Vantshwa Va Vutisa . . .

Tifexeni—Xana To Va Na Yini?

AVERY lontsongo hi un’wana wa magidi—kumbexana timiliyoni—ta vantshwa lava kuceteriweke swinene hi fexeni leyi dumeke ya ku ambala swikipa leswi tsariweke marito ya misava. Kavula, swikipa leswi tsariweke marito ya misava i khale swi ri kona; hambi va ri vatswari va wena va nga ha va va swi ambarile evuntshweni bya vona. Hambi swi ri tano, hi ku ya hi magazini lowu nge Newsweek, ku ni endlelo lerintshwa eka fexeni leyi. Sweswi vantshwa van’wana va “ambala swikipa leswi nga ni marito ya vuhunguki.”

Swikipa leswintshwa swi ni swiga leswi swo tala swa swona swi nga ni marito lawa swi khomisaka tingana ku ma tsala. Swi xaxameta marito lama vulavulaka hi ku sandzana ka tinxaka ni nhlambha leyi khumbaka vavasati. Lava hlongorisaka fexeni leyi va vonaka va nga ri na mhaka ngopfu ni ndlela leyi van’wana—kun’we ni vatswari va vona—va titwaka ha yona hi swiga leswi nga tengangiki. Loko Andrea wa malembe ya 18 hi vukhale a vutisa muntshwa leswaku ha yini a ambala xikipa lexi tsariweke nhlambha, u te, “a nga tivi lexi a nga xi vulaka, u lo tisirhelela hi ku vula leswaku, ‘Xi kahle’ a tlhela a ku ‘Un’wana ni un’wana wa xi ambala.’”

Eka makume ya malembe lama hundzeke, madzana ya tifexeni ma koke nyingiso wa vantshwa. Yin’wana ya tifexeni leti dumeke—ni leti bindzulaka—ta le mahlweni swinene hi leyi vuriwaka Hulahupu leyi tshameke yi duma ngopfu eUnited States le ndzhaku hi va-1950. Loko hi tlhelela endzhaku malembe ma nga ri mangani emahlweninyana, swilo swo fana ni ku mita nhlampfi ya nsuku leyi hanyaka ni ku vona leswaku i vanhu vangani lava nga ringanaka exiyindlwanini xo bela riqingho a swi dumile. Emalembeni ya sweswinyana, ncino wa ku tshombonyoka-tshombonyoka, tibokati to basuluka, tibodo to rheta ha tona, ni ku “titota hi mivalavala” (ku byambula erivaleni) hinkwaswo swi ve ni minkarhi ya swona leyi dumeke. Mutsari un’wana wa Bibele a swi xiyeke ha kona loko a ku: “Xiyimo xa misava leyi xa hundzuka.” (1 Vakorinto 7:31, NW) Namuntlha, tifexeni to tala—ta vuphukuphuku ni leti nga ni khombo—ta amukeleka exikarhi ka vantshwa.

Vantshwa Ni Swiambalo Swa Vona Swa Tifexeni

Hi xikombiso, xiya swiambalo. Hi ku ya hi magazini lowu nge Time, vuyimbeleri bya rhep (lebyi hakanyingi byi vuriwaka hip-hop) “sweswi ku fanele ku ri byona lebyi nga emahlweni eka vuyimbeleri lebyi matiko man’wana ma byi kumaka eAmerika, lebyi kucetelaka ni ku lawula vantshwa va misava hinkwayo.” Kambe, hi laha u swi tivaka ha kona, rhep a yo va vuyimbeleri ntsena. Time ya engetela: “Nakambe rhep i xixavisiwa lexi nga efexenini emisaveni hinkwayo. Swiambalo swo bomba hi swona leswi tolovelekeke eswitarateni swa le Amerika—maburuku lamakulu ngopfu, titeki to durha, tihembe leti nga ni swihuku, swingwavila leswi nga langutekiki—swi voniwa hinkwako.” Nhlohlotelo lowukulu wa mintlawa ya vayimbeleri leyi dumeke—ni wa vuyimbeleri bya tivhidiyo—swi hlanganyete xilaveko xa switayele swa hip-hop.

Swiambalo leswi swa sayizi leyikulu swa durha—titeki letikulu hakanyingi ti durha ngopfu! Kambe vantshwa vo tala va vona onge nxavo wa swona wu fanerile. Hi ku ya hi muntshwa un’wana la vuriwaka Marcus, “loko u nga ambali swiambalo swa sayizi leyikulu, a wu faneleki ku va wa hip hop.”

Leswi swi amukeriwa hi vantshwa lava mahanyelo ya vona ma titshegaka hi swiambalo leswi dumeke leswi nga “langutekiki.” Tibokati leti handzukeke ni tihembe leti tsemiweke mavoko, leswi hlawulekisaka ambalelo leri nga langutekiki swi ndhundhuzeriwe hi vatlangi van’wana va mintlawa ya rhok ya Maamerika. Mutsari un’wana u vule swiambalo leswi nga “langutekiki” tanihi “ku tiendla xisiwana.” I ku tiendla onge u le vuswetini hakunene. Ku ambala hi ndlela ya futa swa durha. Kutani ku ni “ku vuyisa swilo efexenini.” Hi ku ya hi magazini wa le Canada lowu vuriwaka Maclean’s, leswi i “swiambalo leswi vuyiseriweke efexenini ku sukela eku heleni ka va-1960 ni le ku sunguleni ka va-1970.” Lavakulu swa va hlamarisa loko va vona vantshwa va hakela minxavo ya le henhla ya swixaviwa—swo tanihi tintanghu to tlakukela ehenhla ni maburuku yo kula milenge—leswi a swi tikomba onge a swi hundzeriwe hi nkarhi ku fana ni vuyimbeleri bya disko.

Thekinoloji Ya Le Henhla Leyi Nga eFexenini

Swiciyoti (pagers), i xikombiso xin’wana xa ndlela leyi vantshwa lava anakanyaka ngopfu va nga hundzulaka xin’wana ni xin’wana xi va efexenini hi laha ku heleleke. Eku sunguleni a swi tirhisiwa hi madokodela ni vatshila van’wana lava nkarhi na nkarhi va vulavurisanaka, swiciyoti leswi sweswi swi dumile etindhawini ta le madorobeni leti tirhanaka ni swidzidzirisi. Swiciyoti swi endle swi olova leswaku vaxavisi va swidzidzirisi va hlela minhlangano ni lava va nga va xaviselaka. Hi ku ya hi The New York Times, “ku tirhisiwa ka swona [swiciyoti leswi hoxiwaka eswikhwameni] a ku andzile lerova ku ve mfungho wa ku xavisiwa ka swidzidzirisi.” Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi tihuvo ta mafambiselo ya swikolo etinxakeni hinkwato ti yiriseke swiciyoti leswi leswitsongo eswikolweni!

Hambi swi ri tano, ku yirisa loku a ku pfunanga nchumu. Swiciyoti swi hundzuke swilo leswi tolovelekeke swinene exikarhi ka vantshwa va le madorobeni. Van’wana va swi tirhisela swikongomelo swa vutlharhi, tanihi michini yo vulavurisana, leswaku va ta kota ku vulavurisana kahle ni vatswari va vona, kumbe ku va tivisa loko va ri ekhombyeni. Kambe eka vantshwa van’wana, muchini lowu wu tirhisiwa tanihi xipfuneti xa fexeni. Times yi ri: “vana van’wana va kondlo-a-ndzi-dyi va hoxa swiciyoti leswi eswinkwamanini leswi va swi hakarhaka emakatleni, eswikhwameni swa majazi ni le mabandhini. Ku ni swiciyoti swa tiwachi, swa tithayi, swa switsalo, swa wasi, swo tshwukanyana, swo tshwuka, swa ntima wa khale ni swa ribungu.” Loko vanhu van’wana lavakulu va hlanganisa swiciyoti ni ku xavisiwa ka swidzidzirisi, phorisa rin’wana ra le Dorobeni-nkulu ra New York ri te: “Swi xaveteriwa hi ku hatlisa. Vana va nga ri vangani lava nga na swona va tirhisa swidzidzirisi, kambe vunyingi bya vona a va swi tirhisi. Ko va fexeni ntsena.”

Tifexeni—Xihlamariso Ni Khombo Ra Tona

Hambi loko swiambalo swa tifexeni swi amukeleka swinene kumbe swi soriwa ngopfu, tifexeni tin’wana leti dumeke ti vonaka ti tlula milawu hinkwayo leyi tolovelekeke. Leswaku swi kota ku lala ku fana ni vatlangi lava dumeke, swinhwanyetana swo tala swi landza madyelo lama nga efexenini—swi nga ehleketi ngopfu hi vuyelo bya rihanyo ni ntsako wa swona emirini. Alvin Rosenbaum wa tsala: “Swakudya i nchumu lowu funengeteke tiko hinkwaro. Languta nxaxamelo wihi na wihi wa tibuku ta khume leti xaviwaka ngopfu kutani hakanyingi u ta kuma buku ya swakudya yi xaxametiwile na yona.” Rosenbaum u hlamusela leswaku vunyingi bya tibuku leti leti dumeke byi ndhundhuzela swakudya leswi nga ni vuyelo lebyi kanakanisaka. Vatshila vo tala va sola mhaka ya ku lava ku lala tanihi yona leyi vangaka madyelo lama nga riki manene—yo tanihi ku nyenya swakudya hi ku chava ku nyuhela—exikarhi ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi.a

Maendlelo man’wana lama nga efexenini yo tisasekisa ma nga ha va ni khombo—ni ku hlamarisa. Hi ku ya hi xihloko lexi nga eka Newsweek, “ku titlhavela tinhlanga, ku nga vutshila bya va khale ni lava a va nga hanyi hi nawu, byi ya byi nghena hakatsongo-tsongo efexenini.” Hi ku susumetiwa hi vatlangi va tibayisikopo ni vatlangi va vuyimbeleri bya rhok lebyi nga ni mpfumawulo lowu pfalaka tindleve, vantshwa van’wana va navela ku titlhavela tinhlanga to hlawuleka emirini ya vona. Switsundzuxo swa madokodela malunghana ni vuvabyi bya xivindzi ni vuyelo bya mavabyi man’wana lama vangiwaka hi inki yo titlhavela ha yona a swi va chavisi.

Kumbe ku vuriwa yini hi fexeni leyi nga tolovelekangiki leyi vuriwaka ku titlhavetela miri? Hambi leswi ku tiboxa tindleve ku nga mukhuva wa vavasati etindhawini tin’wana, van’wana va swi endla hi ku hundzeleta naswona va tiboxa timbhovo etindzimini ni le minkaveni laha va nghenisaka swingwavila swo bomba ha swona. Muntshwa wihi na wihi loyi a tiyimiseleka ku khunguvanyisa vatswari vakwe, u vona ku nga ri na xin’wana lexi a nga xi tirhisaka handle ko vehela xingwavila lexikulu enhompfini.

Tifexeni—Ti Hlohloteriwa Hi Yini?

Buku leyi nge Adolescents and Youth yi hlamusela fexeni tanihi “nchumu wa nkarhinyana wo fana ni ku gandzela ka vukhongeri. Tifexeni ti hlamuseriwa ti ri ta xinkarhana ni leti nga rindzeriwiki, naswona ngopfu-ngopfu ti tolovelekile exikarhi ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi.” Kambe i yini lexi vangelaka timiliyoni ta vantshwa leswaku ti ambala tibokati letikulu ngopfu kumbe ku rhwala swiciyoti? Vaendli va swilo ni vanavetisi va nga tsaka ku kuma nhlamulo ya sayense eka xivutiso lexi. Xihloko lexi nga eka magazini wa le Britain lowu nge The Economist wa xiya: “Tifexeni ni maendlelo ya swilo swi languteka swi nga faneriwi hi nhlamuselo ya mianakanyo leyi twisisekaka.”

Hambi swi ri tano, buku leyi nge Adolescents and Youth yi kanetana ni nhlamuselo hi ku vula leswaku: “Swilo swo hambana-hambana swi nga hlamusela ndhuma ya fexeni: ku navela ku koka nyingiso; ku khutaza ku tifanisa ni leswi ntlawa wa tintangha wu swi ndhundhuzelaka; ku lava ku tihambanisa ni van’wana ni ntlawa wa tintangha; ni ku tsakela ku va u nga tolovelekanga.” Mufana un’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi u swi veka hi ku olova hi ndlela leyi: “Ku va exikolweni xa le henhla [xikolo xa sekondari] i nkarhi lowunene wo va munhu a hanya hi ndlela yo ka yi nga twisiseki kutani a swi endla swi helela kwalaho.”

Bibele a yi ma soli mahanyelo ya vuntshwa. Entiyisweni yi ri: “Vantshwa, tsakelani vuntshwa bya n’wina. Tsakani loko ma ha ri vatsongo. Endlani leswi mi swi lavaka, mi hanya hi ku navela ka timbilu ta n’wina.” Hambi swi ri tano, endzhaku ka sweswo Bibele yi tsundzuxa yi ku: “Kambe tsundzukani leswaku Xikwembu xi ta mi avanyisa eka hinkwaswo leswi mi swi endlaka.” (Eklesiasta 11:9, Today’s English Version) Hi ku ya hi xitsundzuxo lexi xa tintswalo, xana muntshwa wa Mukreste a nga ti languta njhani tifexeni ta manguva lawa? Xana u fanele ku va wo sungula ku ti tekelela? Xihloko xa hina lexi landzelaka enxaxamelweni lowu xi ta nyikela switsundzuxo leswi pfunaka emhakeni leyi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 15]

“Tihembe leti . . . Ti ambariwa hi un’wana ni un’wana.”—Avery wa malembe ya 17 hi vukhale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Ku tiboxetela miri ni ku tlhavela tinhlanga swi dumile swinene