Loko Ku Laveka Leswi Engetelekeke

HAMBI leswi swo tala swa swiringanyeto leswi nga exihlokweni lexi hundzeke swi nga pfunaka swinene, kambe ehansi ka swiyimo swo karhi ku nga ha laveka mpfuno lowu engetelekeke. Hi xikombiso, nkambisiso wa vukheta, a wu katsi swiviko swa vana lava nga tikhomiki hi ndlela leyi nga rindzeriwangiki ntsena, kambe lava va tlhelaka va va ni khombo lerikulu. Vana lava, hambi leswi va hlayisiwaka hi mindyangu leyi nga ni rirhandzu, va kombisa mahanyelo ya vona yo biha hi ku fayetela swilo, ku huwelela, ku sungula timholovo, ku endla pongo hi swibalesa, ku tlhavetela hi mikwana (loko yi ri kona), ni ku vavisa swiharhi, vanhu van’wana kumbe va tivavisa vona hi voxe, loko va tshuka va anakanye leswaku va swi endla. Entiyisweni, va ni madzolonga.

Leswaku va fanele ku kuma mpfuno wa swa vutshunguri kumbe e-e, ku endlela leswaku va khathalela n’wana wa vona hi ndlela leyinene ngopfu, i mhaka ya munhu hi xiyexe ku endla xiboho xo tano. Ndyangu wun’wana ni wun’wana wu fanele wu tiendlela xiboho malunghana ni ndlela yo hlangavetana ni swilaveko swo hlawuleka swa n’wana wa wona, wu ri karhi wu tsundzuka xitiyisekiso lexi chavelelaka lexi nyikiweke vatswari eka Swivuriso 22:6.

Vutshunguri lebyi ku kaneriwaka ha byona sweswi, i ku tirhisa mirhi. Xidzidzirisi lexi xi tirhisiwaka swinene, Ritalin, xi ve ni mimbuyelo leyi nga enerisiki. Mindyangu yo tala yi tsakisiwe swinene hi ku hlakarhela ka vana va yona loko va tirhisa Ritalin kumbe mirhi yin’wana leyi pfunaka. Hambi swi ri tano, nkanerisano lowu nga kona sweswi, a wu khumbi mpfuno wa xidzidzirisi lexi, kambe i ndlela leyi xi tirhisiwaka ha yona. Entiyisweni, madokodela man’wana ma kanakana loko xidzidzirisi lexi xi pfuna hakunene, hi xikombiso, va vula leswaku loko Ritalin xi tirhisiwa nkarhi wo leha xi nga va ni khombo. Hambi swi ri tano, swi fanele ku kandziyisiwa nakambe leswaku mindyangu ni madokodela yo tala va vula leswaku makhombo ya kona a ma talanga, kambe mahanyelo ma antswisiwa ni nhluvuko lowu nga kona. Lexi tsakisaka, vanhu vo tala lavakulu, lava kumiweke va ri ni ADD, lava sweswi va tshunguriwaka na vona va tsaka hi mimbuyelo ya kona. Kutani, ku endla xiboho xo tirhisa murhi i xiboho xa munhu hi xiyexe lexi sekeriweke eka vulavisisi ni le nkambisisweni wa vurhon’wana.

Eka lava va ringeteke vutshunguri kambe va nga pfuneki, ku ni tindlela tin’wana ta vutshunguri leti va nga ti tirhisaka. Mindyangu yo tala yi hlaye ha tona naswona yi vike mimbuyelo leyinene yo tirhisa vutshunguri bya tivithamini ni bya mitsembyane kumbe haswimbirhi. Hi laha swi kombisiweke ha kona eku sunguleni, ADD/ADHD ti nga ha vangiwa hi nkayivelo wa tikhemikhali to karhi ebyongweni laha ku tshembiwaka leswaku matshungulelo lawa ma nga pfuna kahle.

Ku tlula kwalaho, ku ni swivangelo swin’wana leswi ku tshembiwaka leswaku hi swona swi vangaka swiphiqo swo tala leswi fambisanaka ni ADD/ADHD. Dok. Doris Rapp, ebukwini yakwe leyi nge Is This Your Child?, u vula leswaku “vana van’wana va vabya emirini kumbe emitlhavekweni, va ni swiphiqo swa mahanyelo ni swa ku dyondza leswi hi ndlela yo karhi swi vangiwaka ngopfu kumbe katsongo hi swilo leswi va swi vengaka kumbe ndhawu leyi va tshamaka eka yona.” Nakambe, ndlela leyi miri wa vona wu angulaka ha yona eka mivala yo karhi, swilo swa chukele ni swichelachelani swin’wana swi nga n’wi endla a va ni ximbilwambilwana, a cinca emitlhavekweni, a va ni nkelunkelu.

Mindyangu yo tala yi dyondze ndlela yo lawula mahanyelo ya vana va yona, hambi swi ri tano, nhluvuko wa vona exikolweni wu nga ha vanga swiphiqo leswi engetelekeke. Eka van’wana, mintirho yo hlawuleka yo fana ni ku letela, ku kongomisa, ku seketelana ka mintlawa ni vadyondzisi vo hlawuleka swi nga pfuna. Hikuva vana lava va vonaka va antswa loko va ri voxe, mindyangu yin’wana, hi ku landzelela swiringanyeto swa dokodela wa vona, yi vike leswaku dyondzo ya le kaya ya humelela.

Xin’wana lexi xiyekaka i malunghiselelo yo tala lamantshwa ya dyondzo, tanihi Schools Attuned xa Dok. Mel Levine lexi xiyaka ku hlawuleka ka n’wana un’wana ni un’wana ni ku hambana ka vana. Xiyimiso xa Dok. Levine xi lunghiselela dyondzo hi ndlela leyi fikelelaka swilaveko swa n’wana un’wana ni un’wana. Kun’wana ni kun’wana eUnited States laha endlelo leri ri anameke ri tirhisiwaka kona, mimbuyelo ya kona yi vonaka yi ri yinene.

Vumundzuku

Ku kurisa n’wana swi nga ha fanisiwa ni ku xava yindlu leyintshwa. Hinkwaswo swi lava ku tinyiketela vutomi hinkwabyo; hambi swi ri tano, hikwalaho ka swiyimo, vaxavi va nkarhi lowu taka va nga ha boheka ku xava yindlu leyi a va nga yi langutelanga. Hi laha ku fanaka, vatswari lava nga hetisekangiki lava kurisaka vana lava nga hetisekangiki emisaveni ya Sathana va boheka ku tiyiselela leswi a va nga swi langutelanga. Yindlu leya ha ku xaviwaka yi nga ha va ni swivumbeko leswi nga tolovelekangiki ni leswi nga rhandzekiki, kambe hi ku tirha ni ku ehleketanyana, swivumbeko swo tala leswi nga rhandzekiki swi nga herisiwa. Hambi ku ri swivumbeko leswi rharhanganeke swi nga ha va xiphemu lexi tsakisaka xa kaya.

Hi ku fanana, loko vatswari va titoloveta n’wana wa vona la nga tolovelekangiki, a nga ha va xiphemu lexi tsakisaka xa vutomi bya vona. N’wana un’wana ni un’wana u fanele a rhandzeriwa timfanelo takwe n’wini. Hikwalaho, yisani nyingiso eka leswinene. Ematshan’weni ya ku tshikilela vana, khutazani un’wana ni un’wana eka leswi a ti sungulelaka swona hi yexe, naswona mi tlangela mhaka ya leswaku un’wana ni un’wana wa xiximeka naswona u faneriwa hi xichavo ni rirhandzu—nyiko ya risima leyi humaka eka Yehovha Xikwembu.—Pisalema 127:3-5.