Ntshunxeko Wo Vulavula —Xana Wu Tirhisiwa Hi Ndlela Yo Biha?

NYANGWA wo nghena eka lembe-xidzana ra vu-21 wu le kusuhi ni ku pfuleka. A swi kanakanisi leswaku lembe-xidzana lerintshwa ri ta ta ni mintshembo, swikongomelo, mahanyelo mianakanyo leyi hlamarisaka ya thekinoloji ni matshalatshala lamakulu yo lava ntshunxeko. Ana se malangutelo ya tihulumendhe ya masungulo ya vukhongeri ni vanhu lava a va ri ni mianakanyo leyi hambaneke va pfumelelana ni mavonelo ni swilaveko leswintshwa. Etindhawini to tala ku ni xilaveko lexi hambetaka xo lava ku susiwa ka swipimelo swa ntshunxeko wo vulavula ni wo tiphofula, ku nga khathariseki vuyelo bya kona!

Leswi khale a swi nga amukeriwi ni ku aleriwa hi vahaxi va le ka xiya-ni-moya ni va le ka thelevhixini swin’we ni hi vakamberi va swivono ni marito lama faneleke—ku nga ririmi leri thyakeke ni swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki xikan’we ni swiendlo swa kona—sweswi swi tele ematikweni yo tala, naswona swi tekiwa swi amukeleka hi ku ya hi nsirhelelo wa mfanelo ya ntshunxeko wo vuluvula!

Lava nga ni vutshila byo tirhisa tikhompyuta, vanhu lavakulu ni vana, sweswi va nga swi kota ku hundzisela swifaniso leswi thyakeke swa rimbewu eka matiko-nkulu man’wana hi tisekene ti nga ri tingani, kutani va burisana ni vaendli va rimbewu leri thyakeke ni lava pfinyaka vana ivi va tlhela va kombela mavito ni tiadirese ta laha ku nga ta va ni minhlangano ya le xihundleni. Vuyimbeleri lebyi nga ni marito lama ringanyetaka ni ku khutaza ku tisunga ni ku dlaya vatswari, maphorisa ni vatirhela-mfumo, sweswi byi twiwa siku na siku eka xiya-ni-moya ni le ka thelevhixini kumbe eka tirhekhodo leti vana va ti tlangaka.

Va nga ri vangani va lava sindzisaka leswaku ku va ni ntshunxeko wo vulavula va nga kaneta leswi Muavanyisi wa Huvo leyi Tlakukeke Oliver Wendell Holmes, lontsongo, loyi ku tlula hafu ya lembe-xidzana leri hundzeke a tsaleke eka xiboho xa yena lexi dumeke, lexi hundzukeke xiboho-nkulu malunghana ni ntshunxeko wo vulavula a ku: “Nsirhelelo lowo tiya wa ntshunxeko wo vulavula a wu nge n’wi sirheleti munhu leswaku a vula vunwa a huwelela a ku, ku ni ndzilo endlwini ya mintlangu hi ndlela yoleyo a chavisa vanhu.” Vuyelo bya xiendlo xexo byi le rivaleni. Kutani, wa nga vona ndlela leyi swi nga twariki ha yona loko vona vanhu volavo va lavaka ntshunxeko wo vulavula va pfumelelana ni xiboho lexi kambe va honisa xiga lexi landzelaka lexi nga ni xiboho lexi fanaka va tlhela va sihalala, Holmes u ri: “Mhaka leyikulu eka xin’wana ni xin’wana, hileswaku xana marito lama tirhisiwaka, ma pfumeleriwa ku tirhisiwa eka swiyimo swo tano, ni leswaku ma twala naswona ma nga vanga khombo lerova ma tumbuluxa vubihi lebyikulu ngopfu lebyi Nhlangano wu nga ni mfanelo yo byi sivela.”

Swifaniso Swa Khompyuta Swa Vanhu Lava Nga Ambalangiki Nchumu

Magazini wa Time wu vikile, “masiku lawa rimbewu ri kumeka kun’wana ni kun’wana, etibukwini, eka timagazini, eka tibayisikopo, eka thelevhixini, eka vuyimbeleri, eka tivhidiyo ta vuyimbeleri ni le ka swinavetisi swa tifendlele eswiticini swa mabazi. Swilo swi kumeka eka makhadi ya mabindzu lama nga ni riqingho ro lava timhaka ta swifaniso leswi nga ambalangiki lama vekiwaka ehansi ka swisula-mati swa fasitere ra movha. . . . Vanhu vo tala va le Amerika se va swi tolovele ngopfu ku vona swilo leswi fambelanaka ni timhaka ta rimbewu swi kombisiwa erivaleni—naswona se va toloverile xivangelo xa ku va leswi swi amukeriwa hilaha ku hlawulekeke ehansi ka Nawu wo Sungula wa [ntshunxeko wo vulavula]—lerova a va ha swi voni ni leswaku swi kona.” Hambiswiritano, ku ni nchumu wun’wana malunghana ni ku hlanganisiwa ka rimbewu leri thyakeke ni tikhompyuta lowu tiseke swivumbeko ni nhlamuselo leyintshwa ya xiga lexi nge “swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki nchumu.” Hi xiringaniso swi dumile, swa onha, naswona swi kona emisaveni hinkwayo.

Hi ku ya hi vulavisisi byin’wana, lava nga ni swikhokhelo swa mafambiselo ya tikhompyuta, ya marungula ya vanhu lavakulu ntsena lava a va tiyimisele ku hakela ku sukela eka R40 ku ya eka R120 n’hweti na n’hweti, a va huma emadoroba-nkulu “yo tlula 2000 eka tihulumendhe ta 50 ni le matikweni man’wana ya 40, emigangeni-nkulu ni le ka swifundzha-nkulu swin’wana emisaveni hinkwayo—ku katsa ni matiko man’wana yo tanihi China, laha ku tirhisiwa ka swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu swi tekiwaka swi ri nandzu wa xigwevo xa rifu.”

Magazini wa Time wu hlamusele muxaka wun’wana wa swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki swa khompyuta tanihi “muxaka wo karhi wa nkwama wa ‘swingolongondzwana’ leswi katsaka swifaniso swa ku endla rimbewu ni munhu un’wana a boheleriwile, ku tivavisa, ku titsakamisela, ku funguxa ni ku endla rimbewu exivaleni ni swiharhi swo hambana-hambana.” Ku humelela ka rungula ro kota leri nga eka fambiselo ra khompyuta ya mani na mani, leri nga fikelelaka vavanuna, vavasati ni vana emisaveni hinkwayo, swi tlakusa xivutiso xa nkoka swinene malunghana ni ku tirhisiwa loko biha ka ntshunxeko wo vulavula.

Phepha-hungu ra le Britain ri te: “Loko vana vo kala va yi pfulela, swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu swo namba swi va nchumu lowu tolovelekeke eka vona, leswi swi humelela exihundleni ekamareni ya vona yo etlela eka yona.” Ku vuriwa leswaku 47 wa tiphesente ta mindyangu hinkwayo ya le Britain leyi nga ni tikhompyuta, yi ta va yi hlanganisiwe hi tintambhu ta fambiselo ra tikhompyuta eku heleni ka 1996. Phepha-hungu leri ri te: “Vunyingi bya vatswari va le Britain a byi tivi nchumu hi thekinoloji ya xiyimo xa le henhla loko va ringanisiwa ni vana va vona. Etin’hwetini ta 18 leti hundzeke ‘ku hangunuxa-hangunuxa Fambiselo ra Vuhlanganisi ra khompyuta, swi hundzuke xihundzisa-nkarhi lexi dumeke eka vana va kondlo-a-ndzi-dyi.”

Kathleen Mahoney, profesa wa nawu eYunivhesiti ya Calgary, eCanada, tlhelo mutivi-nkulu wa timhaka ta nawu leti nga malunghana ni swifaniso leswi nga ambalangiki, u te: “Vanhu va fanele va lemuka leswaku ku ni vuhaxi lebyi nga lawulekiki lebyi ha byona vana va nga ha tirhisiwaka hi ndlela yo biha va tlhela va dyeleriwa.” Nhloko ya maphorisa ya le Canada yi te: “Swikombiso swi le rivaleni lerova ku nga ri khale ku ta va ni milandzu ya ku tirhisiwa ka vana eka khompyuta eminkombisweni ya swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki.” Mintlawa yo tala ya vatsundzuxi va mindyangu yi vula yi tiyile leswaku swifaniso swa khompyuta leswi nga ambalangiki nchumu leswi voniwaka hi vana ni nkucetelo lowu swi nga vaka na wona ehenhla ka vona, “swi kombisa khombo leri nga kona naswona i rikulu.”

Mavonelo Lama Hambaneke

Vanhu lava yimelelaka ntshunxeko wa vanhu eka hulumendhe va hlundzukisiwa ngopfu hi matshalatshala ya Vandla yo veka swipimelo eka swilo swo kota swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu swa khompyuta, hi ku ya hi nawu lowu vekiweke hi Muavanyisi Holmes swin’we ni Huvo leyi Tlakukeke. Profesa wa nawu wa le Harvard u vikile: “Leswi ko va ku tshoviwa loku kongomeke ka ntwanano wa Nawu wo Sungula.” Magazini wa Time wu vula leswaku hambi ku ri vachuchisi lava nga ni ntokoto va swi sandza. Un’wana wa vona u te: “Loko nawu lowu wo kambisisiwa a wu nge ri voni hambi ku ri etihubyeni ta milandzu leyitsongo. Magazini wa Time wu tshahe Mutirheli wa Electronic Privacy Information Center a ku: “Nawu wo Sungula wu katsa ni Fambiselo ra Vuhlanganisi ra Tikhompyuta.” Magazini wa Time wu n’wi tshahe hi ndlela leyi: “Ndzulamiso wo Sungula wu fanele wu tirhisiwa ni le ka fambiselo ra kwala.” Xirho xin’wana xa nhlangano wa United States xi te: “Leswi i ku honisiwa loku heleleke ka ntshunxeko wo vulavula, ni ku honisiwa ka mfanelo ya vatswari yo vulavurisana.”

Profesa wa New York Law School u vule leswaku ku ni swo tala leswi dyondziwaka eka tindlela to hambana-hambana laha ku vulavuriwaka hi rimbewu ha tona, loko ku nga langutiwi timfanelo ta vanhu ni ntshunxeko wo vulavula. “Rimbewu leri nga kona eka Internet [Fambiselo ra Vuhlanganisi] ra tikhompyuta kahle-kahle ri nga va rinene eka vantshwa,” magazini wa Time wu tshahe mavonelo ya yena. U te: “[Tikhompyuta] i ndhawu leyi munhu a ntshunxekeke eka yona yo valanga swilo leswi yirisiweke ni leswi yilaka . . . yi nyikela mabulo lama tiyeke, lama nga khomisiki tingana, malunghana ni swilo leswi nga swa xiviri swin’we ni swilo swa ku tianakanyela swa rimbewu.”

Nakambe exikarhi ka lava rhwalaka matlhari va lwisana ni minsivelo ehenhleni ka swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu leswi kumekaka eka fambiselo ra tikhompyuta, ku ni vantshwa vo tala, ngopfu-ngopfu swichudeni swa le yunivhesiti. Van’wana va machile va ri karhi va kombisa ku vilela hikwalaho ka leswi va swi tekaka ku ri ku tsoniwa mfanelo ya vona yo vulavula. Leswi wanuna un’wana la tshahiweke eka The New York Times hambileswi a nga riki na langutelo ra xichudeni a swi vuleke, handle ko kanakana swi pfumelelana ni miehleketo ya vanhu vo tala lava kanetaka makungu wahi ni wahi ya ku siveriwa ka swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu leswi kumekeka eka tikhompyuta loko a te: “Ndzi anakanya leswaku ma ta hlekiwa hi vatirhisi va Fambiselo ra Vuhlanganisi va laha tikweni leri naswona va ta ma ba hi makatla kasi loko ku ri eka vatirhisi va Vuhlanganisi bya tikhompyuta va misava hinkwayo ma ta endla leswaku United States ri va xihlekiso.”

Loko wu vika leswi vuriweke hi mutirheli wa ntlawa wa vanhu lava lwelaka ntshunxeko, magazini wa U.S.News & World Report wu hlamuserile: “Misava ya tikhompyuta [fambiselo ra tikhompyuta] yi nga pfurhetela ndzilo wa ntshunxeko wo vulavula swinene ku tlula Nawu wo Sungula. Entiyisweni, hi ndlela yo karhi ana se ‘hi xiviri makungu ya hulumendhe yo sivela vanhu ku vulavula ma tsandzeka.’”

Le Canada ku karhi ku kanetaniwa hi leswi kumekaka eka Charter of Rights and Freedoms leswi nga kavanyetaka mfanelo yo vulavula. Vampfampfarhuti lava mimpfampfarhuto ya vona yi karihiseke vaxopaxopi ni maphorisa lama swi tekaka swi ri “nhlambha” va khomiwile. Vampfampfarhuti ni valweri va ntshunxeko wo vulavula, va hlanganile leswaku va vilela ni ku sola ku khomiwa loku va ku tekaka tanihi ku tsan’wiwa ka mfanelo ya vona yo vulavula. Swi kale swi hela kwalomu ka malembe ya mune lama hundzeke, maphorisa a ma hamba ma tekela vanhu tikhasete ta vhidiyo ta swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu, hi ku landza nawu wa le Canada, lowu kambisisaka swilo leswi nga nhlambha, kasi hi tlhelo milandzu leyi yi yisiwe ehubyeni, kutani vaxavisi va swilo leswi va voniwa nandzu.

Hambiswiritano, hinkwaswo leswi swi cincile loko hi 1992, Huvo leyi Tlakukeke ya Canada yi endle xiboho eka nandzu lowu veke mahambana ya tindlela, yi vula leswaku swilo leswi swi sirheleriwile leswaku ku nga tengiwi ha swona hikwalaho ka ku tiyisiwa ka tshunxeko wo vulavula lowu nga eka Charter of Rights and Freedoms. Xiboho xa huvo “xi tise ku hundzuka lokukulu eka vanhu va le Canada,” ku vika magazini wa Maclean’s. Magazini lowu wu te: “Emadoroba-nkulu yo tala sweswi se swi hundzuke nchumu lowu tolovelekeke leswaku u kuma timagazini ni tivhidiyo leti hlamuselaka hi vuenti ta swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu ekhonweni yin’wana ni yin’wana ya xitarata.” Hambi ku ri tivhidiyo leti huvo yi leriseke leswaku ti nga ha yirisiwa, ta ha kumeka kutani ti xavisiwa.

Phorisa rin’wana ri te: “Ndza swi tiva leswaku loko wo nghena lahaya, u ta kuma swilo leswi lwisanaka ni nawu. Kumbexana hi swona swilo leswi hi nga swi yisaka ehubyeni. Kambe . . . hi hava nkarhi.” Nakambe a va na xona xitiyisekiso xa leswaku milandzu leyi yi ta tekeriwa enhlokweni. Eka nguva leyi ya vutilawuri, mhaka-nkulu i ntshunxeko wa munhu wo vulavula, naswona tihuvo ti lawuriwa hi mavonelo ya vanhu. Kambe ku nga khathariseki leswi ku nga ta pfumelelaniwa ha swona, njhekanjhekisano wu ta tama wa ha vanga mintlhontlho leyikulu ni leyi kanetanaka ematlhelweni hamambirhi—yo swi pfumela ni yo swi kaneta.

Enkarhini wun’wana, Japani ri tikume ri ri ni swipimelo leswikulu malunghana ni ntshunxeko wo vulavula ni wo haxa mahungu. Hi xikombiso, ku tsekatseka ka misava loku veke 7,9 eka xikalo xa Richter, naswona loku dlayeke vanhu vo tlula gidi, a ku vikiwanga hi ku kongoma. Milandzu ya vuhomboloki ni ku pfumelelana ka varhandzani leswaku va dlayana a swi nga vikiwi. Vahleri va maphepha-hungu va lawuriwe hi minxungeto ya hulumendhe loko yi ya yi engetela vulawuri bya yona byi katsa ni swilo leswi nga nyawuriki. Hambiswiritano, endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, swipimelo swi susiwile, naswona Japani ri ve ni ntshunxeko lowukulu wo vulavula ni wa vuhaxi.

Entiyisweni, xidewuli xi lengele tlhelo rin’we ku tlurisa loko timagazini ni tibuku ta switori ta vana, ti tatiwe hi timhaka ta rimbewu ni hi swifaniso leswi thyakeke. Phepha-hungu leri tolovelekeke swinene eTokyo leri vitaniwaka The Daily Yomiuri ri tshame ri ku: “Kumbexana swilo swo chavisa swinene leswi voniwaka hi vanhu vambe lava ha ku fikaka eJapani i ku vona van’wamabindzu lava hlayaka tibuku ta switori swa rimbewu leri thyakeke eswitimeleni swa le hansi ka misava swa le Tokyo. Sweswi swi tikomba onge xiyimo lexi se xi khumbha hafu leyin’wana ya vaaki, tanihi leswi ku nga ni tibuku ta switori ta vavasati leti nga evuhirini bya tibuku ni le mavhengeleni lamakulu leti hlamuselaka timhaka hi vuenti.”

Hi 1995 phepha-hungu leri dumeke leri vuriwaka Asahi Shimbun ri vitane Japani ri ku i “Paradeyisi Ya Swifaniso Swa Vanhu Lava Nga Ambalangiki Nchumu.” Vahleri ni vakandziyisi va maphepha-hungu a va kombela vatswari ku va endlela swipimelo ematshan’weni yo landzela swipimelo swa hulumendhe, kasi vahlayi lava nga vantshwa vona a va hambeta va lwisana na swona. Munhu un’wana a nga vutisa, ‘Xana i vamani lava nga ta va ni rito ro hetelela?’

Ntshunxeko wo vulavula i njhekanjhekisano lowukulu sweswi eFurwa. Mutsari wa tibuku wa Mufurwa Jean Morange u tsale ebukwini ya yena malunghana ni ntshunxeko wo vulavula a ku: “Handle ko kanakana, matimu ya ntshunxeko wo vulavula a ma si hela, naswona ma ha ta hambeta ma vanga ku avana. . . . Swi vonaka onge lembe na lembe ku humesiwa bayisikopo kumbe minongonoko ya swiphemu ya thelevhixini kumbe ku endliwa tsima ro navetisa leri pfuxaka timholovo, ri pfuxa njhekanjhekisano wa khale lowu nga heriki malunghana ni vukambisisi bya leswi faneleke ku kandziyisiwa.”

Xihloko lexi humelelaka eka phepha-hungu ra le Paris leri vuriwaka Le Figaro xi vike leswaku ntlawa wa vuyimbeleri bya rhep lowu vuriwaka Ministère amer (Vutirheli Byo Bavela) wu khutaza valandzeri va wona leswaku va dlaya maphorisa. Yan’wana ya marito ya wona ma ri: “A ku nge vi na ku rhula ntsendze loko maphorisa ma nga si dlayiwa.” Muvulavuleri wa ntlawa lowu u te: “Eka rhekhodo ya hina, hi va byela leswaku va hisa switichi swa maphorisa ni ku endla gandzelo hi [maphorisa]. Xana lowu a hi wona nchumu lowu faneleke?” Ku hava ndlela leyi ntlawa lowu wa rhep wu soriweke ha yona.

Mintlawa ya rhep ya le Amerika na yona yi yima ni ku dlayiwa ka maphorisa naswona yi vula leswaku yi ni mfanelo yo vula sweswo hi ku ya hi nsirhelelo wa mfanelo yo vulavula. EFurwa, eItaly, eNghilandhi ni le matikweni man’wana ya le Yuropa ni man’wana emisaveni hinkwayo, ku ni mintlawa yo hambana-hambana leyi rilelaka leswaku ku nga vekiwi swipimelo swa ntshunxeko wo vulavula hambiloko mavulavulelo yo tano ma “ta vanga khombo lerikulu ni leri nga erivaleni.” Xana njhekanjhekisano lowu wu ta hela rini, naswona i vamani lava nga ta hlula?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Swifaniso leswi nga ambalangiki swa khompyuta, “nkwama wa swingolongondzwana ‘leswi humeke’ endleleni”