Ndlela Leyi Vugevenga Lebyi Hleriweke—Byi Ku Khumbaka Ha Yona
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EJAPANI
Don (murhangeri) wa vandla ra Mamafiya u tlhava rintiho ra xirho lexintshwa xa vona. Ngati yi halakela exifanisweni xa “mukwetsimi.” Endzhaku ndzilo wu hisa xifaniso. ‘Loko wo boxa swihundla swihi na swihi swa ntlawa lowu, moya-xiviri wa wena wu ta tshwa ku fana ni mukwetsimi loyi,’ murhangeri u byela jaha leri.
NAWU wa ku miyela—hi Xintariyana, omertà—wu endle leswaku vugevenga lebyi hleriweke byi va bya le xihundleni ku ringana malembe yo tala. Hambiswiritano, namuntlha mintlawa ya swigevenga yi tshama yi ri eka matluka yo sungula ya maphepha-hungu hinkwako-nkwako tanihi leswi swigevenga swin’wana swi boxaka swihundla. Munhu la dumeke swinene loyi a hehliweke hi pentiti leyi, kumbe vaxandzuki va le ka ntlawa wa Mamafiya, a ku ri Giulio Andreotti, loyi a ri holobye-nkulu wa le Italy minkarhi ya nkombo naswona sweswi wa tengisiwa hikwalaho ka vuxaka bya yena na ntlawa wa Mamafiya.
Mavandla ya vugevenga kun’wana ni kun’wana ma nghene eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi: ntlawa wa Mamafiya le Italy na le United States, laha wu tlhelaka wu vitaniwa Cosa Nostra; vaxavisi va swidzidzirisi lava nga riki enawini le Amerika Dzonga; vandla ra Triads ra le China; yakuza ya le Japani. Mintirho ya vona yo biha ya hi khumba hinkwerhu naswona yi endla leswaku minxavo ya swilo yi tlakuka swinene.
Le United States, ku vuriwa leswaku ntlawa wa Mamafiya wu na mavandla ya ntlhanu edoroba-nkulu ra New York, wu kuma magidi ya timiliyoni ta tirhandi hi ku dyelela, hi mabindzu ya vukanganyisi, hi ku lava ntswalo lowukulu eka mali leyi lombisiweke, hi ku gembula, hi ku xavisa swidzidzirisi ni hi vunghwavava. Ku vuriwa leswaku mavandla ya Mamafiya ma namarhele swinene eka minhlangano ya vatirhi va bindzu ra lava rhwalelaka thyaka leri fumbiweke, bindzu ro tleketla nhundzu, bindzu ro aka, ku tleketla swakudya ni vumaki bya swiambalo. Hikwalaho ka matimba lawa va nga na wona eka minhlangano ya vatirhi, va nga tlhantlha timholovo ta vatirhi kumbe va tirhisa rhengu ro karhi leswaku va yimisa ntirho. Hi xikombiso, endhawini leyi ku akiwaka eka yona, siku rin’wana gandaganda a yi nge fambi, siku rin’wana tibiriki ta muchini wo cela a ti tirhi, naswona tinjhiniyara ti “nonokisa” ntirho—swiendlakalo leswi ni swin’wana swa hambeta ku kondza n’wini wa ntirho wo aka a amukela swikoxo swa ntshungu wa vapfukeri, swi nga ha va swa ku fumbarherisiwa kumbe mintwanano ya swa ntirho. Entiyisweni, magazini wa Time wu vika leswaku “ku fumbarherisiwa ka Ntshungu wa Vapfukeri ku nga tiyisekisa van’wamabindzu leswaku va ta tiseriwa swilo hi ku hatlisa, ku ta va ni vuxaka bya ku rhula ni vatirhi, naswona swi ta koteka ku tirhisa vatirhi lava nga ta tirhela mali ya le hansi.”
Le Colombia mintlawa mimbirhi leyi xavisaka swidzidzirisi yi phikizanile ku kondza Pablo Escobar, murhangeri wa ntlawa wa le Medellín a baleseriwa hi 1993. Endzhaku ka sweswo, ntlawa wa le Cali wu lawule ku xavisiwa ka khokheyini emisaveni hinkwayo. Leswi le United States ntsena hi 1994 va kumeke $7 wa magidi ya timiliyoni (R33 wa magidi ya timiliyoni), kumbexana wu ve ntlawa lowukulu emisaveni hinkwayo wa vugevenga lebyi hleriweke. Kambe ku khomiwa ka muhleri wa byona hi 1995, ku nga José Santacruz Londoño, ku tise khombo eka ntlawa lowu. Hambiswiritano, minkarhi hinkwayo ku ni mutlhandlami la swi languteleke hi mahlo-ngati ku va murhangeri la tlhandlamaka.
Hi ku wa ka Rihlampfu ra Nsimbhi, ntlawa wa Mamafiya wa le Russia wu humelele ro sungula ematikweni hinkwawo. Hikwalaho, “bindzu rin’wana ni rin’wana eRussia a ri fanele ri langutana ni ntlawa wa mamafiya,” ku vula mubindzurisi la tshahiweke eka Newsweek. Hambi ku ri eBrighton Beach, le New York, ku vikiwa leswaku ntlawa wa Mamafiya wa le Russia wa vuyeriwa swinene eka mpindzulo wa marhengu ya vukanganyisi lama nga twisisekiki lama katsaka ku humesiwa ka petirolo. Vini va timovha va hetelela va hakela mali yo tala ya petirolo, naswona hulumendhe ya lahlekeriwa eka swibalo. Mintlawa ya le Russia nakambe yi phikizana hi vunghwavava le Yuropa Vuxa. Eka byo tala bya vugevenga bya vona a va gweviwi. I mani la nga chaviki ku langutana ni vanhu lava a va ri switsutsumi leswi hlomeke swinene kumbe masocha eka nyimpi ya le Afghanistan?
Xiyimo a xi hambananga ni xa le Vuxeni. Le Japani lava nga ni bindzu ra vuhungasi va fanele va langutela mixaka hinkwayo ya makhombo handle ka loko va xixima ntlawa wa yakuza wa ndhawu yoleyo va tlhela va hakela ndzuvo. Laha na kona ku laviwa mali ya ku tisirhelela loko u ri ni barha kumbe loko u famba eswitarateni. Ku engetela kwalaho, ntlawa wa yakuza wu nghene wu dzika eka ikhonomi ya Majapani hi ku simeka tikhampani ta wona, wu dyelela mali eka mabindzu lamakulu, ni ku tihlanganisa ni ntlawa wa swigevenga wa le kule.
Mavandla ya swigevenga lama hleriwaka ku suka eHong Kong na Taiwan na wona ma hangalasa swiendlo swa wona emisaveni hinkwayo. Handle ka vito ra wona, leri nge Triads, ku tiviwa switsongo mayelana ni ndlela leyi ntlawa lowu wu tirhaka ha yona. Matimu ya wona ma kombetela le ndzhaku eka lembe-xidzana ra vu-17, loko tinghwendza ta Machayina ti vumbe nyandza ti lwisana ni Vamanchuria lava lawuleke China. Hambileswi swirho swa rona swi nga makume ya madzana, ku vuriwa leswaku vandla ra Triads ra le Hong Kong ri vumba mintlawa ya nkarhinyana leyi endlaka vugevenga byo karhi kumbe ntlhandlamano wa vugevenga, ri nonon’hwisela maphorisa ku kuma vaendli va vugevenga bya kona. Va kuma magidi ya timiliyoni ta tirhandi hi ku xavisa heroyini naswona va hundzule Hong Kong ri va ndhawu yo endlela makhadi yo xava ya vukanganyisi.
Ebukwini ya yena leyi nge The New Ethnic Mobs, William Kleinknecht wa tsala mayelana ni vugevenga le United States: “Eka vanhu lavantshwa va vugevenga lebyi hleriweke, ku hava swigevenga leswi nga ni vumundzuku lebyikulu ku tlula swa le China. . . . Mintlawa ya swigevenga ya Machayina yi kuma matimba hi ku hatlisa emadorobeni-nkulu lama nga kona etikweni leri. . . . Yi tluriwa hi ntlawa wa Mamafiya wa le New York ntsena.”
Malunghana ni ku xavisa ka muxaka wun’wana loku nga riki enawini loku sukeleke eHong Kong, mutirhela-mfumo wa Ndzawulo ya Vululami wa le United States u ri: “Ku ngungumerisiwa ka vanhu vambe i xikombiso xa vugevenga lebyi hleriweke.” Vatirhela-mfumo van’wana va ringanyeta leswaku Machayina ya 100 000 ma nghena eUnited States lembe rin’wana ni rin’wana swi nga ri enawini. Muluveri la tolovelekeke la ngungumerisiweke u boheka ku hakela kwalomu ka $15 000 (R70 000) hikwalaho ka ku ya ka yena etikweni leri fuweke, leyi yo tala ya yona a yi hakelaka hinkwayo ka yona loko a fike laha a yaka kona. Xisweswo, eka valuveri vo tala, vutomi etikweni leri va ri navelaka ngopfu byi hundzuka norho lowu nga tsakisiki wa ku tirhisiwa hi nsindziso emavhengeleni ni le tindlwini ta tinghwavava va holeriwa mali yitsongo.
Hikwalaho ka leswi u nga katsekiki emintirhweni ya vugevenga, u nga ha vona onge a wu khumbiwi hi vugevenga lebyi hleriweke. Kambe xana swi tano? Vanhu vo tala lava godzomberiweke hi swidzidzirisi, lava tshamaka ematiko-nkulu yo hlayanyana, va endla vugevenga leswaku va ta hakelela swidzidzirisi leswi phakeriwaka hi mintlawa leyi xavisaka swidzidzirisi ya le Amerika Dzonga. Mintlawa ya vugevenga lebyi hleriweke yi tiyiseka leswaku mintwanano ya mintirho ya tiko yi sayiniwa ni tikhampani leti yi twananaka na tona; hikwalaho, vaaka-tiko va hakela mali yo tala. President’s Commission on Organized Crime (Huvo ya Vulavisisi ya Muungameri eka Vugevenga lebyi Hleriweke) yi tshama yi vula leswaku le United States, “mintlawa ya vugevenga lebyi hleriweke yi soholota minxavo hi vukhamba, ku dyelela, ku fumbarherisa, ku veka minxavo leyi nga riki yona ni ku endla marhengu yo sivela vanhu ku xava eka mabindzu man’wana” ni leswaku vaxavi va sindzisiwa ku hakela “leswi nga vuriwaka ntsengo lowu engetelekeke” eka ntlawa wa Mamafiya. Kutani, ku hava la ponaka eka vuyelo bya vugevenga. Hinkwerhu ha katseka eka swa timali.
Kambe ha yini vugevenga lebyi hleriweke byi humelela namuntlha?
[Bokisi leri nga eka tluka 5]
Ntlawa Wa Mamafiya—Masungulo Ya Wona
“Ntlawa wa Mamafiya wu sungule le Sicily eku heleni ka Malembe ya le Xikarhi, laha swi nga ha endlekaka wu sungule tanihi vandla ra le xihundleni leri tinyiketeleke ku herisa mfumo wa vahluri vambe vo hambana-hambana va xihlala lexi—hi xikombiso, vanhu va le Saracen, Norman ni va le Spain. Ntlawa wa Mamafiya wu hume eka mavuthu yo tala lamatsongo ya le xihundleni kumbe mafie wu tlhela wu kuma swirho swa wona kona, lawa a ma thoriwe hi vini lava a va nga ri kona leswaku va ta sirheleta rifuwo ra vona eka vayivi eka swiyimo swa ku pfumala nawu leswi a swi ri kona ngopfu le Sicily hi malembe-xidzana. Hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, ntlawa wa swigevenga lowu nga ni matimba exikarhi ka mavuthu lawa ya le xihundleni wu tihlerile ivi wu va ni matimba swinene lerova wu hundzukela van’wamapurasi ivi wu va wona lowu lawulaka swo tala swa swilo swa vona, va dyelela van’wamapurasi mali, hikwalaho ka ku va va sirhelete swibyariwa swa vona.” (The New Encyclopædia Britannica) Ku dyelela hi ku fumbarherisiwa ku ve maendlelo ya vona ya swilo. Va yise maendlelo ya vona le United States, laha ma tirhiseriweke ku gembula, ku endla mabindzu ya vukanganyisi, ku lava ntswalo wo tala eka mali leyi lombisiweke, ku xavisa swidzidzirisi ni vunghwavava.