Ku Kurisa N’wana Loyi A Karhataka
“XANA u ve ni siku lerinene?” Susan u vutisa Jimmy, n’wana wa yena wa mufana, loko a ri karhi a khandziya movha, a n’wi landze exikolweni. U boha xikandza ivi a n’wi ba hi makatla. A vula hi ntwela-vusiwana a ku: “Oho, swi vonaka onge swi ku fambele hi ximatsi. Xana u nga ndzi byela leswi humeleleke?”
“Ndzi tshike,” a hlamula hi ku n’unun’uta.
“Ndzo ku twela ku vava. U languteka u nga tsakanga. Ndzi lava ku ku pfuna.”
A huwelela a ku: “A ndzi lavi mpfuno wa wena. Ndzi tshike! Ndza ku venga. A swi ta antswa loko a ndzi lo fa!”
“Jimmy!” Susan a hefemuteka, “u nga vulavuli na mina hi ndlela yoleyo, ndzi—ndzi ta ku ba! A ndzo ringeta ku titsongahata ntsena. A ndzi twisisi leswaku u dye yini. Ku hava lexi ndzi xi vulaka kumbe ku xi endla lexi ku tsakisaka.”
Hikwalaho ko pfilunganyeka ni ku hlundzukisiwa hi leswi swi n’wi humeleleke entirhweni wakwe wa siku, Susan u nghene endleleni a ri karhi a tivutisa leswaku swi tise ku yini leswaku a va ni n’wana wo tano. U titwa a pfilunganyekile, a nga pfuni nchumu, a hlundzukile ni ku nyenyetsiwa hi n’wana wa yena n’wini, naswona u tivona nandzu. Susan wa chava ku n’wi yisa ekaya—n’wana wa yena n’wini. Se a a nga ha lavi ni ku twa leswi endlekeke exikolweni namuntlha. A nga kanakani leswaku mudyondzisi u ta tlhela a ba riqingho. Minkarhi yin’wana Susan a nga swi koti ku n’wi lawula.
Xisweswo, timhaka to ka ti nga vuli nchumu a ti hundzuka mholovo lowukulu lowu fambisanaka ni ku vilela. Vana lava nga ni ADD/ADHD, kumbe lava vuriwaka lava “karhataka,” va angula hi ndlela yo biha swinene loko va langutane ni swiphiqo. Va hatla va hlundzuka, va hlundzukisa vatswari, va va hlanganisa nhloko ni ku va pfilunganya.
Ku Kambisisa Ni Ku Herisa Timholovo
Hi ntolovelo, vana lava va tlharihile swinene, va ni vuswikoti byo tisungulela swilo hi voxe naswona va xopa-xopa ngopfu. I swa nkoka ku xiya leswaku i vana lava hanyeke kahle kambe va ni swilaveko leswikulu ngopfu, xisweswo va lava ku twisisiwa kahle. Misinya ya nawu ni mavonelo man’wana lawa vatswari va vana volavo va ma kumeke ma humelela hi lawa.
Xo sungula, i swa nkoka ku dyondza ku tiva swiyimo ni swilo leswi hlundzukisaka n’wana. (Ringanisa Swivuriso 20:5.) I swinene loko mutswari a xiya swikombiso leswi vaka kona eka n’wana a nga si pfilunganyeka emintlhavekweni, ivi a nghenelela hi nkarhi wolowo. Xikombiso xa kona lexikulu xi vonaka exikandzeni lexi visunganaka ni ku tsandzeka ku tilawula ehansi ka xiyimo xo karhi. Ku n’wi tsundzuxa hi nomu, hi tintswalo, leswaku n’wana u fanele ku tikhoma, kumbe loko swi laveka, ku n’wi susa exiyin’weni xo tano swi nga pfuna. Hi xikombiso, ku huma mi ya bela hi moya swi nga pfuna, ku nga ri ku tshama endlwini swi kondza swi mi nghena ematsolweni kambe ku ri ndlela yo nyika n’wana ni mutswari nkarhi wa ku tihlela nakambe, ivi a ya emahlweni ni swin’wana.
Exifanisweni lexi nyikeriweke, Jimmy u hlamule swivutiso swo olova hi ndlela leyi nga fanelangiki. Hlamulelo leri i tshamelo-maxelo eka Jimmy. Hambi leswi swi nga olovaka eka mutswari ku anakanya leswaku n’wana u swi endla hi vomu, kambe i swa nkoka ku xiya leswaku vana lava hakanyingi va lahlekeriwa hi ku twisisa (dzanu) loko va fikelela mpimo lowu eka wona va nga ha swi kotiki ku tiyiselela ntshikilelo wun’wana. Kutani, i swa nkoka ku tirhisa vutlharhi. (Swivuriso 19:11) Emhakeni ya Jimmy, Susan a a antswisa xiyimo hi ku tshika ku vulavurisa mufana wa yena, a n’wi nyika nkarhi wa ku tilawula, kumbexana endzhakunyana va nga bula hi timhaka ta siku.
Vana Lava Pfilunganyekeke Hikwalaho Ka Ntshikilelo
Ndyangu wa vanhu a wu si tshama wu langutana ni swiphiqo, mintshikilelo ni mivilelo yo tala swonghasi ku fana ni leyi karhataka vanhu va manguva lawa. Swiyimo swa sweswi hi swin’wana, swilaveko swa kona swi tele, naswona ku laveka swo tala eka vana. Malunghana ni mhaka leyi, buku leyi nge Good Kids, Bad Behavior yi ri: “Swiphiqo swo tala leswi vana va langutanaka na swona swi nga ha endleka swi vangiwa kumbe ku kuceteriwa hi ku cinca ka leswi swi languteriweke eka vanhu.” Eka vana lava nga ni ADD/ADHD, xikolo xi nga ha va nchumu lowu nga tsakisiki. Loko va ri karhi va ringeta ku langutana ni ku tsana ka vona vini, va boheka ku tlhela va fambisana ni thekinoloji leyi ndlandlamukaka ni leyi hambetaka yi cinca-cinca ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa ni leswi nga ni khombo, kutani swivilelo swa vona swi ya swi engeteleka. Hi tlhelo ra mintlhaveko, vana va ha ri vatsongo, a va swi koti ku langutana ni swiphiqo leswi hinkwaswo. Va lava mpfuno wa vatswari va vona.
Hunguta Nkhuhlano
Leswaku u va ni vana lava tsakeke, lava hanyeke kahle, i swinene leswaku u va ni kaya leri hlelekeke. Leswaku fambiselo ro hunguta nkhuhlano ekaya ri humelela, ku nga ha sunguriwa hi mahanyelo yo olova. Tanihi leswi vana lava va cinca-cincaka, va kavanyetaka hi ku olova naswona va nga ni tinghitsi, i swa nkoka ku hunguta mimbuyelo leyi nga tsakisiki yo hundzeleta swilo. Hunguta switlangiso leswi vana vo tano va faneleke va tlanga ha swona hi nkarhi wun’we. Va nyike ntirho wun’we ntsena wa le kaya hi nkarhi wun’we ku kondza va wu heta. Tanihi leswi hi ntolovelo vana vo tano va kalaka va nga hlelekanga, ku hleleka swi hunguta ku hela matimba. Loko va ri ni mintirho yi nga ri yingani naswona switirho leswi lavekaka swi ri ekusuhi, swi ta va olovela ku vona leswi nga swa nkoka.
Ndlela yin’wana yo hunguta ntshikilelo ekaya, i ku landzelela ndlela leyi yo olova, leyi endlaka vana va titwa va tshamisekile. Nkarhi lowu swilo swi humelelaka ha wona hi ku landzelana, a hi wa nkoka ku fana ni ndlela leyi swilo swi hleriweke ku endliwa ha yona. Leswi swi nga ha fikeleriwa hi ku tirhisa swiringanyeto leswi tirhaka swo fana ni leswi landzelaka. Va wundle hi ndlela leyi faneleke hi swakudya leswinene ni swakudya swo hungasa hi minkarhi yo karhi leyi hleriweke. Endla minkarhi yo tilulamisela ku etlela yi va leyinene, ya rirhandzu ni leyi phyuphyisaka. Maendzo ya ku ya eku xaveni ma nga endla n’wana la karhataka leswaku a karhata ku tlula mpimo, kutani kunguhata ka ha ri emahlweni naswona u ringeta ku ka u nga ngheni switolo swo tala. Loko mi ri eku tihungaseni kwalomo, hlamusela ndlela leyi u languteleke leswaku a lawula swiendlo swakwe leswi ngo titela. Mafambiselo lama yimisiweke ma pfuna n’wana la nga ni swilaveko swakwe swo hlawuleka, leswaku a lawula mahanyelo yakwe lama nga rhandzekiki. Tlhandla-kambirhi, swi pfuna mutswari ku vona leswi nga humelelaka, ka ha ri emahlweni.
Ehansi ka swiyimo swo tano, swa pfuna ku vumba fambiselo ra milawu yo karhi ni mimbuyelo ya ku tlula milawu leyi nga fanelanga yi tluriwa. Boxa milawu leyi nga hundzukiki, leyi n’wina vatswari mi pfumelelanaka ha yona havumbirhi, veka mindzilikana ya mahanyelo lama amukelekaka ya vana—naswona va dyondzise ku byarha vutihlamuleri bya swiendlo swa vona. Hayeka nxaxamelo wa milawu endhawini leyi vonakaka kahle, loko (mutswari kumbe n’wana o tshuka a lava ku yi tsundzuka). Ku nga cinca-cinci i xilotlelo lexikulu xo endla munhu a titwa a hlayisekile.
Ku tiva swilo leswi n’wana a swi hlawulaka, leswi a swi rhandzaka ni leswi a nga swi rhandziki ni ku titoloveta swona swi nga tirha swinene eku hunguteni ka ntshikilelo lowu nga fanelangiki ekaya. Tanihi leswi vana lava hi ntolovelo va endlaka swilo leswi humeke endleleni ni leswi nga languteriwangiki, loko va hlangana-hlangana ni vana van’wana ku va ni ngundzungundzu swinene. Ku lombana, ngopfu-ngopfu hi switlangiso, swi nga ha va swona swi va endlaka va lwa ni vana van’wana, xisweswo vatswari va nga ha pfumelela vana volavo ku hlawula switlangiso leswi va nga rhandzaka ku lombana ni vana van’wana ha swona. Ku tlula kwalaho, va nga lawula nyanyuko wa vona hi ku va kumela ntlawa lowutsongo wa vanghana vo tlanga na vona ni ku va kumela swihungasi leswi nga taka swi nga va hlundzukisi naswona swi nga ha pfuna leswaku va nga karhati ku tlula mpimo.
I swa nkoka leswaku vatswari va tshika n’wana un’wana ni un’wana a kula hi ndlela yakwe, naswona va papalata ku va tshikilela kumbe ku va sindzisa ku landzelela ndlela yo karhi swi nga fanelanga. Loko n’wana a venga swakudya swo karhi kumbe swiambalo swo karhi, swi tshikeni. Swilo leswi swo ka swi nga vuli nchumu mi nga swi pfumeleli swi vanga dzolonga. Kahle-kahle, mi nga ringeti ku lawula nchumu wun’wana ni wun’wana. Vanani lava ringaniselaka, kambe loko mi endla xiboho malunghana ni leswi amukelekaka endyangwini wa Vukreste, swi namarheleni.
Ku Lawula Mahanyelo
Vana lava hundzukaka mavala, hakanyingi va lava ku lawuriwa hi vutshila. Hikokwalaho, vatswari vo tala va tivona nandzu loko va boheka ku va tshinya nkarhi na nkarhi. Hambi swi ri tano, i swa nkoka ku twisisa ku hambana exikarhi ka ku tshinya ni ku karhata n’wana. Hi ku ya hi buku leyi nge A Fine Line—When Discipline Becomes Child Abuse, ku vikiwa leswaku 21 wa tiphesente ta ku biwa ka vana hi ndlela yo biha ku endleka loko vana va kombisa mahanyelo yo biha. Hikwalaho, mindzavisiso yi vula leswaku vana lava nga na ADD/ADHD va le “khombyeni lerikulu ra ku biwa hi ndlela yo biha ni ku honisiwa.” Handle ko kanakana, ku kurisa vantshwa lava nga ni xilaveko xo hlawuleka ku nga ha tika, kambe va fanele va risiwa hi ndlela leyinene ni hi ku ringanisela. Tanihi leswi hi ntolovelo vana lava va tlhariheke naswona va nga ni vuswikoti byo tisungulela swilo hi voxe, va va ntlhontlho eka vatswari lava langutanaka ni swiyimo leswi lavaka byongo. Hakanyingi vana vo tano va ni ndlela yo xopaxopa, ivi va kuma swihoxo eka vatswari va vona ku nga khathariseki leswaku vatswari va nga va va tlharihe ku fikela kwihi. U nga va pfumeleli! Tirhisa vulawuri bya wena tanihi mutswari.
Hi ndlela ya xinghana, kambe leyi nga hundzukiki, hlamusela hi ku komisa; hi marito man’wana, u nga hlamuseli ngopfu, naswona u nga kaneli na vona milawu leyi nga hundzukiki. “Ina” wa wena a a ve ina naswona “e-e” wa wena a a ve e-e. (Ringanisa Matewu 5:37.) Vana a va na vutshila eku ahluleni ka timhaka; xisweswo, ku vulavurisana na vona swi vanga timholovo, ku hlundzuka, ni ku pfilunganyeka naswona swi nga ha hundzuka timholovo ni dzolonga. (Vaefesa 4:31) Hi ku fanana, papalata ku nyikela switsundzuxo ko tala. Loko a fanele a tshinyiwa, u fanele ku tshinyiwa hi nkarhi wolowo. Buku leyi nge Raising Positive Kids in a Negative World ya khutaza: “Vana la rhuleke, ntshunxeka naswona u nga tsekatseki—hi leswi vulawuri byi vulaka swona.” Ku tlula kwalaho, xiya swiringanyeto leswinene ngopfu leswi kumekaka eka The German Tribune: “Nkarhi hinkwawo vulavula ni n’wana hi ndlela yo koka nyingiso wakwe: tolovela ku n’wi vita hi vito ra yena, n’wi langute emahlweni naswona u vulavula na yena hi ndlela leyi a nga ta hatla a ku twisisa ha yona.”
Ku ba vana hi ndlela yo biha ku humelela loko vatswari va tsandzeka ku tikhoma. Loko mutswari a huwelela, u va se a lahlekele hi ku tikhoma. Swivuriso ndzima 15 yi vulavula hi mhaka yo kurisa n’wana ni ku n’wi tshinya. Hi xikombiso, ndzimana 4 yi ri: “Nomu wa ku olov̌a i muri wa v̌utomi, loko wu ri wo homboloka wu soholota moya”; ndzimana 18 yi ri: “Munhu l’a karihaka o pfuša ku hambana; kambe l’a hlwelaka ku hlunḍuka o tima timholov̌o”; naswona eku heteleleni, ndzimana 28 yi ri: “Mbilu ya l’a lulameke yi anakanya ana a nga si hlamula.” (Xiitaliki i xerhu.) Hikwalaho, i swa nkoka ku xiya leswi hi swi vulaka ni ndlela leyi hi swi vulaka ha yona.
Ku Bumabumela, Hayi Ku Sola
Tanihi leswi vana lava swi nonon’hwaka ku va kurisa va endlaka swilo leswi va tisungulelaka swona hi voxe, leswi hlamarisaka, kumbe swiringanyeto leswi lawulaka hi nyanyuko, swa olova eka vatswari ku xopa-xopa swihoxo, ku monya ni ku hlasela hi xiviri kumbe hi marito ya vukarhi. Hambi swi ri tano, hi ku ya hi Today’s English Version, Bibele eka Vaefesa 6:4 yi laya vatswari ku kurisa vana hi “ku tshinya ni ku dyondzisa ka Vukreste.” Xana Yesu a a va tshinya njhani lava dyohaka? Yesu u tshinye hi ndlela leyi letelaka ni ku dyondzisa vanhu, a tirhisana na vona hi ndlela leyinene kambe leyi nga hundzukiki. Ku tshinya i nchumu lowu hambetaka, i ndlela yo dyondzisa, leyi faneleke yi endliwa hi ku phindha-phindha, ngopfu-ngopfu loko u tirhisana ni vana.—Vona xihloko lexi nge “Langutelo Ra Bibele . . . ‘Nhonga Yo Laya’—Xana Yi Heleriwe Hi Nkarhi?,” eka Awake! ya September 8, 1992.
Ku tshinya lokunene ku tumbuluxa moya wa ku tshembana, wa rirhandzu ni wa ntshamisano; xisweswo, loko ku tshinya ku laveka, ku fanele ku fambisana ni nhlamuselo. Ku hava mintlhantlho ya xihatla loko u dyondzisa vana, tanihi leswi vana va dyondzaka hakatsongo-tsongo, va heta nkarhi wo leha. Swi lava nkhathalelo ni rirhandzu lerikulu, nkarhi ni ntirho lowukulu, ku kurisa n’wana un’wana ni un’wana hi ndlela leyinene, ngopfu-ngopfu n’wana loyi swi nonon’hwaka ku n’wi kurisa. Swi nga va mpfuno ku tsundzuka xivulwa lexi landzelaka: “U nga hundzuki eka leswi u swi vuleke, naswona endla leswi u vuleke leswaku u ta swi endla.”
Xiphiqo xin’wana lexi pfilunganyaka ngopfu lexi u langutanaka na xona loko u tirhisana ni vana lava nga ni mahanyelo yo biha i ndlela leyi va lavaka nyingiso lowukulu ha yona. Hakanyingi nyingiso lowu va wu kumaka wa hahlula ematshan’weni yo aka. Kutani vana la xiyaka hi xihatla, la bumabumelaka, kumbe la nyikaka tinyiko kumbe hakelo ya mahanyelo lamanene kumbe ya ntirho lowu endliweke kahle. Leswi swa khutaza swinene eka n’wana. Eku sunguleni matshalatshala ya wena ma nga ha vonaka onge ma hundzeletiwile, kambe ma ta tisa mimbuyelo leyinene. Vana va lava hakelo leyitsongo, kambe va yi lava hi nkarhi wolowo.
Ntokoto Wa Tata Wa Greg
“N’wana wa hina Greg u kumiwe a ri ni vuvabyi bya ADHD a ha ri ni malembe ya ntlhanu, loko a ha ri exikolweni xa tindzumulo. Hi nkarhi wolowo hi vonane ni mutshila wa vutshunguri bya vana, la tiyisiseke leswaku hakunene Greg a ri na ADHD. U te: ‘A hi xihoxo xa yena, naswona a hi xihoxo xa n’wina. A nge swi koti ku ticinca, kambe n’wina mi nga n’wi pfuna.’
“Hi ehleketa hi marito wolawo ko tala, hikuva ma swi veka erivaleni leswaku tanihi vatswari, hi ni vutihlamuleri lebyikulu byo pfuna mufana wa hina leswaku a langutana ni vuyelo bya ADHD. Hi siku rero dokodela u hi nyike tibuku to hlaya loko hi tlhelela ekaya, naswona hi tshemba leswaku vutivi lebyi hi byi kumeke emalembeni manharhu lama hundzeke a byi ri bya nkoka swinene eku hetisiseni ka vutihlamuleri bya hina bya vutswari eka Greg.
“I swa nkoka swinene leswaku loko u kurisa n’wana la nga ni ADHD u kandziyisa mahanyelo lama faneleke naswona u nyikela switsundzuxo, loko swi laveka, u n’wi xupula loko a tikhoma hi ndlela yo biha. Loko u hlelekile swinene naswona u nga cinca-cinci, u ta vona vuyelo lebyinene. Swivulwa leswi swo olova swi nga ha va xilotlelo lexikulu eku kuriseni ka n’wana la nga ni ADHD. Kambe, tanihi leswi swi lavaka leswaku u endla tano ko tala hi siku, a swi olovi ku swi endla.
“Pulani leyi hi nga vona yi tirha i ku wisanyana. Loko hi tirhisa ku wisanyana leswaku hi cinca mahanyelo yo biha, a hi tlhela hi nghenisa ndlela yin’wana yo khutaza swinene mahanyelo lamanene. Leswi swi nga ha endliwa hi ku n’wi bumabumela, ku n’wi vukarha kumbe ku n’wi nyika xo karhi kumbe lunghelo ro karhi. Hi ye exitolo hi ya xava chati leyi nga ni swidamarheto. Hi tsale le henhla leswi mahanyelo lamanene ma nga swona. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko hi vona Greg a tikhome kahle, a hi n’wi nyika xidamarheto a damarheta echatini. Loko chati yi tele, hi xikombiso loko a damarhete 20 wa swidamarheto, u kuma hakelo. Hi ntolovelo leswi wa swi tsakela ku swi endla, tanihi ku ya ephakini. Swa pfuna hikuva swi n’wi khutaza ku tikhoma kahle. U damarheta swidamarheto naswona u kota ku vona ndlela leyi a tikhomaka ha yona, ni leswaku u le kusuhi njhani ni ku kuma hakelo.
“Ndlela yin’wana leyi hi nga kuma leswaku ya tirha i ku tshika Greg a tihlawulela. Ematshan’weni yo n’wi lerisa, hi n’wi tshika a tihlawulela. A tihlawulela leswaku u tikhoma kahle kumbe u amukela mimbuyelo ya ku tikhoma hi ndlela yo biha. Leswi swi n’wi dyondzisa vutihlamuleri ni ku endla swiboho leswi faneleke. Loko ku ri xiphiqo lexi hambetaka, ku fana ni ku tikhoma hi ndlela yo biha exitolo kumbe evhengeleni ro dyela eka rona, hi tirhisa chati yo damarheta hi ndlela leyi vuyerisaka. Xisweswo u vona mpfuno wa ku tikhoma hi ndlela leyinene, naswona hi kombisa ku tlangela ka hina nhluvuko wakwe.
“Vanhu vo tala a va swi xiyi leswaku ADHD yi khumba vuswikoti bya n’wana bya ku kongomisa ndlela ya yena ya ku tikhoma ni ya ku tilawula. Vanhu vo tala va pfumela leswaku vana lava va nga lawula ndlela ya vona yo yingisa loko vo ringeta hi matimba, naswona loko va tsandzeka, ku soriwa vatswari.
“N’wana la nga ni ADHD a nga swi koti ku tshama a rhulile ku ringana tiawara timbirhi eminhlanganweni ya vandlha eHolweni ya Mfumo. A hi nge yi rivali ndlela leyi Greg a rila ha yona loko a ha ri ni malembe ya ntlhanu ntsena emahlweni ka nhlangano wun’wana ni wun’wana, ivi a hi vutisa, ‘Xana lowu i nhlangano wo leha kumbe i wo koma?’ A a rila swinene loko ku ri nhlangano wa tiawara timbirhi hikuva a swi tiva leswaku a nge swi koti ku tshamiseka nkarhi wo lehisa leswiya. Hi boheke ku amukela vuyelo bya vuvabyi lebyi. Ha swi tiva leswaku Yehovha hi yena a twisisaka vuvabyi lebyi ku tlula hambi a ri mani, naswona xexo i xihlovo xa nchavelelo. Sweswi Greg a nga le ku tshunguriweni naswona u le ka ntlawa lowu a faneleke a va eka wona exikolweni.
“Ku endla Yehovha a va ntshembo wa hina ni ku hlayisa mahlo ya hina ma langute emisaveni leyintshwa swa hi khutaza. Ntshembo wa hina wu vula swo tala eka Greg. Wa tsaka swinene, lerova a tshonisa mihloti, loko a ehleketa ndlela leyi Yehovha a nga ta herisa ADHD ha yona emisaveni ya Paradeyisi.”
[Bokisi leri nga eka tluka 26]
Tihakelo leti nga ha vaka kona ta mahanyelo lamanene:
1. KU BUMABUMELA—ku vulavula hi ku kongoma u bumabumela ntirho lowu endliweke kahle; kombisa ku tlangela mahanyelo lamanene, loku fambisanaka ni rirhandzu, ku n’wi vukarha ni ku n’wayitela.
2. ENDLELO RA CHATI—yi hayekiwa endhawini leyi vonakaka kahle, yi ri na swidamarheti leswi kokaka mahlo ku khutaza mahanyelo lamanene.
3. NXAXAMELO WA SWILO LESWINENE—swilo leswi amukelekaka ni leswi dzunekaka. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko n’wana a endla leswinene, ku nga khathariseki vutsongo bya swona eku sunguleni, swi tsale ehansi, ivi u swi hlayela xirho xa ndyangu.
4. MFUNGHO WA MAHANYELO—hi ku ya hi malembe ya n’wana, engetelani malekere exibyeni loko n’wana a endla leswinene (nchumu lowu vonakaka ku kombisa leswaku mi ma tlangela swinene mahanyelo ya yena lamanene). Pakani ya hina i ku sungula endlelo ro kuma swivangelo swo hanana hi swilo swo karhi, leswi ana ndyangu a wu ta swi endla, ku fana ni ku ya ebayisikopeni, ku tlanga eayisini, kumbe ku dya ekhefini ni swin’wana ni swin’wana. Ematshan’weni yo kandziyisa marito lawa eka n’wana: “Loko u nga tikhomi kahle, a hi nge fambi,” ringeta lawa: “Loko u tikhoma kahle, hi ta famba.” Xikongomelo xa kona i ku cinca maanakanyelo lama nga akiki ma va lama akaka, hi nkarhi lowu fanaka u n’wi nyika nkarhi lowu eneleke leswaku a cinca.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Nkarhi wun’wana bulo ri nga pfindlusa mintlhaveko
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Loko ku endliwa xiboho, xi hlamusele naswona u xi namarhela
[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]
U namarheta xidamarhelo xin’wana echatini yakwe a tsakile