Vantshwa Va Vutisa . . .

Tifexeni—Xana Ndzi Fanele Ku Ti Landzelela?

‘AHI ku tsakisa ka swona!’ ‘Futhi swa dyisa!’ U nga ha ndhundhuzeriwa loko tintangha ta wena ti vona leswaku u le fexenini. Ina, tifexeni ti ni ndlela yo wutla nyingiso ni ku hlohlotela swiendlo leswikulu.

Hambi swi ri tano, tifexeni na tona ti cinca ku kota maxelo, naswona a ti tlhaveriwi hi dyambu. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana wa nxaviselano, fexeni yi rhanga yi tsakeriwa switsongo hi swintlawana leswitsongo swa vantshwa lava nga chaviki nchumu, lava humeke ndleleni. Loko yi sungula ku hangalaka, vamaki ni vanavetisi va yi tlakusa hi swinavetisi swa timagazini, TV, ni xiya-ni-moya. Swiyimbeleri ni tinghwazi va hakeriwa leswaku va yi endla yi amukeleka naswona yi duma hi ku yi thya mavito ya vona. Vantshwa hi voxe va nga ha yi yisa emahlweni hi ku hiseka lokukulu. Loko yi kala yi khomelela, yi nga va nchumu lowu tsakeriwaka hi “vanhu vo tala swinene va kondlo-a-ndzi-dyi lava nga ni nkucetelo.”

Hambi swi ri tano, eku heteleleni, fexeni yi lahlekeriwa hi ku naveta ka yona ivi yi hungiwa hi moya yi rivariwa. (American Demographics) Kambe hambi loko xitayele lexintshwa, ncino, kumbe xitirho xo karhi xi ri efexenini, u nga ha titwa u ri ehansi ka ntshikilelo lowukulu wo nghenela. Vo tala va titwa ku kota Kim wa malembe ya 15 hi vukhale: “Va ku endla u titwa u ri mpambukwa loko u nga fani na vona.”

Ku tilahlela efexenini swi nga ha durha swinene. Hi xikombiso, anakanya hi fexeni ya swipereta leyi weke hi rimhondzo exikarhi ka vantshwa va Mafurwa malembe ma nga ri mangani lama hundzeke. Hi ku ya hi xihloko xa 1991 eka The New York Times, “i de rigueur [nchumu lowu bohaka] ku va kepisi ya wena ya besibolo kumbe mpetso wa xifuva xa baji ra wena wu tala hi swipereta swa nsimbhi swa mivala-vala leswi khomisiwaka.” Fexeni leyi a yi vonaka yi nga ri na khombo nikatsongo—kambe a wu fanele ku kota ku hakela R44 leyi taleke leswaku u xava xin’we xa swipereta leswi swi dumeke.

Muntshwa a nga ha kuma leswaku ku va “efexenini” swi vula swo tala ku tlula ku tirhisa mali yo tala. Laha eka mintlawa yin’wana, ku nga fexeni ku ambala kepisi ya besibolo, u fanele ku xava kepisi leyi nga ni muvala wa kona, leyi yimelaka ntlawa wa kona, naswona u yi ambala hi ndlela ya kona leyi nge fexenini.

Eka vantshwa vo tala leyi i mhaka ya nkoka. Va vona ku landzela tifexeni tin’wana tanihi xilotlelo xa ku kuma ndhuma ni ku amukeleka. Hambi swi ri tano, hi ta swi vona leswaku ku tilahlela efexenini a hi minkarhi hinkwayo swi nga swinene.

Ku Xiya Laha U Kandziyaka Kona

Bibele a yi soli fexeni hi yoxe hi laha ku heleleke. Swiendlo swin’wana leswi dumeke swi nga ha va swinene ku nga khathariseki leswaku swi le fexenini. Hi xikombiso, van’wana a va teka ku ganyula swi ri fexeni lerova swi kala swi tala emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke. Kambe i mani la nga kanetaka leswaku vutiolori lebyi lebyinene, lebyi ringaniseriweke bya vuyerisa?—Ringanisa 1 Timotiya 4:8.

Ku nga khathariseki sweswo, tifexeni ta hambana-hambana ku sukela eka leto huma endleleni ku ya eka leti nga ni khombo hakunene. Xisweswo xivuriso xa khale xa fanela: “Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo, kambe l’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.” (Swivuriso 14:15) Munhu la anakanyaka u tlharihile, wa xiya-xiya. A ngo landzelela mboyamelo wun’wana ni wun’wana a nga swi xiyi ntsena hikwalaho ka leswi wu dumeke. Hi vutlharhi u kambisisa vuyelo bya swiendlo swa yena.

Vuyelo i nchumu wun’wana lowu u faneleke ku wu xiya. Magazini wa le Canada wu vulavula hi nhwanyana un’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi la tirhaka ekhefini ya swakudya leswi swekiwaka hi xihatla. Ku tlula hafu ya mali yakwe leyi a yi dzukeleke nyuku yi helela eku fambisaneni ni tifexeni ta sweswinyana ta swiambalo. ‘Mali i ya ku ku sirheleta,’ ku vula Bibele, hi leswaku, i xitirho lexi lavekaka lexi tirhaka. (Eklesiasta 7:12) Xana u lava ku yi tlangisa hi swilo leswi, “swi endleriweke ku huma efexenini ku nga si hela hambi nguva yin’we kumbe timbirhi,” hi laha mutsari un’wana a swi vekaka ha kona?

Xin’wana lexi u nga anakanyisisaka ha xona i mhangu emirini. Ncino wo tshombonyoka-tshombonyoka a wu dumile nkarhinyana lowa ha ku hundzaka. Kambe wu vange ku vaviseka ko tala ka minhlana. Ku vuriwa yini hi namuntlha? Xihloko lexi nga emagazinini lowu nge Rolling Stone xi vulavula hi swiendlo leswi nga lawulekiki etindhawini ta mincino ni le minkhubyeni ya rhok, swo kota ku “ku tlula exitejini” (ku tlula u suka exitejini u wela emavokweni ya vahlaleri lava nga eku hoyozeleni), “ku himana ka vacini hi voxe,” ni “ku chayisana ka vacini hi voxe”—i mixaka ya “ku cina” leyi entiyisweni yi ngo va madzolonga lama fambisanaka ni vuyimbeleri. “Nchumu lowu wu hume endleleni swinene. Ndzi vula ndzi tiyisile,” ku vilela muntshwa un’wana. U hlamusela ndlela leyi ha yona “vacini lava himanaka” va “tataka ndhawu yo cinela hinkwayo, ivi va ya va hatlisa swinene hi laha va nga kotaka ha kona, va ya hala ni hala va endla xirhendzevutana lexi yaka xi kula, handle ko karhateka va chayisa un’wana ni un’wana loyi a nga ni khombo hi ku va a yime endhawini ya vona.” Maendlelo yo tano ma nga ha tsakisa tintangha ta wena. Kambe xana ku va endhawini yo tano kumbe ku endla swilo swo tano swi nga ku endla u amukeriwa hi Xikwembu, lexi lerisaka Vakreste ku “tshika ku hanya ehandle ka Xikwembu ni ku navela swa misava, kutani [va] hanya . . . hi ku tikhoma”?—Tito 2:12.

Ku vuriwa yini hi khombo ra rihanyo ra ku tiboxa miri ni ku titlhavela—leswi na swona swi andzaka ngopfu eka vantshwa? Kambe Madokodela ma vula leswaku ku titlhavela swi nga va ni khombo ra vuvabyi, tanihi vuvabyi bya xivindzi kumbexana ni AIDS, loko va nga ri na vukheta hi switirho swa kona. Nakambe ku ni khombo ra ku tshamisa sweswo u bombisiwile hambi loko fexeni se yi humile. I ntiyiso, ku tlhavela kun’wana ku nga susiwa hi muxaka wo karhi wa ku tlhavula. Kambe matshungulelo lawa ya ku tlhavula ya heta nkarhi wo leha naswona ya vava, hi tlhelo ya lava madzana yo tala ya tirhandi.

Khombo lerikulu ku tlurisa i ku onhaka hi tlhelo ra moya loku nga vangiwaka hi ku landzela tifexeni to karhi. To tala ta tona ti sukela eka tinghwazi—vatlangi, switsutsumi, swiyimbeleri, ni van’wana vo tano. Swi va “efexenini” ku ambala ni ku endla swilo hi laha mani na mani la dumeke a endlaka ha kona. Kambe xana Yehovha Xikwembu u byi languta njhani vugandzeri byebyo bya tinghwazi? Tanihi muxaka wa vugandzeri bya swikwembu swa hava. Xisweswo Bibele ya tsundzuxa: “Chavani ku phahla swikwembu swa hava.” (1 Vakorinto 10:14) Tinghwazi to tala a ti na mhaka ni leswaku mimpimanyeto ya mahanyelo ya Bibele hi yihi. (1 Vakorinto 6:9-11) Leswi timhaka ti nga yimisa sweswo, xana swi nga endleka leswaku Xikwembu xi tsakisiwa hi loko u endla swilo kumbe ku ambala hi tindlela leti entiyisweni ti tlakusaka vanhu vo tano?

Leswi U Swi Byelaka Van’wana

Bibele yi tlhela yi lerisa vantshwa leswaku va xixima vatswari va vona. (Vaefesa 6:2) Xana a swi nge va tsongahati loko u vuya ekaya u bombe hi swin’wetsin’wetsi swa le mirini kumbe u funengetiwe hi mintlhavelo? Van’wana vona ke, tanihi lava u nghenaka na vona etlilasini? Loko u ri Mukreste, xana a swi nge va nonon’hweli ku ku tekela enhlokweni loko endzhaku u ringeta ku avelana na vona hi ripfumelo ra wena?—Ringanisa 2 Vakorinto 6:3.

Swa fana ni hi ku ambala switayele swin’wana leswi dumisiweke hi vanhu va rhep. Entiyisweni, entindhawini to tala kepisi ya besibolo ko va nchumu wo ambala enhlokweni ntsena. Kambe etindhawini tin’wana ta le madorobeni, “tipolitiki sweswi ti tinyike matimba hi swihuku swo karhi.” (Entertainment Weekly) Xana ku ambala tikepisi, mabaji, titeki kumbe swilo swo karhi swa hip-hop swi nga hlamusela leswaku u seketela mahanyelo ya xirhep? Tsundzuka, rirhandzu ra Vukreste “a ri hanyi hi ndlela yo soleka” kumbe hi ndlela leyi tsuvulaka misisi.—1 Vakorinto 13:5.

Xiya leswi humeleleke eka ntlawa wun’wana wa vanhwanyana va kondlo-a-ndzi-dyi edorobeni leri ku landzeleriwaka ndhavuko, lava hi ku ya hi magazini wa People va hlekuleke mapfalo ya vanhu va kwalaho hi ku ya exikolweni va ambale “swiambalo swa hip-hop.” Nhwanyana un’wana u hlamuserile: “Swiambalo leswi hi swi vona eka MTV [xitici xa TV lexi hakeleriwaka lexi kombisaka tivhidiyo ta vuyimbeleri]. Mina a ndzi vona onge swi sasekile.” Hambi swi ri tano, maambalelo lawaya ya le fexenini ya pfuxe mholovo—ni madzolonga ya tinxaka.

Xisweswo tanihi Vakreste, hi lava ku ‘tihlovisa hi ku pima ni hi mianakanyo leyi hlutekeke.’ (1 Timotiya 2:9) Leswi swi katsa ku xiya mintlhaveko ni malangutelo ya van’wana naswona hi nga sindzisi leswi laviwaka hi hina. Nakambe swi vula ku papalata switayele swa maambalelo ni mahanyelo leswi van’wana va nga swi langutaka swi ri ku hundzeleta.

Xivangelo Xa Vuxiyaxiya

Phela, fexeni yin’wana ni yin’wana yi fanele ku kariwa hi ku ya hi leswi yi nga swona. Nakambe, tsundzuka leswaku Sathana Diyavulosi i mufumi wa misava leyi naswona pakani yakwe i ku ‘bvanganyeta munhu.’ (1 Petro 5:8; Yohane 12:31; 1 Yohane 5:19) A swi kanakanisi leswaku Sathana u tirhise tifexeni tin’wana ku hambukisa vantshwa ekule ni Xikwembu. Xisweswo vuxiyaxiya bya laveka.

Hakanyingi a hi vutlharhi ku va exikarhi ka lavo sungula ku landzela xitayele kumbe fexeni yihi na yihi; swi olova ngopfu ku ringanisela. Hi hala tlhelo, Bibele ya tshinya emhakeni yo va “l’a lulameke ku tlurisa.” (Eklesiasta 7:16) Entiyisweni a swi vuli ku nga fambisani ni ku hundzuka-hundzuka ka switayele lerova u languteka u hume efexenini hi ndlela yo twisa ku vava, u chavisa kumbe u va la nga tolovelekangiki.

Loko fexeni entiyisweni yi lwisana ni mimpimanyeto ya Bibele kumbe langutelo lerinene, kutani nchumu lowunene lowu u nga wu endlaka i ku fambela kule na yona. Entiyisweni, a swi olovi ku va la hambaneke ni tintangha ta wena. Kambe ebukwini yakwe leyi nge How to Say No and Keep Your Friends, mutsari Sharon Scott wa vutisa: “Xana u ni vanghana vo karhi lava tlhariheke ngopfu, naswona lava ku hetaka kahle lerova va fanele ku ku endlela swiboho swa wena? Onge u nga va u nga ri na vona!” Xana a swi nge antswi loko wo kongomisiwa hi leswi laviwaka hi vatswari va wena ni hi ripfalo ra wena leri leteriweke hi Bibele? Ku endla tano a swi nge ku endli u amukeriwa hi tintangha ta wena hinkwato, kambe swi ta ku endla u amukeriwa hi Yehovha, leswi ku hambana ni tifexeni leti nga ta hundza, swona swi nga vaka swa hi laha ku nga heriki!—Pisalema 41:12; Swivuriso 12:2.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Xana vatswari va wena va ta titwisa ku yini loko u tekelela fexeni yo karhi?