Ntshunxeko Wo Vulavula Ekaya —Xana Wu Le Kusuhi Ni Ku Vanga Khombo?

LOKO munhu o hemba a ku “Ndzilo!” endlwini ya mintlangu leyi taleke hi vanhu kutani van’wana va kandziyeriwa va fa loko va ri karhi va ringeta ku tsutsuma va humela ehandle, xana loyi a huweleleke a nga ka a nga vi ni vutihlamuleri bya vanhu lava feke ni lava vavisekeke? Loko munhu a ku, “a ndzi pfumelelani na swona leswi u swi vulaka, kambe ndzi ta ku yimelela leswaku u swi vula,” xana sweswo swi vula leswaku u nyikiwe ntshunxeko lowu helekeke, lowu nga hikiwangiki wo vula xin’wana ni xin’wana lexi u xi rhandzaka erivaleni, ku nga khathariseki vuyelo lebyi nga ta va kona? Van’wana va anakanya tano.

Hi xikombiso, le Furwa loko vayimbeleri va rhep va vulavulele mhaka ya ku dlayeteriwa ka maphorisa, kutani vanhu van’wana va lava yingiseleke vuyimbeleri bya kona va dlayetela maphorisa, xana vayimbeleri va rhep a va nga fanelanga va byarhe vutihlamuleri bya leswi va hlohloteleke madzolonga? Kumbexana a va fanele va sirheleriwa ehansi ka nawu-mbisi wa timfanelo? Loko vahaxi va le ka xiya-ni-moya ni va le ka thelevhixini swin’we ni mafambiselo ya tikhompyuta va endla leswaku va kota ku vona swivono swa madzolonga ni swifaniso leswi nga ambalangiki nchumu, van’wana va vona va swi encenyeta ivi va tivavisa ni ku vavisa van’wana, xana vahangalasi va swilo leswi a va fanele va byarha vutihlamuleri byo karhi?

Magazini wa U.S.News & World Report wu vike leswaku ndzavisiso wun’wana lowu endliweke hi American Psychological Association wu “komba leswaku n’wana la tolovelekeke, la hlalelaka TV tiawara ta 27 vhiki rin’wana ni rin’wana, u vona 8000 wa ku dlayiwa ka vanhu, ni 100 000 wa swiendlo swa madzolonga ku sukela loko a ri ni malembe manharhu ku ya eka 12.” Xana vatswari va nga swi ba hi makatla va vula leswaku leswi a swi nge vi ni nkucetelo eka vana va vona? Kumbexana va nga vutisa leswaku xana leswi swi katsa “khombo leri nga kona ni leri xiyekaka”? Xana laha hi kona laha ku faneleke ku va ni swipimelo kumbe ku hikeriwa hi ntshunxeko wo vulavula?

Vulavisisi byin’wana lebyi a byi endliwa hi vativi va miehleketo byi paluxe leswaku loko swivanhwana swa “tinghwazi leti tshamaka ti lunghekele ku lwa” swi kombisiwa ntlawa wa vana, kutani ntlawa wun’wana wa vana wu kombisiwa “swivanhwana leswi nga ni vunene,” lava voneke tinghwazi letiya, hakanyingi a va rhandza ku himetela swilo ni ku swi hoxetela endzhaku ka sweswo. Vuyelo bya madzolonga lebyi vangiweke hi TV a byi heleli evun’waneni. Vulavisisi byin’wana bya le yunivhesiti byi kume leswaku endzhaku ko kambisisa 650 wa vana ku sukela hi 1960 ku ya eka 1995, naswona byi ri karhi byi langutisisa ndlela leyi va hlalelaka ha yona ni mahanyelo ya vona, byi kume leswaku lava va hlaleleke swinene thelevhixini leyi nga ni madzolonga loko va ha ri vana, loko va kula, va va ni mahanyelo ya vukarhi ku katsa ni ku xanisa vanghana va vona va vukati ni ku chayela va byi cherile.

Hambileswi vana van’wana va nga swi voniki leswaku thelevhixini swin’we ni tibayisikopo swi ni nkucetelo wo karhi eka vona, van’wana va swi vona. Hi 1995, Children Now, ku nga ntlawa wo khathalela wa le California, wu kambisise 750 wa vana lava nga ni malembe ya 10 ku ya eka 16. Vukambisisi lebyi byi kombe leswaku tsevu wa vona eka khume, va vula leswaku swiendlo swa rimbewu leswi va swi vonaka eka TV, swi susumetela vana leswaku va nghenela rimbewu va ha ri vatsongo.

Van’wana va anakanya leswaku vana va nga ka va nga teki madzolonga ya le ka thelevhixini ni ya tibayisikopo tanihi nchumu wa xiviri, ni leswaku tibayisikopo letiya to tsuvula misisi a ti va kuceteli. Phepha-hungu ra le Britain ri te: “Loko swi ri tano, hikwalaho ka yini vafambisi va xikolo xa le vupela-dyambu-xikarhi bya Amerika va boheke ku byela magidi ya vana leswaku ku hava ti-Teenage Mutant Ninja Turtles emadan’wini ya kwalaho ya nkululo? Hikuva vana lavatsongo lava rhandzaka ti-Turtles a va hamba va kasa va nghena etiphayiphini to fambisa nkululo.”

Namuntlha ku ni njhekanjhekisano lowu hisaka mayelana ni leswi van’wana va swi langutaka swi ri ndzilakano lowu nga vonakiki exikarhi ka ntshunxeko wo vulavula ni madzolonga lama vangiweke hi mavulavulelo lama lwisanaka ni ku susiwa ka makhwiri etindhawini to tala ta le United States. Vanhu lava lwisanaka ni ku susiwa ka tinyimba va vilela erivaleni va vula leswaku madokodela ni vatirhi va le titliliniki lava susisaka makhwiri i vadlayi naswona vona hi voxe, a va faneriwi hi ku hanya. Van’wana va lava hisekaka ku tlurisa va rilela leswaku ku fanele ku dlayiwa madokodela swin’we ni vapfuni va wona. Ku vekiwa tinhlori leswaku ti kuma tinomboro ta ntsariso ta mimovha ya vona, mavito ya vona ni tiadirise ta vona ti swi tisa. Kutani, madokodela ni vatirhi va le titliliniki, va baleseriwa va fa.

Muuangameri wa Planned Parenthood Federation of America u vule hi ku tiyisa a ku: “Leyi a hi mhaka ya ku vulavula hi ku ntshunxeka. Leswi swi fana ni ku huwelela u ku, ‘Ndzilo!’ endlwini ya mintlangu leyi taleke hi vanhu. Hi ni xiyimo lexi fanaka ni yindlu ya mintlangu leyi taleke hi vanhu; languta ntsena nhlayo ya lava dlayiweke etitliliniki emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke.” Lava va yimaka ni madzolonga lawa va vula leswaku va le ku tirhiseni ka mfanelo ya vona leyi tiyisiweke hi Nawu wo Sungula wa Amerika—ntshunxeko wo vulavula. Kutani njhekanjhekisano lowu wu ya emahlweni. Tinyimpi malunghana ni mfanelo leyi, ti ta ya emahlweni ti lwiwa eka vuhaxi bya mani na mani, naswona tihuvo ti boheka ku lulamisa mhaka, kambe khombo ra kona, hi ndlela leyi nga enerisiki vanhu hinkwavo.

Leswi Vatswari Va Nga Endlaka Swona

Makaya ya fanele ku va vuchavelo eka vana, ku nga ri ndhawu leyi va nga hlaseriwaka hi ku olova eka yona hi lava nga ta va dyelela ni ku va khoma hi ndlela yo biha, kumbe laha vumunhu lebyinene byi nga kuceteriwaka kona leswaku byi hundzuka bya madzolonga. Loko a vulavula ni vatswari, profesa wa le yunivhesiti ya United States u te: “U nga ha tiyiseka leswaku n’wana wa wena a nga ka a nga vi ni madzolonga ku nga khathariseki mphamelo wa siku na siku lowu kombisiwaka eka TV. Kambe u nga ka u nga tiyiseki leswaku n’wana wa wena a nge dlayiwi kumbe ku lamatiwa hi n’wana wa un’wana munhu, loyi na yena a kumaka mphamelo lowu fanaka. Kutani u khutazile a ku: “Ku hunguta mpimo lowu vana va hlalelaka madzolonga ya TV ha wona swi fanele swi katsiwa eka timhaka ta rihanyo ra mani na mani, etimhakeni ta switshamo swa vusirheleri emovheni, xihuku lexi tirhisiwaka loko u famba hi xikanyakanya, nsawutiso ni swakudya leswinene.”

Loko ku ri hileswaku u nge n’wi pfumeleli munhu wumbe leswaku a ta ekaya ka wena a fika a vula swilo leswi thyakeke, ni ku vulavula ni n’wana wa wena hi swilo leswi nga nhlambha hi ta rimbewu ni madzolonga, kutani, u nga pfumeleli xiya-ni-moya ni thelevhixini swi va munhu yoloye wumbe. U fanele u swi tiva leswaku u yi tima rini kumbe u cinca xitichi rini. U fanele u tiva leswi n’wana wa wena a swi hlalelaka eka thelevhexini, ni le ka khompyuta ekamareni ra yena. Loko a tiva ndlela yo tirhisa khompyuta ni mphasa-mphasano lowu yi nga na wona, swi nga ku hlamarisa loko wo tiva leswaku mphamelo wakwe wa nimadyambu wu katsa yini. Loko u nga swi amukeli leswi n’wana wa wena a swi hlalelaka, n’wi alele naswona u n’wi hlamusela leswaku hikwalaho ka yini u vula tano. A nge fi loko a vekeriwa swipimelo.

Xo hetelela, dyondzisa n’wana wa wena ku hanya hi misinya ya milawu ya Xikwembu, naswona ku nga ri hi mukhuva wa mafambiselo lawa yo biha ya swilo—ni swiendlo swa wona leswo biha leswi nga ni madzolonga. (Swivuriso 22:6; Vaefesa 6:4) Muapostola Pawulo u nyike Vakreste ndzayo leyi nga enkarhini leyi hinkwerhu hi faneleke hi hanya ha yona. “Vuoswi, ni swa thyaka hinkwaswo, ni makwanga, a swi laveki exikarhi ka n’wina, ni ku kumbuka swi nga kumbukiwi. Mi nga tirhisi marito ya ku rhuketela, ni ya vuphukuphuku, ni ya mafenya, hikuva a ma laveki; tirhisani ntsena marito lama nkhensaka Xikwembu!”—Vaefesa 5:3, 4.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Minongonoko yin’wana ya TV yi nga kucetela vugevenga ni ku tikhoma loko biha