,” ku vula Ndzawulo ya Rihanyo ya le Ireland, “swi katsa ku lava ku tiva, ku kuceteriwa hi ntshikilelo wa tintangha, ku ringeta ku tiendlela vito, ku rivala hi ku nga tixiximi ni ku titwa u nga fanelanga.”

Rifu Ra Xitshuketa

Ku nga khathariseki leswaku swi nyanyula ku fika kwihi, ku dzaha

swin’oki i nchumu lowu nga ni khombo! Swi vange mafu ya 149 eBritain hi 1990, naswona minkarhi yin’wana swi ku dlaya hi timinete ti nga ri tingani ntsena. Ri vitaniwa “rifu ra xitshuketa ra ku dzaha.” Hi xikombiso, Rachel a hamba a teka xihalaki xa ku lulamisa swihoxo xa muchini wo tsala a xi chela evokweni ra swiambalo ivi a dzaha loko a ri exikolweni. Siku rin’wana u dzahe loko a ha ri ebazini. U chike ebazini ivi a wela ehansi. A pfuka swa xinkarhana a tlhela a wa nakambe—a fisa sweswo! Rachel a ri na 15 wa malembe.

Nchumu lowu chavisaka ngopfu i mhaka ya leswaku swin’oki swi nga ku dlaya eka khamba ro sungula loko u sungula ku swi tirhisa hi ndlela yo biha! Re-Solv, ku nga vandla ra le Britain leri endleriweke ku lwisana ni ku tirhisiwa loko biha ka swin’oki, ri vika leswaku “18% wa mafu lama vangiweke hi ku tirhisiwa loko biha ka swin’oki exikarhi ka 1971 na 1989 a ku ri ‘vadzahi’ lava ngo sungula.” Lontsongo eka vona la feke a ri na kaye wa malembe ntsena hi vukhale. Tanihi ku tirhisiwa loko biha ka xihoko, ku tirhisa ko biha ka swin’oki ku nga ha luma ku ‘kotisa nyoka le’yi lumaka, swi tlhav̌a kukota mhiri.’—Swivuriso 23:32.

Vadzahi va nga ha dlayiwa hi timhangu leti humelelaka loko va pyopyiwe hi swin’oki. Van’wana va we ehenhla emiakweni kumbe va nwela. Van’wana va nga ha titivala ivi va tlimbiwa hi mahlanta ya vona vini. Van’wana va dlayiwe ni hi ku dzaha va funengele pulasitiki etinhlokweni; va pyopyiwa ngopfu lerova va nga koti ku susa pulasitiki, ivi va heleriwa hi moya. Kasi van’wana va tshwe va kala va fa loko swin’oki swi khoma ndzilo.

Nthyakiso Wa Miri Ni Makhombo Man’wana

Hambi leswi vuyelo byo tano lebyo chavisa byi nga humeleliki eka hinkwavo, mutivi un’wana wa tsala: “Loyi a toloveleke ku swi tirhisa nkarhi hinkwawo wa swi tiva leswaku u ‘thyakisa’ fambiselo ra yena naswona u va ni switlhavi swa le xifuveni, ku khomiwa hi sululwani, ku pandza ka nhloko, ku rivala ni swikombiso swin’wana swo tala leswi hakanyingi swi tumbeleke.” Lee (la boxiweke eku sunguleni) wa tsundzuka: “A ndzi ri na nhloko yin’wana ya mangava leyi ndzi nga si tshamaka ndzi va na yona evuton’wini bya mina.” Nhlangano wa Re-Solv wu vula leswaku ku dzaha swin’oki swi nga ha onha tinso ni xivindzi, swi nga onha mianakanyo, naswona swi nga ha vanga gome.

Kutani hi tlhelo ku na makhombo ya mahanyelo. Vadzahi van’wana va hundzuke makhamba leswaku va kota ku seketela mukhuva wa vona. Kumbe xiya leswi vikiweke eka Daily Yomiuri ya le Japani: “Un’we wa vantshwa vanharhu lava hehliweke hikwalaho ko dlaya nhwanyana wa kondlo-a-ndzi-dyi [u vule] leswaku a a nga titwi a ri na nandzu loko va ha dlaya nhwanyana loyi hikuva a a dakwe hi [swin’oki] hi nkarhi wolowo.”

Emakumu, ku tirhisa swin’oki hi ndlela yo biha swi nga vanga ku lawuriwa ka mintlhaveko hi swin’oki—ku nga ku godzomberiwa. “Kwalomu ka 10% ya lava va tirhisaka swin’oki hi ndlela leyi yo biha va ve vadzahi lavakulu,” ku vula Glasgow Herald ya le Scotland. Leswi swi ngo siva ku kula emintlhavekweni ni le moyeni. Anakanya marito ya Bibele eka 1 Vakorinto 14:20: “Mi nga fani ni vana eku ehleketeni ka n’wina. . . . kambe mi va lava kuleke emiehleketweni.” Xana munhu u kurisa ku yini hi ndlela leyi? Bibele ya hlamusela eka Vaheveru 5:14: “Swakudya leswi tiyeke i swa lava kuleke, i swa lava miehleketo ya vona yi vupfeke, lava toloveleke ku hlawula leswinene eka leswo biha.” La godzomberiweke u tsandzeka ku kurisa miehleketo yakwe. Ematshan’wini yo langutana ni swiphiqo, u ringeta ku swi balekela hi ku tilahlekerisa mianakanyo hi ku tirhisa swidzidzirisi. Magazini lowu nge Young People Now wu vula leswaku vadzahi lavakulu va “phasiwa va ri vana va kondlo-a-ndzi-dyi—a va ha swi koti ku hundza va va vanhu lava kuleke.”

U Nga Kali U Swi Ringeta!

U nga ha va u tiva tintangha tin’wana leti ringeteke ku dzaha swin’oki, naswona i swa ntumbuluko ku lava ku tiva. Kambe Bibele yi ri: “Hi fanele ku tibasisa, hi susa thyaka hinkwaro ra miri ni ra moya, hi ringeta ku hanya vutomi lebyo hlawuleka swinene, hi ri karhi hi chava Xikwembu.” (2 Vakorinto 7:1) Ha yini u ringetela nchumu lowu thyakisaka miri wa wena kumbe lowu ku vangelaka ku tsandzeka ku lawula miehleketo ya wena, hambi swa xinkarhana ntsena? Ndzayo leyi humaka eRitweni ra Xikwembu i ya leswaku “hi tikhoma.” (1 Vatesalonika 5:6) Xiga lexi hi ku kongoma xi vula leswaku “a hi tshameni hi nga pyopyiwanga.” Ematshan’wini yo thyakisa vuswikoti lebyi bya risima byo anakanya, Vakreste va fanele hi vutlharhi va byi sirhelela.—Swivuriso 2:11; 5:2.

Kazuhiko u ri: “Ndza tisola leswaku a ndzi wu sungulela yini mukhuva lowu.” Lee wa pfumela a ku: “I vuphukuphuku swinene. Swi ni khombo lerikulu swinene ku swi endla.” Papalata ku vaviseka ni mahlomulo layo tala, kutani u nga ki u ringeta ku dzaha swin’oki. Hanyisa leswi Bibele yi vulaka swona: “Munhu wa v̌utlharhi o v̌ona khombo, kutani a tumbela, kambe v̌ariv̌ali v̌a ya mahlweni v̌a biwa.”—Swivuriso 22:3.

Hambi swi ri tano ku landzela xitsundzuxo lexi a swi olovi. Ku vuriwa leswaku “ntshikilelo wa ntlawa wa tintangha” i xin’wana xa swivangelo leswi tolovelekeke leswi phaselaka vantshwa eku tirhiseni ka swin’oki hi ndlela leyi hoxeke. “Hosi ya mina ya xinuna hi yona yi nga ndzi endla ndzi sungula ku lava ku dzaha glue,” ku vula David. “Vanghana va mina hi vona va nga ndzi dyondzisa,” ku engetela Kazuhiko. Ina, hi laha 1 Vakorinto 15:33 yi vulaka ha kona, “vanghana lavo biha, va borisa mikhuva leyinene.” Ha yini u pfumelela tintangha ti onha vutomi bya wena? Yehovha Xikwembu, Tata wa hina wa le tilweni, wa hi khongotela: “Ṅwana nga, loko v̌adyohi v̌a ku kanganyisa, u nga pfumeli.”—Swivuriso 1:10.

Hi vutlharhi, byela vatswari va wena loko ku ri ni lava va ku tshikilelaka leswaku u tirhisa swidzidzirisi. Va nga ku pfuna leswaku u tiyisa xiboho xa wena xa ku ala. Hi tlhelo rin’wana, kumbexana u ringeriwa ku ringeta ku dzaha swin’oki hikuva u titwa u tshikilelekile kumbe u taleriwe hi swiphiqo. Nchumu lowunene ku tlurisa wa ntshikilelo i ku tiphofula hi swiphiqo swa wena eka vatswari va wena kumbe eka munhu un’wana la vupfeke la nga ni ntwela-vusiwana. U lava nkongomiso, ku nga ri ku baleka hi ku tirhisa swidzidzirisi. U nga ha tirhisa ni lunghiselelo ra xikhongelo leswaku ri ku pfuna u tiyisela. Mupisalema u te: “Ṭhembani Šikwembu hi masiku hikwawo, halatani timbilu ta ṅwina e mahlweni ka šona.”—Pisalema 62:8.

Ku dzaha swin’oki swi nga ha vonaka swi nyanyula, kambe a swi nge swi tlhantlhi swiphiqo swa wena. Hakunene, swi nga onha vutomi bya wena. Tlhariha. U nga ki u swi ringeta.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

U nga pfumeleli ntshikilelo wa tintangha wu ku yengela eka mukhuva lowu wa khombo