Swakudya Eka Mani Na Mani Xana Ko Va Norho?
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EITALY
“WANUNA, wansati ni n’wana un’wana ni un’wana, va ni mfanelo yo ka va nga fi hi ndlala kumbe ku pfumala swakudya,” sweswo swi vuriwe hi World Food Conference leyi seketeriwaka hi Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) khale hi 1974. Kutani ku endliwa xikombelo xa leswaku ndlala yi herisiwa emisaveni “ku nga si hela malembe ya khume.”
Hambiswiritano, loko vayimeri va matiko ya 173 va hlanganile le yindlu-nkulu ya FAO le Rhoma eku heleni ka lembe leri nga hundza, eka World Food Summit leyi heteke masiku ya ntlhanu, xikongomelo xa vona a ku ri ku vutisa va ku: “Xana swi onhake kwihi?” A va lo tsandzeka ku nyika vanhu hinkwavo swakudya ntsena, kambe sweswi, endzhaku ka nkarhi wo tlula makume mambirhi ya malembe, xiyimo xi ye xi biha ku tlurisa.
Swiphiqo leswikulu swa swakudya, ku andza ka vaaki ni vusweti swi lava nyingiso wa xihatla. Hi laha papila leri humesiweke eka nhlangano lowu ri vuleke hakona, loko swiphiqo leswi swi nga tlhantlhiwi, “ntshamiseko wa vanhu va matiko yo tala wu nga kavanyeteka naswona tindhawu tin’wana ti nga ha khumbeka swinene naswona kumbexana hambi ku ri ku rhula emisaveni ku nga ha herisiwa.” Muyimeri un’wana u vule hi ku kongoma a ku: “Nhluvuko ni mindhavuko ya matiko swi ta herisiwa.”
Hi ku ya hi Mulawuri-nkulu wa FAO, Jacques Diouf, “vanhu vo tlula 800 wa timiliyoni namuntlha a va na swona swakudya leswi aneleke; exikarhi ka vona ku ni vana va 200 wa timiliyoni.” Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe ra 2025, nhlayo ya vaaka-tiko ya namuntlha, leyi yi nga 5,8 wa tibiliyoni yi ta va yi tlakuke yi va 8,3 wa tibiliyoni, ku andza lokukulu ku ta va ku huma ematikweni lama ha hluvukaka. Diouf u ri: “Nhlayo ya vavanuna, vavasati ni vana lava tsoniwaka mfanelo ya vona ya risima evuton’wini, swin’we ni xindzhuti, i yikulu hi ndlela leyi chavisaka. Swirilo swa lava nga ni ndlala swi fambisana ni nhlomulo lowu langutaneke ni misava leyi onhiwaka, makhwati lama onhiweke ni ku andza ka tindhawu leti pfumatiwaka tinhlampfi.”
Xana ku kunguhatiwa ntlhantlho wihi? Diouf u vula leswaku ntlhantlho i ku “teka goza hi xivindzi,” goza ro nyika matiko lama pfumalaka “swakudya” swin’we ni vutshila, rifuwo ni thekinoloji leyi nga ta ma endla ma swi kota ku tiwundla.
“Swakudya Leswi Ringaneke”—Ha Yini Swi Nga Kumeki Hi Ku Olova?
Hi ku ya hi tsalwa leri humesiweke hi nhlangano wa misava hinkwayo, “swakudya leswi aneleke swi va kona loko vanhu hinkwavo, hi minkarhi hinkwayo, va swi kota ku kuma swakudya leswinene ni leswi fuweke, hi ku tiendlela swona ni hi ku ya hi xiyimo xa ikhonomi, leswaku va kota ku wundleka, va tihlawulela swakudya leswaku va kota ku va ni tinghitsi ni ku va ni rihanyo.”
Ndlela leyi swakudya leswi aneleke swi nga onhiwaka ha yona, yi kombisiwa hi mhaka ya valuveri va le Zaire. Loko valuveri va kwalomu ka miliyoni le Rwanda va fa hi ndlala, vayimeri va UN a va ri ni swakudya swo tala swo va wundla ha swona. Kambe malunghiselelo ya ku tleketliwa ni ku averiwa ka swakudya leswi a ma lava mpfumelelo wa van’watipolitiki swin’we ni ntirhisano wa valawuri va ndhawu ya kona—kumbe varhangeri va mavuthu loko ku ri vona va lawulaka tikampa ta valuveri. Xiyimo lexi nga ni khombo le Zaire, xi kombisa ndlela leyi swi tikaka ha yona leswaku vanhu va misava hinkwayo va wundla lava nga ni ndlala, hambiloko swakudya swi ri kona. Muyimeri un’wana u te: “A swi lava leswaku ku vonaniwa ni tinhlengeletano to hambana-hambana ni vanhu vokarhi ni ku ba mati leswaku swakudya swi ta kota ku yisiwa laha swi lavekaka kona.”
Hi laha swi kombisiweke ha kona hi tsalwa ra U.S. Department of Agriculture, ku pfumaleka ka swakudya ku nga vangiwa hi swilo swo tala. Handle ka makhombo ya ntumbuluko, ku ni tinyimpi ni madzolonga ya vaaki, ni milawu leyi hoxeke ya tiko, ku pfumaleka ka ndzavisiso ni thekinoloji yo anela, ku onhiwa ka mbango, vusweti, ku andza ka vaaka-tiko, ku nga ringani ka vanhu hi ku ya hi rimbewu, ni ku tsana ka miri.
Ku ni swokarhi leswi endliweke. Ku sukela hi va-1970, mphakelo wa swakudya leswi nyikaka matimba, ku nga mpimo wa swakudya leswi dyiwaka, hi ku ya hi avhareji, wu tlakukile wu suka eka tikhilojulu ta 8970 ku ya eka ta 10 560 eka munhu un’wana ni un’wana hi siku, eka matiko lama hluvukaka. Kambe FAO yi vula leswaku, hikwalaho ka ku andza ka vaaka-tiko hi magidi ya timiliyoni, loku languteriweke hi lembe ra 2030, “leswaku ku hlayisiwa mpimo lowu nga kona sweswi wa mphakelo wa swakudya, swi ta lava leswaku ntshovelo wu andzisiwa swinene, leswaku mphakelo wu engeteriwa hi 75 wa tiphesente, kambe, hi nkarhi lowu fanaka swilo swa ntumbuluko leswi hi titshegeke hi swona swi nga onhiwi.” Xisweswo, ntirho wo wundla vaaka-tiko lava sikaka wu vonaka wu nga ta koteka.
‘Hi Lava Mintirho, Ku Nga Ri Tinhlengeletano’
Ku boxiwe swivilelo swo hlayanyana malunghana ni ndlela leyi World Food Summit yi endlaka ha yona swilo ni switshembiso leswi yi swi endleke. Muyimeri un’wana wa le Latin-Amerika u vule leswaku swi “khomisa tingana” ku vona “vutsongo” bya xitshembiso xo hunguta nhlayo ya vanhu lava sikaka yi ya fika eka hafu ntsena, eka mpimo lowu nga kona sweswi. Matiko ya 15 ma phofule mavonelo lama nga faniki malunghana ni timhaka leti amukeriweke hi nhlengeletano leyi. Phephahungu ra le Italy leri nge La Repubblica ri vula leswaku hambi ku ri ku fikelela ntwanano kumbe magoza lawa va nga ta ma teka, swi endleke endzhaku “ko heta malembe mambirhi va ri karhi va kanetana ni ku kanerisana. Xin’wana ni xin’wana lexi a xi vuriwa a a xi kambisisiwa hi vukheta leswaku ku nga pfuxiwi timbanga . . . nakambe.”
Vanhu vo tala lava veke ni xandla eku endleni ka matsalwa ya nhlangano lowu, a va nga tsakanga hi vuyelo bya kona. Un’wana u te: “A hi tiyiseki loko swiringanyeto leswinene leswi nyikeriweke swi ta tirhisiwa.” Mhaka leyi ku kanetaniweke ha yona swinene, hi loko swi fanerile ku teka ku kuma swakudya tanihi “mfanelo leyi xiximiwaka ematikweni hinkwawo,” hikuva “mfanelo” yi nga lweriwa etihubyeni ta nawu. Wanuna un’wana wa le Canada u te: “Matiko lama fuweke ma chava leswaku ma ta boheka ku phalala. Hi yona mhaka leyi endleke va sindzisa leswaku mhaka yoleyo yi tshikiwanyana.”
Hikwalaho ka ku kanerisana loku nga heriki eka minhlangano leyi seketeriwaka hi UN, holobye un’wana wa hulumendhe ya le Yuropa u te: “Leswi hi tlhantlheke swiphiqo swo tala eka nhlangano wa le Cairo [malunghana ni vaaka-tiko ni nhluvuko, lowu khomiweke hi 1994], sweswi eka nhlangano wun’wana ni wun’wana hi tikuma se hi vulavula hi nchumu lowu fanaka.” U ringanyete a ku: “Leswaku vanhu-kulorhi va ta vuyeriwa, hi fanele hi rhangisa pulani ya ntirho emahlweni, ku nga ri ku endla Minhlangano yo tala.”
Vayimeri van’wana na vona va vule leswaku hambi ku ri ku ya eka minhlangano leyi, matiko lama sweleke ma koka ku tika hi tlhelo ra timali. Xitikwana xin’wana xa le Afrika xi rhumele vayimeri va 14 ni vaholobye vambirhi, lava va tshameke eRhoma ku tlula mavhiki mambirhi. Phepha-hungu ra le Italy leri nge Corriere della Sera ri vike leswaku nsati wa muungameri un’wana eAfrika, loyi etikweni rakwe muholo wa tiko rakwe, hi avhareji wu nga hundziki R14 600 hi lembe, eka munhu un’we, a a ri karhi a dya mali yo ringana R102 000 hi vusopfa le Rhoma, endhawini ya mabindzu leyi xavisaka swilo swa manyunyu.
Xana xi kona xivangelo xo anakanya leswaku Pulani ya Ntirho leyi ku twananiweke ha yona eka nhlangano lowu yi ta humelela? Mutsari wa mahungu wa hlamula: “Lexi hi xi navelaka sweswi hi leswaku tihulumendhe ti yi teka yi ri ya ntikelo ni ku teka magoza yo vona leswaku leswi ringanyetiweke eka yona swa hetisisiwa. Xana ti ta swi endla sweswo? . . . Matimu a ma hi nyiki ntshembo wo tano.” Mutsari la fanaka u phofule mhaka leyi vavaka ya leswaku, hambileswi matiko ma twananeke eka 1992 Rio de Janeiro Earth Summit leswaku ma tlakusa mali yo pfuna ku hluvukisa yi va 0,7 wa tiphesente ta nhundzu ya tiko, “a hi mangani matiko lama fikeleleke pakani yoleyo leyi nga bohiki.”
Lava Nga Ni Ndlala Va Ta Wundla Hi Mani?
Matimu ma swi kombise kahle leswaku hambiloko vanhu va swi navela ku endla leswinene, “ndlela ya munhu a yi le matimbeni ya yena, kambe munhu l’a fambaka a nga ka a nga lulamisi renḍo ra yena.” (Yeremiya 10:23) Xisweswo, a swi tshembisi leswaku vanhu hi voxe va ta pfuka va swi kotile ku nyika vanhu hinkwavo swakudya. Makwanga, ku tirhisiwa ka nhundzu hi ndlela yo biha, ni ku tikurisa swi endla vanhu va tsandzeka. Swi hilaha Mukongomisi-Jenerala wa FAO, Diouf, a vuleke ha kona a ku: “Kahle-kahle, leswi se swi lavekaka i ku cinciwa ka timbilu, mianakanyo ni ku rhandza ka vanhu.”
Swilo sweswo swi nga endliwa hi Mfumo wa Xikwembu ntsena. Kahle-kahle, eka malembe-xidzana yo hlayanyana lama hundzeke, Yehovha u profetile malunghana ni vanhu vakwe: “Nḍi ta v̌eka nawu wa mina e šikari ka v̌ona, nḍi wu ṭala e timbilwini ta v̌ona, nḍi v̌a Šikwembu ša v̌ona, v̌ona v̌a v̌a tiko ra mina.”—Yeremiya 31:33.
Loko Yehovha Xikwembu a lunghiselela kaya ra vanhu ro sungula ra ntanga, u nyike vanhu “maṭav̌u, hikwawo la’ma v̌ekaka mbewu, la’ma nge henhla ka misav̌a hikwayo, ni muri wuṅwana ni wuṅwana lo’wu nga ni mihanḍu le’yi v̌ekaka mbewu” swi va swakudya. (Genesa 1:29) Swakudya sweswo a swi tele, swi aka miri naswona swi kumeka hi ku olova. Sweswo hi leswi vanhu a va swi lava leswaku va enerisa xilaveko xa vona xa swakudya.
Xikongomelo xa Xikwembu a xi cincanga. (Esaya 55:10, 11) Khale swinene xi nyikele xitiyisekiso xa leswaku xona hi xoxe xi ta swi enerisa hinkwaswo swilaveko swa vanhu hi ku tirhisa Mfumo wa xona ha Kreste, xi nyika vanhu hinkwavo swakudya, xi herisa vusweti, xi lawula makhombo ya ntumbuluko ni ku herisa madzolonga. (Pisalema 46:8, 9; Esaya 11:9; ringanisa Marka 4:37-41; 6:37-44.) Hi nkarhi wolowo “misav̌a yi [ta humesa] mihanḍu ya yona; Šikwembu, Šikwembu ša hina ši ta hi katekisa.” “Ku ta v̌a ni nḍalo ya koro la misav̌eni ni le tihlohlorini ta tinṭhav̌a.”—Pisalema 67:6; 72:16.
[Picture Credit Line on page 12]
Dorothea Lange, FSA Collection, Library of Congress