Ha Yini Vugevenga Lebyi Hleriweke Byi Humelela?

AL CAPONE, nsulavoya yo biha swinene ya U.S. Prohibition Era (Nguva Yo Yirisa Byala eUnited States), (1920-33) a a vula leswaku yena o va n’wamabindzu la nyikaka vanhu leswi va swi lavaka—la enerisaka swilaveko swa vona. Gqweta ra ntlawa lowukulu wa tinsulavoya lowu vitaniwaka yakuza le Japani u te: “Swi le rivaleni leswaku [rimbewu, swidzidzirisi ni ku gembula] swi rhandziwa ngopfu.” Xilaveko xexo xi endla leswaku ku va ni vugevenga lebyi hleriweke. Hambileswi a nga riki kona la lavaka ku hlaseriwa hi swigevenga, van’wana va nga ha tinghenisa eka minhlangano ya vugevenga ni ku kombela mpfuno wa yona.

Hi xikombiso, anakanya hi ku fumbarherisiwa loku mintlawa ya vahlaseri yi ku tirhisaka ematikweni yo tala leswaku yi endla mali. Hambileswi minkarhi yin’wana va hlaselaka van’wamabindzu lava nga riki na nandzu, hakanyingi va hlasela lava va endlaka bindzu leri humeke endleleni. N’wini wa khasino le Shinjuku, eTokyo, loyi bindzu rakwe a ri endlelaka exitolo xo karhi, u te: “Matsalana u tlhaviwe hi mukwana kutani a tekeriwa timiliyoni timbirhi ta [ti-yen (R93 500)]. Kambe a hi ma vitananga maphorisa.” Hikwalaho ka yini? “Leswi hi endlaka ntirho lowu nga riki enawini (ku gembula), a hi lavi ku nghenisa maphorisa. Loko muxavi a hi karhaka exitolo xa hina, hi vitana yakuza.” Mufambisi loyi wa khasino u hakela R19 000 n’hweti na n’hweti eka ntlawa lowu wa yakuza, ku nga swimalana switsongo loko swi pimanisiwa ni mpindzulo lowu a wu kumaka wa R1 401 000 hi ntirho lowu wa yena lowu nga riki enawini, hi nkarhi wolowo. Xana mali leyi yi huma kwihi? Eswikhwameni swa lava tsakelaka ku gembula hi ndlela leyi nga riki enawini.

Swi tano na hi mabindzu lamakulu lama lavaka ku papalata swiphiqo. Vulawuri bya le New York byi ringanyete leswaku khamphani yo penda leyi endlaka 70 wa timiliyoni ta tirhandi hi lembe, yi hlayisa mali yo ringana 17,7 wa timiliyoni ta tirhandi hi ku hakela tinsulavoya. Leswi swi pfuna khamphani leyi leswaku yi tirhisa vanhu lava nga hakeriwiki mali yo tala ni ku papalata ku kwetlembetana ni nhlangano wa vatirhi lowu lawuriwaka hi ntshungu wa vapfukeri. Le Japani, hi nguva ya ku humelela ka ikhonomi, vakhomi va timali a va veka mali ya vona hi ku xava switandi kutani va mbindzimuxa miako ni switolo swa khale leswaku va ta aka miako ya manyunyu. Loko vaaki va ala ku xavisa switandi swa vona, vini va timali a va vitana jiageya, tikhamphani leti fambisanaka ni yakuza, leswaku yi va hlongola.

Loko yakuza yi vona ndlela leyi swi olovaka ha yona ku lomba ni ku kuma mali hi va-1980, yi vumbe tikhamphani ni ku xavetela switandi ni ku swi xavisa. Tibanki ni vulombisi bya timali byi lombe tikhamphani leti mali, hi ku lava ku vuyeriwa. Kambe loko ikhonomi yi wa, tibanki ti nonon’hweriwile swinene ku tlhela ti kuma mali ya tona. Loko ri vulavula hi ku wa ka ikhonomi eJapani, khale ka phorisa ri vule leswi eka Newsweek: “Xivangelo-nkulu xa leswaku mali leyi lombiweke yi nga swi koti ku vuya hi ku hatlisa, hi leswi vunyingi bya yona yi lombiweke hi swigevenga leswi hlelekeke.”

Ina, vugevenga lebyi hleriweke byi sungula ni ku tiya laha vanhu va hisekelaka kona ku enerisa ku navela ka vona ku nga khathariseki leswaku va ku enerisa hi ndlela yihi. Makwanga yo kuma ntsako, rimbewu ni mali hi wona ma vangaka ku xavisiwa ka swidzidzirisi, vunghwavava, ku gembula ni ku lava ntswalo lowukulu eka mali leyi lombisiweke. Ku nghenela mintirho yo tano hakanyingi swi vula ku wundla ni ku fuwisa tinsulavoya. Hakunene i ntiyiso leswaku vugevenga lebyi hleriweke byi enerisa swilaveko swa lava tiyimiseleke ku enerisa ku navela ka vona vini ntsena!

Fambiselo Ra Ndyangu Leri Nga Ni Vukanganyisi

Ku tlhandlekela eka ku laveka ka mintlawa leyi nga riki enawini, ku ni xilaveko xin’wana namuntlha lexi vugevenga lebyi hleriweke byi tisirhelelaka ha xona. Mufi loyi a a ri murhangeri wa ntlawa lowukulu wa tinsulavoya wa yakuza le Japani u vule leswaku a a teka vanhu vo kala nawu kutani a va hlayisa, hi ndlela yoleyo a va sivela leswaku va nga endli swo biha. U vule leswaku a a ri tata wa ntlawa lowu wa tinsulavoya. Swigevenga swo tala leswi fambaka hi ntlawa, ku nga khathariseki leswaku i swa tiko rihi, swi aka nhlangano wa swona hi ku endla vuxaka bya ndyangu byo tano bya vukanganyisi.

Hi xikombiso, ku na Chi Sun,a loyi a humaka endyangwini lowu sweleke swinene le Hong Kong. Tata wakwe hakanyingi a n’wi ba swinene handle ka swivangelo swo twala. Loko Chi Sun a ha ri ntsongo, u xandzukile kutani a hetelela a joyine ntlawa wa Triads lowu a wu dumile swinene, loko a ri ni malembe ya 12. Eka ntlawa lowu wa swigevenga, u kume ndhawu leyi a voneke onge “u feneleka eka yona.” Hikwalaho ka xivindzi xa yena emhakeni ya ku lwa ni vanhu lava hlomeke, hi ku hatlisa u tlakusiwile a nyikiwa vavanuna vo hlayanyana lava tirhaka ehansi ka nkongomiso wa yena. Eku heteleleni, loko a ri ni malembe ya 17 ntsena hi vukhale, u khotsiwile.

Vanhu vo tala vo fana na Chi Sun va joyina mintlawa ya vugevenga leswaku va kuma vuxaka bya ndyangu lebyi a va nga byi kumi ekaya. Swirho swa kona swi tiendla leswi khathalelaka, lavatsongo hakanyingi va hela matimba loko va kuma leswaku kahle-kahle xirho xin’wana ni xin’wana xi tikarhatela swa xona.

Ntsumi Ya Ku Vonakala

Loko ntlawa lowukulu wa swigevenga wa le Japani ku vuriwe leswaku wu vanga hasahasa hi ku ya hi nawu lowuntshwa wa 1992 wo lwisana ni mintlawa ya tinsulavoya, un’wana wa varhangeri wa wona u vule leswaku ntlawa lowu a wu titeka wu ri ni “xivindzi,” wu lwisana ni vubihi. Loko ku tsekatseka ka misava lokukulu ku hlasela Kobe hi 1995, tinsulavoya leti ti tleketle swakudya, mati ni nhundzu yin’wana leyi lavekaka hi xihatla ti yi yisa eka vaakelani va tona. Asahi Evening News ya vika: “Tintswalo to tano, ti ta tiyisa vandla ra yakuza eJapani tanihi vanhu vo kala nawu lava faneleke va xiximiwa.”

Varhangeri va mintlawa ya swigevenga hakanyingi va ringete ku tikombisa va ri vanhu vanene. Pablo Escobar, murhangeri la dumeke wa ntlawa wa Medellín wo xavisa swidzidzirisi, eka vaaki va le swidakanini swa le dorobeni-nkulu ra ka vona le Colombia, a a ri “munhu wa ntsheketo—tlhelo Mesiya, tlhelo Robin Hood, tlhelo Xikwembu-tatana ku lava ku fana na patrón, nghwazi,” ku tsale Ana Carrigan eka Newsweek. A a endlela vana tintangu leti nga ni mavhilwa ni ku akela swisiwana tiyindlu leti langutekaka, naswona a a nyika vana vo pfumala vawundli ntirho. A a ri nghwazi eka lava a va kota ku vuyeriwa hi malwandla yakwe.

Swigevenga leswi swi vonakaka swi titumbete hi varhangeri va swona, swo va malandza ya xigevenga lexikulu xa vuako hinkwabyo. Bibele ya hi byela leswaku i mani. “Kutani a swi hlamarisi, hikuva na yena Sathana, ú tiendla onge i ntsumi ya ku vonakala. Loko swi ri tano, a swi hlamarisi loko malandza ya yena na wona ma tiendla onge i malandza ya leswo lulama; kambe eku heteleleni, va ta kuma leswi yelanaka ni mintirho ya vona.” (2 Vakorinto 11:14, 15) Namuntlha, vanhu vo tala a va tshembi leswaku Sathana i munhu wa xiviri. Mutlhokovetseri wa Mufurwa wa lembe-xidzana ra vu-19 u te: “Ntlhamu wa Diyavulosi lowukulu i ku ku endla u vona onge a nga kona.” Wa titumbeta kutani a lawula swilo leswi humelelaka, ku nga ri eka mintlawa ya swigevenga ntsena kambe emisaveni hinkwayo. Bibele yi ri: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya Lowo biha.” Yesu u hlamusele Sathana tanihi “mudlayi ni le ku sunguleni. . . imuhembi, ni tata wa mavunwa.”—1 Yohane 5:19; Yohane 8:44.

Vuprofeta bya Bibele byi paluxa leswaku Sathana Diyavulosi u sungule ku hiseka swinene hi 1914. Ku sukela hi lembe rero ku ya emahlweni, a a ri karhi a lunghisa vuthu rakwe leswaku ri ta lwa nyimpi leyikulu ni vanhu va Xikwembu. U nghenisa vanhu eka hasahasa leyi nga ni khombo. Hi yena loyi a endlaka leswaku minhlangano ya vugevenga ni swigevenga swi humelela namuntlha.—Nhlavutelo 12:9-12.

Xana n’wantlhadyana loyi a lawulaka minhlangano leyi ya vugevenga, leyi nga kona emisaveni, u ta kala a herisiwa? Xana vanhu va ta kala va ku kuma ku rhula ni ku hleleka? Xana u nga swi kota ku huma eka mfumo wo biha wa Sathana lowu a wu akeke emisaveni namuntlha?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ndlela Yo Sirhelela Ndyangu Wa Wena

KU PFUMALEKA ka ndyangu lowu nga ni rirhandzu ni vun’we swi nga endla vana va phasiwa hi ku olova hi mavandla ya swigevenga. Le United States ku vikiwe leswaku vunyingi bya vantshwa lava katsekaka eka ku dlaya hi ntlawa, va huma emindyangwini leyi sweleke kumbe leyi hahlukeke. Mutirhi un’wana wa laha ku pfaleriwaka kona vanhu le North Carolina u ri: “Tanihi leswi va sweleke, va tsakisiwa swinene hi vuxaka lebyikulu lebyi nga kona exikarhi ka murhangeri ni malandza ni ku titwa va ri ni vun’we tanihi swirho swa nhlengeletano ya kona, ku nga vuxaka lebyi va byi kumaka ro sungula evuton’wini bya vona.”

Hi laha ku fanaka, le Vuxeni, xirho lexitsongo xa yakuza lexi xi tiyimiseleke ku sirhelela n’wini wa xona xi ri: “Nkarhi hinkwawo a ndzi tshama ndzi ri swanga ekaya. Hambileswi a hi ri ndyangu, a ndzi nga anakanyi leswaku hi nga swi kota ku phofulelana ta le mbilwini. . . . Kambe sweswi ndza swi kota ku phofula ta le mbilwini eka swirho-kulobye swa ntlawa.” Vantshwa lava nga ni xivundza va tsaka swinene loko swirho swa nhlangano wa swigevenga swi va nghenisa eka fambiselo ro fana ni ra ndyangu.

“Vanhu va yakuza va khathalelana swinene,” ku vula murhangeri wa ntlawa wa vanhwanyana va swithuthuthu wa le Okinawa. “Kumbexana hi swona swi va endlaka va rhandziwa; kambe, leswi hi nga si tshamaka hi khomiwa kahle, leswi swi hi endla hi titwa hi rhandziwa swinene.” Mufambisi-nkulu wa vuhlayiselo bya vanhwanyana lava nga lawulekiki u vula leswaku tinsulavoya “ti swi kota swinene ku koka timbilu ta vanhwanyana.” Loko vanhwanyana lava nga ni xivundza va ti vitana exikarhi ka vusiku, tinsulavoya ti ya eka vona kutani ti yingisa swivilelo swa vona, handle ko lava vuxaka bya rimbewu.

Nkhathalelo wa vona wu hela loko se va ti yivile hakunene timbilu ta vantshwa lava va va lavaka. Loko se va phasiwile, va tirhisiwa hi ndlela yo biha—vanhwanyana va va tinghwavava kutani vafana va hundzuriwa swigevenga.

Xana U Nga Va Sirhelela Njhani Varhandziwa Va Wena?

Bibele ya tsundzuxa: “Vatatana, mi nga hlundzukisi vana va n’wina, leswaku va nga ti hela mbilu.” (Vakolosa 3:21) Leswi a swi khutazi vatswari leswaku va debyisa voko. Xivuriso xa Bibele xi ri: “Wanḍisanyana l’a tifumaka, o khomisa mana wa yena e tingana.” (Swivuriso 29:15) Ematshan’weni ya sweswo, Bibele yi khutaza vatatana—na vamanana—leswaku va ringanisela eka ndlela leyi va khomaka vana va vona ha yona, va va yingisa ni ku pfula tindlela ta ku vulavurisana na vona. Xisweswo, vana va ta ntshunxeka ku tiphofula eka vatswari va vona loko va ri ni lexi va karhataka.

Ku engetela emhakeni ya ku vulavurisana na vona hi ku ntshuxeka, vatswari va fanele va nyika vana va vona mimpimanyeto ya vutomi. Xana tatana a nga wu kuma kwihi nkongomiso wo tano? Bibele yi ri: “Na n’wina vatatana, mi nga dyisi vana va n’wina embitsi, kambe mi va kurisa, hi ku va laya ni ku va dyondzisa ta Hosi.” (Vaefesa 6:4) Tinyike nkarhi wo kambisisa Bibele ni vana va wena hi ku va ni xiyimiso xa dyondzo ya ndyangu ya Bibele. Kutani, byala ku chava Yehovha etimbilwini ta vona leswaku minkarhi hinkwayo va ta landzelela nkongomiso wa Yehovha, lowu wu nga ta pfuna vona.—Esaya 48:17.