“Tshamiseka U Yingisela!” Ku Hanya Ni Attention Deficit Hyperactivity Disorder

“Jim a a tshamela ku vula leswaku Cal u lo lemiwa, naswona loko hina —kahle-kahle mina—a ho tiyisa voko, a a ta lulama. Kambe dokodela loyi yena a a hi byela leswaku xihoxo a xi nga ri xa mina, a xi nga ri xa hina, a xi nga ri xa vadyondzisi va Cal: kahle-kahle a ku ri ni leswi a swi nga fambi kahle hi xifanyetana xa hina.”

CAL u ni Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), xiphiqo lexi kombisiwaka hi ku hluleka ku nyikela nyingiso, magugu ni ku nga tshamiseki. Vuvabyi lebyi ku ringanyetiwa leswaku byi khoma tiphesente tinharhu ku ya eka ntlhanu ta vana hinkwavo lava ha yaka exikolweni. Priscilla L. Vail, mutshila eka vuswikoti bya ku dyondza u ri: “Mianakanyo ya vona yi fana na TV leyi swihlawulekiso swa switici swa yona swi nga tirhiki kahle. Mianakanyo ya vona a yi tshami ndhawu yin’we, a yi hlelekanga naswona a yi lawuleki.”

A hi kambisiseninyana swikombiso swinharhu leswikulu swa ADHD.

Ku hluleka ku nyikela nyingiso: N’wana loyi a nga ni ADHD a nga swi koti ku honisa mhaka leyi nga riki ya nkoka, naswona u hluleka ku landzelela mhaka yin’we. Xisweswo u kavanyetiwa hi ku olova hi swilo swin’wana leswi a swi vonaka, mimpfumawulo yin’wana ni ku nun’hwela kun’wana. Nyingiso wona wa wu nyikela, kambe a xi kona lexi kokaka mianakanyo yakwe hi ndlela yo hlawuleka. A nga swi xiyi leswaku hi xihi xilo lexi a faneleke a khathala ngopfu ha xona.

Magugu: N’wana loyi a nga ni ADHD u endla nchumu wo karhi a nga si ehleketa, a nga anakanyisisi hi vuyelo bya kona. Ndlela leyi a kunguhataka swilo ni ku endla swiboho ha yona a yi vupfanga, naswona minkarhi yin’wana swiendlo swa yena swi ni khombo. Dok. Paul Wender wa tsala: “U tsutsumela exitarateni, eriweni, a khandziya murhi. Hikwalaho u tala ku va ni timbanga, mafidzula, ku tshwomuka ni ku tshamela ku ya eka dokodela.”

Ku nga tshamiseki: Vana lava nga tshamisekiki va tshama va ri eku siringeni. A va koti ku tshama ndhawu yin’we. Ebukwini yakwe leyi nge The Hidden Handicap, Dok. Gordon Serfontein u tsala a ku: “Hambiloko se va kurile, loko u va xiyaxiya u ta kuma leswaku milenge ya vona, mikondzo, mavoko, swandla, milomu kumbe ririmi a swi tshamiseki.”

Kambe vana van’wana lava hlulekaka ku nyikela nyingiso ni lava nga ni magugu va swi kota ku tshamiseka. Minkarhi yin’wana vuvabyi bya vona byi vuriwa Attention Deficit Disorder, kumbe ADD. Dok. Ronald Goldberg u hlamusela leswaku ADD “yi nga khoma munhu kambe a nga vi na byona vuvabyi bya ku nga tshamiseki. Kumbe yi nga khoma munhu hi mpimo wihi ni wihi wa vuvabyi bya ku nga tshamiseki—ku sungula hi lowu nga xiyekiki, ku ya eka lowu siringaka, ni ku ya eka lowu nga lawulekiki.”

ADHD Yi Vangiwa Hi Yini Xana?

Hi malembe layo tala, a ku vuriwa leswaku ku hluleka ku nyikela nyingiso ku vangiwa hi swilo swo tanihi ku kurisiwa ka vana hi ndlela yo biha ni rivoni leri tlhavaka ngopfu. Sweswi ku ehleketiwa leswaku ADHD yi vangiwa hi ku kavanyetiwa ka matirhelo yo karhi ya byongo. Hi 1990 National Institute of Mental Health yi kambele vatswatsi va 25 lava nga ni swikombiso swa ADHD ivi va kuma leswaku hakatsongo-tsongo a va ngheniwa hi glucose etindhawini ta byongo leti lawulaka ku tshukatshuka ni nyingiso. Eka tiphesente ta kwalomu ka 40 ta vanhu lava nga ni ADHD, xivumbeko xa ti-gene ta vona xi vonaka xi hoxa xandla. Hi ku ya hi The Hyperactive Child Book, swilo swin’wana leswi nga vangaka ADHD i ku tirhisiwa ka swakunwa swa xihoko kumbe swidzidzirisi hi manana loko a tikile, ku ngheniwa hi chefu ya ntsopfu, kasi minkarhi yin’wana yi nga vangiwa hi muxaka wa swakudya leswi toloveriweke.

N’wana Wa Kondlo-a-ndzi-dyi Ni Ntswatsi Lava Nga Ni ADHD

Emalembeni ya sweswinyana madokodela ma kume leswaku ADHD a hi vuvabyi lebyi munhu a vaka na byona evuhlangini ntsena. Dok. Larry Silver u ri: “Hi ntolovelo, loko vatswari va tisa n’wana a ta tshunguriwa va ri, ‘Na mina a ndzi ri tano loko ndza ha ri n’wana.’ Kutani va pfumela leswaku va ha ri ni xiphiqo xa ku yima enxaxamelweni, ku tshama eminhlanganweni ni ku endla swilo va kala va swi heta.” Se ku pfumeriwa leswaku vana va kwalomu ka hafu eka hinkwavo lava nga ni ADHD va hundzela eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi va va vatswatsi va ha ri na swin’wana swa swikombiso swa vuvabyi lebyi.

Emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, lava nga na ADHD va nga tshika ku nga tshamiseki ivi va va vana lava tsemeke mibya. Mana wa n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi loyi a nga na ADHD u ri: “A ndzi tshamela ku karhateka hi leswaku a nge swi koti ku fika ekholichi. Sweswi ndzi khongelela leswaku a nga tshuki a ya ekhotsweni.” Leswaku ku chava ko tano ku fanerile swi kombisiwa hi nkambisiso wo ringanisa vantshwa va 103 lava nga tshamisekiki ni vana va 100 lava a va nga ri na byona vuvabyi lebyi. Newsweek ya vika: “Loko va fika emalembeni ya le ku sunguleni ka va-20, vana va ntlawa lowu wu nga tshamisekiki a swi tikomba hi mpimo lowu andzisiweke kambirhi leswaku va nga va ni rhekhodo ya ku khomiwa, swi tikomba hi mpimo lowu andzisiweke ka ntlhanu leswaku va nga kumiwa va ri ni nandzu ehubyeni ya vuavanyisi, ni ku tikomba hi minkarhi leyi andzisiweke ka kaye leswaku va nga gweviwa ku tirha nkarhi wo karhi ekhotsweni.”

Eka ntswatsi, ADHD yi va ni swiphiqo leswi hlawulekeke. Dok. Edna Copeland u ri: “Mufana loyi a nga tshamisekiki loko se a ri ntswatsi a nga tshamela ku cinca-cinca mintirho, a tshamela ku hlongoriwa entirhweni, a endla swilo swo ka swi nga tivikani siku hinkwaro, naswona a nga tshamiseki.” Loko xivangelo xa kona xi nga twisisiwi, swikombiso leswi swi nga vanga xiphiqo evukatini. Wansati loyi a nga ni nuna loyi a nga na ADHD u ri: “Loko ku vulavuriwa hi timhaka leti nga nyawuliki, a nga twi nchumu eka leswi ndzi swi vuleke. Minkarhi hinkwayo swi vonaka onge a lo ya kun’wana.”

Kavula, vanhu vo tala va na yona mikhuva leyi—kambe ku fikela eka mpimo wo karhi. Dok. George Dorry u ri: “Vutisa loko swikombiso swo tano swi ve kona minkarhi hinkwayo.” Hi xikombiso, u vula leswaku loko wanuna a sungule ku rivala ngopfu ku sukela loko a lahlekeriwe hi ntirho kumbe ku sukela loko nsati wakwe a tswale n’wana, sweswo a hi vuvabyi.

Ku tlula kwalaho, loko munhu a ri na ADHD hakunene, swikombiso swa kona swa ndlandlamuka—hileswaku, swi khumba xiphemu xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya munhu. A swi ri tano hi Gary wa malembe ya 38 hi vukhale, ku nga wanuna wo tlhariha ni wa migingiriko loyi a a tshika ntirho wun’wana ni wun’wana a nga wu hetanga. Ana se u ve ni mintirho leyi tlulaka 120 leyi a yi tshikeke. U te: “Se ndzi swi amukerile leswaku ndza tsandzeka.” Kambe Gary ni van’wana vo tala—vana lavatsongo, vana va kondlo-a-ndzi-dyi ni vatswatsi—va pfuniwile leswaku va hlangavetana na ADHD. Hi ndlela yihi?