Ku Hlangavetana Ni Ntlhontlho Wa Kona

HI MALEMBE layo tala ku ringanyetiwe matshungulelo yo hlayanyana ya ADHD. Man’wana ya wona a ma kandziyisa muxaka wa swakudya leswi toloveriweke. Hambiswiritano, minkambisiso yin’wana yi ringanyeta leswaku swinandzihisi swa swakudya hi ntolovelo a swi vangeli ku nga tshamiseki, ni leswaku ku pfanganisa swakudya hakanyingi a swi pfuni nchumu. Tindlela tin’wana to tshungula ADHD i ku tirhisa mirhi ya swa vutshunguri, ku antswisa mahanyelo ni vuleteri bya ku twisisa.a

Vutshunguri. Tanihi leswi ADHD yi vonakaka yi katsa ku lamala ka byongo, vutshunguri byo kondletela ku ringanela loku faneleke ka tikhemikhali byi tikombe byi pfuna eka vo tala.b Hambiswiritano, vutshunguri a hi xikhomela-ndhawu xa ku dyondza. Byo pfuna ntsena n’wana ku nyikela nyingiso, byi n’wi nyika xisekelo xo dyondza vutshila lebyintshwa.

Vatswatsi vo tala lava nga ni ADHD na vona va pfuniwile hi vutshunguri. Hambiswiritano, ku fanele ku tirhisiwa vuxiyaxiya—eka vana ni vatswatsi—tanihi leswi vutshunguri byin’wana byo xalamukisa miri lebyi tirhisiwaka ku tshungula ADHD byi nga godzombelaka.

Ku antswisa mahanyelo. ADHD ya n’wana a yi rhuli vatswari ndzhwalo wa vona wa ku tshinya. Hambileswi n’wana a nga ha lavaka nkhathalelo wo hlawuleka emhakeni leyi, Bibele yi tsundzuxa vatswari yi ku: “Dyonḍisa džaha e ndleleni leyi a fanelaka ku famba ha yona; ni loko a dyuhele a nga ka a nga hambuki.” (Swivuriso 22:6) Ebukwini yakwe leyi nge Your Hyperactive Child, Barbara Ingersoll u ri: “Mutswari loyi a khondlaka mavoko a tshika n’wana wakwe loyi a nga tshamisekiki ‘a nga lawuleki’ a nga n’wi pfuni nchumu n’wana loyi. Ku fana ni n’wana wihi ni wihi, n’wana loyi a nga tshamisekiki u lava ndzayo ya nkarhi hinkwawo leyi fambisana ni ku xixima n’wana tanihi munhu. Leswi swi vula swipimelo leswi twisisekaka ni tihakelo ni swigwevo leswi faneleke.”

Hikwalaho i swa nkoka leswaku vatswari va vekela vana milawu va tlhela va yi namarhela. Ku tlula kwalaho, ku fanele ku landzeleriwa xiyimiso lexi tiyeke eka timhaka ta siku na siku. Vatswari va nga tsakela ku nyika n’wana ntshunxeko wo karhi wo endla xiyimiso lexi, ku katsa ni nkarhi wa ntirho wa xikolo lowu endleriwaka ekaya, ku dyondza, ku hlamba ni swin’wana. Kutani landzelerisisani xiyimiso lexi. Tiyisekani leswaku xiyimiso xa siku na siku xa namarheliwa. Phi Delta Kappan yi ri: “Madokodela, vativi va mianakanyo, valawuri va swikolo ni vadyondzisi va ni vutihlamuleri eka n’wana ni le ka vatswari va yena byo hlamusela leswaku ku va munhu a ri ni ADD kumbe ADHD a hi mpfumelelo wa leswaku a endla xin’wana ni xin’wana a nga tshinyiwi, kambe swi vula leswaku n’wana loyi a nga ni vuvabyi u lava mpfuno lowu faneleke.”

Vuleteri bya ku twisisa. Leswi swi katsa ku pfuna n’wana leswaku a cinca ndlela leyi a tilangutaka ha yona ni langutelo rakwe malunghana ni vuvabyi lebyi. Dok. Ronald Goldberg u ri: “Vanhu lava nga ni attention-deficit disorder va tivona ‘va nga languteki, va ri swiphukuphuku naswona va hombolokile,’ hambiloko vona hi voxe va koka mahlo, va tlharihile naswona va ri ni timbilu letinene.” Hikwalaho, n’wana loyi a nga na ADD kumbe ADHD u fanele ku va ni langutelo lerinene malunghana ni ntikelo wa yena, naswona u fanele a swi tiva leswaku swiphiqo swa yena swa ku nyikela nyingiso swi nga lawuleka. Leswi ngopfu-ngopfu i swa nkoka emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Loko munhu la nga ni ADHD a fikelela malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, a nga ha va a soriwe swinene hi tintangha, vadyondzisi, vamakwavo kumbexana ni vatswari. Sweswi u fanele a tivekela tipakani leti fikelelekaka ni ku titeka hi ndlela leyinene ku nga ri yo biha.

Tindlela leti nga laha henhla to tshungula ti nga tirhisiwa ni hi vatswatsi lava nga na ADHD. Dok. Goldberg wa tsala: “Ku antswisa vutomi kahle-kahle swi sekeriwe eka malembe ya munhu, kambe swisekelo swa vutshunguri—ku tirhisa mirhi loko swi fanela, ku antswisa mahanyelo ni [vuleteri bya] ku twisisa—hi tona tindlela ta nkoka evuton’wini hinkwabyo.”

Ku Seketela

John, tata wa n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi la nga na ADHD u byela vatswari lava nga exiyin’weni lexi fanaka a ku: “Dyondzani hinkwaswo leswi mi nga swi kotaka hi xiphiqo lexi. Endlani swiboho endzhaku ko kuma vutivi. Ku tlula hinkwaswo, rhandzani n’wana wa n’wina, mi n’wi aka. Ku va a titekela ehansi swi n’wi heta matimba.”

Leswaku n’wana la nga na ADHD a kuma nseketelo lowu faneleke, vatswari va fanele ku tirhisana. Dok. Gordon Serfontein u tsala leswaku n’wana la nga na ADHD u fanele “ku swi tiva leswaku wa rhandziwa ekaya naswona rirhandzu ra kona ri huma erirhandzwini leri nga kona exikarhi ka vatswari.” (Xiitaliki i xerhu.) Khombo ra kona, rirhandzu ro tano minkarhi yin’wana a ri kombisiwi. Dok. Serfontein u ya emahlweni a ku: “Ku xiyiwe leswaku endyangwini lowu nga [ni n’wana la nga na ADHD], ku ni timholovo ni ku hohloka ka vukati loku tlakukeke hi n’we-xa-nharhu ku tlula eka ndyangu lowu tolovelekeke.” Leswaku ku siveriwa timholovo to tano, tatana u fanele a tikarhatela swinene ku kurisa n’wana loyi a nga na ADHD. Vutihlamuleri a byi fanelanga byi tshikeriwa manana ntsena.—Vaefesa 6:4; 1 Petro 3:7.

Vanghana va le kusuhi, hambi va nga ri swirho swa ndyangu, va nga seketela swinene. Hi ndlela yihi ke? John, loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Vana ni musa. Langutisisa ni leswi tumbeleke. Tiyimisele ku tiva n’wana. Nakambe vulavula ni vatswari. Xana swi va fambela njhani? Va langutana na yini siku na siku?”—Swivuriso 17:17.

Swirho swa vandlha ra Vukreste swi nga tikarhata swinene leswaku swi seketela n’wana la nga na ADHD ni vatswari va yena. Hi ndlela yihi ke? Hi ku anakanyela eka leswi va swi languteleke. (Vafilipiya 4:5) Minkarhi yin’wana n’wana la nga na ADHD a nga tshamela ku kavanyeta. Ematshan’weni yo vulavula handle ko anakanyela a ku, “Ha yini u nga lawuli n’wana wa wena?” kumbe “Ha yini u nga n’wi tshinyi?” mupfumeri-kulobye loyi a twisisaka u ta xiya leswaku vatswari va nga ha va ana se va tikeriwa hi ndzhwalo wa siku na siku wa ku kurisa n’wana la nga na ADHD. Kavula, vatswari va fanele va endla leswi va nga swi kotaka leswaku n’wana a nga kavanyeti ku tlula mpimo. Hambiswiritano, ematshan’weni yo n’wi khahla hi ku siringeka, vapfumeri-kulobye va fanele va lwela ku kombisa ‘ntwela-vusiwana’ ni ku ‘katekisa.’ (1 Petro 3:8, 9) Hakunene, hakanyingi Xikwembu xi ‘chavelela lava heleke matimba’ hi ku tirhisa vapfumeri-kulobye lava nga ni ntwela-vusiwana.—2 Vakorinto 7:5-7.

Swichudeni swa Bibele swi xiya leswaku ku nga hetiseki hinkwako ka vanhu, ku katsa ni swiphiqo swa ku dyondza na ADHD swi kumiwe eka Adamu, munhu wo sungula. (Varhoma 5:12) Nakambe va swi tiva leswaku Muvumbi, ku nga Yehovha, u ta hetisisa xitshembiso xa yena xo tisa misava leyintshwa yo lulama laha vuvabyi lebyi hetaka matimba byi nga ta ka byi nga ha ri kona. (Esaya 33:24; Nhlavutelo 21:1-4) Xitiyisekiso lexi xi va nyika matimba lava khumbiwaka hi vuvabyi byo tanihi ADHD. John u ri: “Malembe, vuleteri ni ntokoto swi pfuna n’wana wa hina leswaku a twisisa ni ku lawula vuvabyi bya yena. Kambe swi nge koteki leswaku a tshunguleka hi ku helela eka mafambiselo lawa ya swilo. Lexi hi chavelelaka siku na siku hileswaku emisaveni leyintshwa, Yehovha u ta horisa vuvabyi bya n’wana wa hina ivi a endla leswaku a tsakela vutomi hi xitalo.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

Rito Ra Xitsundzuxo Eka Vatswari

HI NTOLOVELO vana a va nyikeli nyingiso, va ni magugu ni ku nyenyela. Loko n’wana a ri ni mikhuva leyi, a hi minkarhi hinkwayo swi vulaka leswaku u na ADHD. Ebukwini yakwe leyi nge Before It’s Too Late, Dok. Stanton E. Samenow u ri: “Ndzi tala ku vona n’wana a tsetseleriwa loko a nga lavi ku endla xo karhi, ku ehleketiwa leswaku u lo lamala kumbe u ni vuvabyi lebyi a nga tilavelangiki byona.”

Dok. Richard Bromfield na yena u vona xilaveko xa ku tivonela. Wa tsala: “Hakunene, vanhu van’wana lava kumiweke va ri na ADHD va ni misiha leyi nga tirhiki kahle, kutani va lava vutshunguri. Kambe hambi ku ri swiphiqo leswi vangiweke hi ku khomiwa hi ndlela yo biha, vukanganyisi, ku honisa ni maxangu man’wana ya vanhu lama nga fambisaniki na ADHD, ku vuriwa leswaku hi byona vuvabyi lebyi. Entiyisweni, ku pfumaleka ka misinya ya milawu evuton’wini bya manguva lawa—madzolonga lama tlhekekaka, ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ni swilo leswi nga chavisiki ngopfu, swo tanihi makaya lama nga riki na ku rhula loko ti nga ri timholovo—swi tala ku vanga hasahasa leyi fanaka ni ya ADHD ku tlula ku onhaka loku vangiwaka hi misiha.”

Xisweswo Dok. Ronald Goldberg u ni xivangelo lexinene leswi a tsundzuxaka ku tshika ku tirhisa ADHD tanihi “xikhomela-ndhawu xa vuvabyi hinkwabyo.” Xitsundzuxo xa yena i ku “tiyiseka hi vuvabyi hinkwabyo lebyi kumiwaka endzhaku ko kamberiwa.” Swikombiso leswi fanaka ni swa ADHD swi nga ha va swi kombisa xin’wana xa swiphiqo swo tala swa miri kumbe mintlhaveko. Kutani ku pfuniwa hi dokodela la nga ni ntokoto i swa nkoka leswaku ku tiviwa muxaka lowu nga wona wa vuvabyi.

Hambi loko ku endliwa vakamberi, vatswari va ta va va endla kahle loko va kambisisa timhaka ta swa vutshunguri. Ritalin yi nga herisa swikombiso leswi nga lavekiki, kambe yi nga tlhela yi vanga swiphiqo leswikulu, swo tanihi nkelunkelu, ku nyanya ku karhateka ni ku tshama u chuhile. Xisweswo, Dok. Richard Bromfield u tsundzuxa leswaku ku nga hatliseriwi ngopfu ku tshungula n’wana leswaku ku herisiwa swikombiso swa yena ntsena. U ri: “Vana vo tala swinene, ni vatswatsi lava engetelekeke, va nyikiwa Ritalin hi ndlela leyi nga fanelangiki. Hi ku ya hi leswi ndzi swi voneke, ku tirhisiwa ka Ritalin ku vonaka ku titshege ngopfu hi vuswikoti bya vatswari ni bya vadyondzisi byo twisisa mahanyelo ya vana. Ndzi tiva vana lava nyikiweke yona ngopfu-ngopfu hi xikongomelo xo va verhamisa ematshan’wini yo hlangavetana ni swilaveko swa vona.”

Kutani vatswari a va fanelanga va hatla va fikelela makumu ya leswaku vana va vona va na ADHD kumbe xiphiqo xa ku dyondza. Ku ri na sweswo, va fanele va kambisisa vumbhoni bya kona hi vukheta, va pfuniwa hi mutivi loyi a nga ni vutshila. Loko ku kumiwa leswaku n’wana u ni xiphiqo xa ku dyondza kumbe ADHD, vatswari va fanele va tinyika nkarhi wo tivisisa xiphiqo lexi leswaku va ta teka magoza lama nga ta pfuna vana va vona swinene.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]

N’wana loyi a nga na ADHD u lava ku layiwa hi musa nkarhi na nkarhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Ku bumabumela ka vatswari ka pfuna swinene