Lexi Endlaka Vana Van’wana Va Karhata

“Nkucetelo wa xitekela, fambiselo ra ngati ra byongo, ni ku kula ka misiha swi ni xiphemu lexikulu eka xiyimo lexi hi nga eka xona tanihi vana ni leswi hi vaka swona loko hi kurile.”—STANLEY TURECKI, M.D.

N’WANA ha un’we u kula hi ndlela ya yena n’wini leyi hambaneke swinene. Vana va ni mikhuva ni mintlhaveko yo tala leyi yi tikombaka yi ri yo tswariwa na yona—mikhuva leyi vatswari va nga ha yi kotakanyana ku yi lawula kumbe yi va tsandza hi ku helela. I ntiyiso leswaku vana lava nga lawulekiki, vo karhata, ni lava kavanyetaka a va ri kona ni khale. Vatswari lavanene va nga kuma n’wana loyi swi tikaka ku n’wi kurisa.

Kambe hikwalaho ka yini vana van’wana va karhata swinene naswona ku ri ntlhotlho ku va kurisa? Nhlayo ya vana lava langutaneke ni swiphiqo leswikulu swa mahanyelo yi ya yi engeteleka. Ku ni ku pfumelelana exikarhi ka vatshunguri ni vakambisisi ka leswaku 5 ku ya ka 10 wa tiphesente ta vana hinkwavo ti karhata swinene, ni leswaku ku tsandzeka ka vana lava ku yingisa, ku anakanyisisa, ku landzela milawu, ni ku lawula mintlhaveko swi vanga swiphiqo swo tala eka vona ni ndyangu wa ka vona, eka vadyondzisi va vona ni le ka tintangha ta vona.

Dok. Bennett Shaywitz, profesa wa vutshunguri bya vana ni fambiselo ra misiha ya byongo eYale University Medical School, u kombisa lexi ku nga ha va ka ku ri xona xiphiqo-nkulu xa leswi: “ku kavanyeteka loku munhu a tswariwaka na kona eka tikhemikhali tin’wana ta le ka nsiha lowu hlanganisaka fambiselo ra byongo,” lowu kongomisaka tirhelo ra tisele ta byongo ni ku pfuneta byongo ku lawula mahanyelo. Ku nga khathariseki leswaku i yini lexi endlaka swi tika ku kurisa n’wana, ntirho wa vatswari ku fanele ku va ku lwela ku va vatshila eku lawuleni ka mahanyelo ya n’wana wa vona, va nyikela xikhutazo ni nseketelo ematshan’wini yo xopaxopa ni ku sola.

Emikarhini ya Bibele, a ku ri ndzhwalo wa vatswari ku dyondzisa ni ku letela vana va vona. A va swi tiva leswaku ku va laya ni ku va letela hi milawu ya Xikwembu a a swi ta tlharihisa vana va vona. (Deteronoma 6:6, 7; 2 Timotiya 3:15) Kutani i vutihlamuleri bya vatswari lebyi va nyikiweke hi Xikwembu leswaku va tinyiketela hi matimba hi laha swi nga kotekaka ha kona, ku enerisa swilaveko swa n’wana ku nga khathariseki mintirho yo tala leyi va yi endlaka, ngopfu-ngopfu va pfuna hi ndlela leyi akaka eka mahanyelo lama nga rhandzekiki. Tanihi leswi swiphiqo swo hambana-hambana swa mahanyelo leswi kumiwaka hi vatshunguri va swiphiqo swa vana namuntlha swi khumbaka vana lava nga ni matlotlo, tinghitsi, kumbe lava nga yingisiki, ku bula hi ADD ni ADHD tanihi swona leswi hoxaka xandla eka vana lava swi nonon’hwaka ku va kurisa, swi nga pfuna.a

Hi va-1950 ku ve ni xiphiqo lexi a xi vitaniwa “ku nga pfumalekanyana ka tirhelo ra byongo.” Mavitanelo lawa a ma ha tirhisiwanga hi ku ya hi mutivi wa vutshunguri bya fambiselo ra misiha Dok. Jan Mathisen, endzhaku ka loko vukambisisi byi kombise leswaku “ADD a hi ku onhaka ka byongo.” Dok. Mathisen u ri: “ADD i ku nga hetiseki ko karhi eka swiphemu swa byongo. Ni sweswi a hi si tiyiseka kahle hi swiphiqo swa tikhemikhali ta misiha ya byongo leti khumbekaka hi xiviri, kambe hi vona onge khemikhali leyi nga ebyongweni leyi vitaniwaka dopamine ya khumbeka.” U tshemba leswaku xiphiqo xi katsa tirhelo ra dopamine. U engetele leswi, “Swi tikomba onge xivangelo xa xiphiqo lexi a hi khemikhali yin’we, kambe xikatsa tikhemikhali to hlaya.”

Hambi leswi ka ha seleke swivutiso swo tala swa leswaku i yini leswi vangaka ADD, hi ntolovelo vakambisisi va pfumelelana na Dok. Mathisen leswaku ku tsana ka vulawuri bya mianakanyo, ku sungula emisiheni. Sweswinyana vukambisisi lebyi endliweke hi Dok. Alan Zametkin ni vakambisisi eka National Institute of Mental Health, eUnited States, a ku ri ro sungula va kuma leswaku ADD yi vangiwa hi ku tsandzeka ka fambiselo ro karhi ra matimba ebyongweni, hambi leswi swi amukeriweke leswaku “vukambisisi lebyi enteke byi fanele ku endliwa leswaku ku fikeleriwa tinhlamulo leti twalaka.”

Xikolo Xi Tisa Ntlhotlho Lowukulu

Hakanyingi xikolo xa va nonon’hwela swinene vana lava nga ni mboyamelo wa ku lahlekeriwa hi nyingiso, lava hambukisiwaka hi ku olova, lava nga ni tinghitsi, lava gingiritekaka ku tlula mpimo, tanihi leswi va faneleke ku yingisa ni ku tshama va miyerile nkarhi wo leha etlilasini. Hikuva vana vo tano va swi kuma swi nonon’hwa ku tshamiseka va yingisisa eka xin’wana ni xin’wana nkarhi wo leha, i yini lexi vona va nga xi endlaka handle ko nyunganyungeka ntsena! Van’wana va tsandzeka ngopfu ku yingisa lerova a va swi koti ku dyondza, hambi hi le kaya kumbe exikolweni. Eka vona swi tolovelekile ku amukela ndzayo tanihi vana lava karhataka etlilasini kumbe tanihi lava huhaka, tanihi leswi va tsandzekaka ku lawula mikhuva ya vona ni ku anakanya hi vuyelo bya leswi va swi endlaka.

Va hetelela va nga ha tixiximi, kumbexana va titeka tanihi vo “biha” ni ku va “swiphukuphuku” kutani va hanya hi ndlela yoleyo. A a va pasi ku nga khathariseki leswaku va tikarhata ku fikela kwihi, vana lava va ni mboyamelo wo tshamela ku tsandzeka ku endla xa nchumu.

Vatswari lava karhatekeke va kariha swinene naswona va hlanganisiwa nhloko hi mahanyelo ya vana va vona lama nyangatsaka. Minkarhi yin’wana ku pfuka timholovo exikarhi ka vatekani, un’wana ni un’wana a sola un’wana hi xiyimo lexi nga kona. Vatswari vo tala va heta nkarhi wo tala va hlundzukile va anakanya hi swiendlo leswo biha kutani va rivala leswo lulama. Hikwalaho, leswi va swi endlaka hi mahanyelo lawa yo biha swi vanga mboyamelo lowo biha swinene. Kutani ndyangu ni lava hanyisanaka ni n’wana va tshama va ri enyimpini hikwalaho ka ku nga twisisi ni ku tsandzeka ku lawula mukhuva wa n’wana la karhataka—n’wana loyi a nga na yona, kumbe a nga riki na yona, Attention Deficit Disorder.

Ntokoto Wa Mana Wa Ronnie

“Ku sukela loko Ronnie a velekiwile a nga kalanga a tsaka, a a tshamela ku nyenyela ni ku rila. Hikwalaho ka leswi miri wa yena a wu nga swi tsakeli swakudya swo karhi, a ri ni swirhumba-rhumbani, vuvabyi bya tindleve, naswona a tshamela ku chuluka.

“Hambi swi ri tano, Ronnie u kule kahle ku sukela evuhlangini, naswona u hatle a sungula ku tshama, ku yima, ni ku famba—kumbe xana ndzi nga ku ni ku tsutsuma? A ndzi gingiriteka loko a ha tekile hi xirhongwana leswaku ndzi endla mintirho ya mina hinkwayo ya le kaya, hikuva loko ‘xihuhuri’ xanga xi pfuka, a ndzi ta va bizi ndzi ringeta ku xi langutela leswaku xi nga tivavisi, ni ku ka xi nga onhi yindlu tanihi leswi a xi tsutsuma-tsuma hinkwako, xi ya eka xin’wana ni xin’wana lexi xi xi tsakisaka, naswona swo tala a swi xi tsakisa!

“A a nga langutani ni nchumu wo karhi nkarhi wo leha. A a nga endli nchumu nkarhi wo leha. A swi vengile ku tshamiseka. Ina, lexi a ku ri xiphiqo hakunene loko hi famba na yena kun’wana ni kun’wana laha a a fanele ku tshamiseka—ngopfu-ngopfu emihlanganweni ya vandlha. A swi nga pfuni nchumu ku n’wi byela leswaku wa nyunganyungeka. A swo n’wi tsandza. Vanhu vo tala lava anakanyelaka va vilela kumbe va hi nyika switsundzuxo, kambe a swi nga tirhi.

“Ronnie a tlharihile, loko a ri ni malembe manharhu, hi sungule xiyimiso xa dyondzo yo koma na yena. Loko a ri ni malembe ya ntlhanu, a kota ku hlaya khwatsi. Kutani u nghene xikolo. Endzhaku ka n’hweti, ndzi vitaniwile ku ya vulavula ni mudyondzisi. U ndzi byele leswaku loko a vona Ronnie ro sungula, u n’wi vone a fana ni ntsumi, kambe endzhaku ka ku va na yena n’hweti etlilasini, u ehlekete leswaku a huma eka ndhawu yin’wana! U ndzi byele leswaku u tshamela ku tlulatlula, ku wisetela vana van’wana kumbe ku va koka-koka. A a nga swi koti ku miyela kumbe ku tshamiseka naswona u kavanyeta tlilasi hinkwayo. U tsandzeka ku tikhoma. U tlhele a vula leswaku moya wa ku sihalala wa kula eka yena. Ku bumabumeriwe leswaku a yisiwa exikolweni lexi lulameleke yena ni leswaku hi n’wi yisa eka dokodela ku ya kuma mirhi leyi nga ta n’wi endla mbulwa. A hi hlangane tinhloko!

“Ronnie a nga faneriwanga hi murhi, kambe mutshunguri wa swiphiqo swa vana u nyikele swiringanyeto leswi tirhaka. Mavonelo ya yena a ku ri leswaku Ronnie u tlharihe ngopfu kutani wa phirhweka; hi loko a ringanyeta leswaku hi endla Ronnie a tshama a khomekile hi swin’wana, hi n’wi kombisa rirhandzu swinene ni leswaku hi lehisa mbilu ni ku va xikhutazo. U vone onge Ronnie u ta cinca hi ku famba ka malembe, ni ku cinca swakudya.

“Hi swi lemukile leswaku n’wana wa hina a a lava ku hlayisiwa hi vukheta, leswaku a fanele ku dyondzisiwa ku tirhisa matimba ya yena hi ndlela leyinene. Leswi a swi ta teka nkarhi wo tala; hikwalaho hi cince xiyimiso xa hina xa siku ni siku, hi heta tiawara to tala hi tirha na yena eka ntirho wa xikolo, hi n’wi dyondzisa ni ku n’wi hlamusela swilo hi ku lehisa mbilu. Hi swi tshikile ku tirhisa marito yo sandza kumbe ku n’wi sola hi vuhunguki ni ku karhata ka yena. Xikongomelo xa hina a ku ri ku aka xiyimo xa yena lexi nga le hansi xa ku tixixima. A hi vulavurisana na yena ematshan’weni yo n’wi lerisa ni ku n’wi sindzisa. Loko ku ri ni ni xiboho lexi khumbaka yena, a hi kombela mavonelo ya yena.

“Swilo leswi swi titelaka hi ntumbuluko eka vana van’wana eka Ronnie a swi nga ri tano. Hi xikombiso, a a fanele ku dyondza ku lehisa mbilu, ku miyela, ku tshamiseka, ku lawula tinghitsi ta yena leti tlurisaka. Kambe a swi lawuleka. Loko a sungule ku twisisa leswaku u fanele ku endla matshalatshala lamakulu yo antswisa ni ku anakanya hi leswi a swi endlaka, kumbe leswi a nga ta swi endla, u sungule ku titshemba naswona u endle nhluvuko lowunene. Loko a ri na 13 wa malembe mahanyelo yakwe a ma ri manene. Lexi tsakisaka, hinkwaswo swi fambe kahle ku sukela enkarhini wolowo, hambi emalembeni yo karhata ya kondlo-a-ndzi-dyi.

“Ku kombisa Ronnie rirhandzu lerikulu, ku n’wi nyika nkarhi lowu ringaneke ni ku lehisa mbilu, swi ve ni vuyelo lebyinene!”

[Nhlamuselo ya le hansi]