Marhangu Lama Sivelaka Ku Vulavurisana

ROBERT i murhumiwa wa Watch Tower loyi a tshamaka eSierra Leone, eAfrika Vupela-dyambu. Siku rin’wana endzhakunyana ka loko a ha ku fika etikweni leri, loko a ri karhi a famba egondzweni, u vone vana va kwalaho va ri karhi va yimbelela va ku: “Mulungu! Mulungu!” Robert, loyi a nga muntima wa le Amerika, u languta-langute ematlhelo a lava mulungu loyi, kambe a ku nga ri na munhu un’wana kwalaho. Hiloko a swi vona leswaku vana lava a va vula yena!

A va nga swi vuli hi moya wo biha. Vana lava a va vula ntsena leswaku Robert a a huma eka ndhavuko wun’wana lowu nga faniki ni lowu wa vona. Ku vitana Robert va ku i mulungu a ku ri yona ndlela yo antswa leyi a va yi anakanya yo vula leswaku a nga fani na vona.

Ndlela Leyi Ndhavuko Wu Lawulaka Leswi Hi Nga Swona

Ndhavuko wu hlamuseriwe hi ndlela leyi anameke tanihi “nxaxamelo wa mianakanyo, . . . mikhuva, tidyondzo, ni vutivi lebyi vanhu vo karhi va hanyaka hi ku landza byona.” Hi dyondza yo tala ya mimpimanyeto ya ndhavuko hi ku dyondzisiwa yona hi ku kongoma, kambe yin’wana hi yi tswonga hi nga swi xiyi. Mukambisisi un’wana u te: “Ku sukela eku velekiweni ka [n’wana] mikhuva leyi a velekeriwaka eka yona yi vumba ntokoto ni mahanyelo yakwe. Loko se a tiva ku vulavula, ana se i mbhandzu wa ndhavuko wa ka vona, naswona loko se a kurile kutani a kota ku endla leswi endliwaka endhavukweni wa ka vona, mikhuva ya wona i ya yena, mavonelo ya vona i ya yena, leswi swi nga kotekiki eka wona ni le ka yena a swi koteki.”

Hi tindlela to tala ndhavuko wu hi olovisela vutomi. Loko ha ha ri vana hi hatlisa hi dyondza ndlela leyi hi nga tsakisaka vatswari va hina ha yona. Hi ku tiva leswi swi amukeriwaka hi vanhu va ka hina ni leswi swi nga amukeriwiki swi hi pfuna ku endla swiboho hi ndlela leyi hi faneleke ku endla swilo ha yona, leswi hi faneleke ku swi ambala, ni ndlela yo tirhisana ni van’wana ha yona.

I ntiyiso, leswi hina hi nga swona tanihi vanhu a swi yi hi ndhavuko lowu hi humaka eka wona ntsena. Eka ndhavuko wun’wana ni wun’wana ku ni ku hambana exikarhi ka vanhu. Leswaku hi vanhu va njhani swi lawuriwa hi xitekela, mintokoto ya hina evuton’wini, ni swilo swin’wana swo tala. Hambiswiritano, ndhavuko i fasitere ra hina ro vona misava.

Hi xikombiso, ndhavuko wa hina a wu lawuli ntsena leswaku hi vulavula ririmi rihi, kambe ni leswaku xana hi ri vulavurisa ku yini. Eswiphen’wini swa le Middle East, vanhu va teka vuswikoti byo vulavula byi ri vutshila byo tirhisa marito yo tala, va ma phindha-phindha, ni ku tirhisa swigego. Ku hambana ni sweswo, vanhu va le matikweni man’wana ya le Far East va vulavula va pima. Xivuriso xa Xijapani xi kombisa langutelo leri: “Hi nomu wa wena u nga lova.”

Ndhavuko wa hina wu lawula ndlela leyi hi langutaka nkarhi ha yona. Le Switzerland loko u hlwele hi khume ra timinete, u fanele u kombela ndzivalelo. Ematikweni man’wana u nga hlwela hi awara kumbe timbirhi, kambe ku nga laveki leswaku u kombela ndzivalelo lowukulu.

Ndhavuko wa hina wu hi dyondzisa ni mimpimanyeto. Anakanya ndlela leyi a wu ta titwa ha yona loko munhu a ku ka wena: “Ntiko wa wena wa engeteleka. Kahle-kahle wa nyuhela!” Loko u kulele endhavukweni wa le Afrika laha ku nyuhela swi tsakeriwaka, kumbexana a wu ta tsakisiwa hi xiga xexo. Kambe loko a wu kulele endhavukweni wa le Vupela-dyambu laha ku lala ku tekeriwaka ehenhla, marito lawa ma nga riki yo gega swi le rivaleni leswaku ma nga ku hlundzukisa.

‘Maendlelo Ya Hina Hi Wona Ma Nga Kahle!’

Lexi hakanyingi xi sivelaka ku vulavurisana exikarhi ka mindhavuko liya yi nga faniki hileswaku etindhawini hinkwato vanhu va tibyela leswaku ndhavuko wa vona wa antswa. Vo tala va hina hi anakanya leswaku mavonelo ya hina, mimpimanyeto, mindhavuko, ndlela leyi hi ambalaka ha yona, ni leswi hi swi langutaka swi sasekile hi swona swi nga swona, leswi faneleke, naswona swi antswaka ku tlula swihi na swihi leswi nga kona. Nakambe hi na mboyamelo wo languta mindhavuko yin’wana hi ku ya hi mimpimanyeto ya ntlawa wa hina. Mianakanyo yo tano yi vitaniwa ku tlakusa rixaka ra ka n’wina. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku tlakusa rixaka ra ka n’wina . . . ku nga ha vuriwa leswaku ku kona ematikweni hinkwawo. Vanhu va mindhavuko hinkwayo ya le misaveni va languta mahanyelo ya vona ma antswa ku tlula ya vaakelani va vona lava va nga ekusuhi na vona.”

Madzana mambirhi ya malembe lama hundzeke, hosana ya Munghezi yi swi veke hi ku kongoma hi ndlela leyi: “[Hi ku] vona ka mina, vanhu vambe i swiphukuphuku.” Muhleri wa buku ya mintshaho leyi marito lawa ma tsariweke ma huma eka yona u tsale leswi: “Hi mpimo lowukulu [leswi] swi vuriwa ematikweni hinkwawo ku tlula rini na rini.”

Swikombiso swa ku nga tsetselelani ni va mindhavuko yin’wana swi tele ngopfu. Hambileswi eku sunguleni a wu tsariwe hi mutsari wa tibuku ta mintlangu wa Mujarimani eku heleni ka va-1930, hakanyingi ntshaho lowu landzelaka ku vuriwa leswaku wu vuriwe hi murhangeri wa Manazi Hermann Göring a ku: “Loko ndzi twa rito leri nge ndhavuko, ndzi lava-lava xibalesa xa mina.”

Langutelo leri dzikeke ro tlakusa rixaka ra ka n’wina ri nga vanga xihlawu-hlawu, lexi xi nga ha vangaka rivengo ni nyimpi. Richard Goldstone i muchuchisi eka International Criminal Tribunal loyi a kambisisaka vugevenga lebyi endliweke hi nkarhi wa nyimpi ya le Rwanda ni ya le khale ka Yugoslavia. Mayelana ni swiendlo leswi swa vuharhi eka tinyimpi hatimbirhi, u te: “Swilo swo kota leswi swi nga humelela kun’wana ni kun’wana. Laha hi ni matiko mambirhi lama hambaneke, lama nga ni mindhavuko ni matimu lama hambaneke, kambe vaakelani va [khomana hi] tihanyi leti fanaka. Nyimpi ya muxaka lowu wa tihanyi ya rixaka kumbe vukhongeri ko va xihlawu-hlawu lexi hundzukeke madzolonga. Ntlawa lowu hlaseriwaka wu langutiwa wu nga ri na vumunhu kumbe wu ri ni madimona. Loko mianakanyo leyi yo kala yi byariwa emiehleketweni ya vanhu, yi vangela vanhu lava tolovelekeke leswaku va rivala mahanyelo lamanene lama hi ntolovelo a ma ta va sivela [ku] endla swilo swo tano leswi chavisaka.”

Ku Antswisa Langutelo Ra Hina

Hakanyingi vanhu lava hi va hlawulaka tanihi vanghana va hina va fana ngopfu na hina, vanhu lava va nga ni langutelo ni mimpimanyeto yo fana ni ya hina. Ha va tshemba naswona ha va twisisa. Hi titwa hi ntshunxekile loko hi ri na vona. Loko hi teka mahanyelo ya munhu un’wana ya nga tolovelekanga kumbe ya nga ri ya ntumbuluko, kumbexana ni vanghana va hina va ta pfumelelana na hina hikuva vanghana va hina na vona va ni xihlawu-hlawu xo kota xa hina.

Kutani ke xana hi nga vuyeriwa hi yini hi ku vulavurisana ni van’wana, lava nga faniki na hina hikwalaho ka mindhavuko leyi va humaka eka yona? Xo sungula, ku vulavurisana lokunene ku ta hi pfuna ku twisisa swivangelo swa leswaku ha yini van’wana va anakanya ni ku endla swilo hilaha va endlaka hakona. Kunle, wa le Afrika Vupela-dyambu, u ri: “Vana vo tala eAfrika va tshinyiwa swinene leswaku va nga vulavuli loko va ri eku dyeni. Kambe, ematikweni man’wana ya le Yuropa, ku dya mabulo hi nkarhi wa swakudya swa bumabumeriwa. Xana ku humelela yini loko Mulungu ni Muntima va dya swin’we? Mulungu u ta hlamala leswaku ha yini Muntima a vonaka a lo whii, loko a ri eku dyeni. Kasi, Muntima u tivutisa leswaku ha yini Mulungu a jakatseka tanihi nyenyana!” Kahle-kahle, eka swiyimo swo tano, ku twisisa mindhavuko ya munhu lowun’wana swi nga pfuna ku tshika xihlawu-hlawu.

Loko hi sungula ku tiva vanhu va mindhavuko yin’wana, a hi antswisi ndlela leyi hi twisisaka van’wana ha yona ntsena, kambe hi tlhela hi titwisisa ku antswa hina vini. Mutivi wa mindhavuko ya vanhu u tsarile: “Nchumu lowu xivumbiwa lexi tshamaka exivindzini xa lwandle xi nga taka xi nga wu tshubuli i mati. Xi ta tshubula leswaku ma kona ntsena loko hi mhangu yo karhi xi tikuma xi ri emisaveni ivi xi sungula ku twa moya. . . . Loko u ta kota ku vona ndhavuko wa vanhu va ka n’wina hi laha ku heleleke . . . swi lava leswaku hi mpimo wo karhi hi tiyimisela, ku nga nchumu lowu kalaka swinene loko ku ri hi leswaku wu kona.” Hambiswiritano, hi ku dyondza mindhavuko yin’wana, hi fana ni xivumbiwa lexi tshamaka elwandle lexi xi sungulaka ku twa moya; hi sungula ku vona “mati” ya ndhavuko wa ka hina lama hi hanyaka eka wona. Mutsari Thomas Abercrombie u veke mhaka leyi kahle a ku: “Munhu loyi a nga si tshamaka a kokiwa hi ndhavuko wa vambe a nge pfuki a vone ndlela leyi lowu wa yena wu n’wi boheleleke ha yona.”

Hi ku komisa, ku dyondza mindhavuko ya van’wana swi nga antswisa vutomi bya hina hi ku anamisa langutelo ra hina, leswaku hi kota ku titwisisa hina vini ni van’wana. Hambileswi mianakanyo ya ndhavuko wa ka n’wina ni ya ku tlakusa rixaka ra ka n’wina yi nga vaka marhangu yo sivela ku vulavurisana, a yi fanelanga yi va wona. Marhangu wolawo ma nga wisiwa.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

“Vanhu va mindhavuko hinkwayo ya le misaveni va languta mahanyelo ya vona ma antswa ku tlula ya vaakelani va vona lava va nga ekusuhi na vona.”

The New Encyclopædia Britannica

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Hi nga dyondza ku tiphina hi swilo leswinene swa mindhavuko yin’wana