Swihundla Swa Ku Etlela Ka Swiharhi

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EKENYA

KU ETLELA—hi heta kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vutomi bya hina hi ri exiyin’weni lexi xo wisa. Ematshan’weni ya ku va ku ri ndlela yo tlanga hi nkarhi, ku etlela ku tikomba ku enerisa swilaveko swa nkoka swa miri ni swa mianakanyo. Hikwalaho vurhongo byi nga tekiwa tanihi nyiko ya risima leyi humaka eka Xikwembu.—Ringanisa Pisalema 127:2.

Hikwalaho a swi hlamarisi leswi vurhongo bya swiharhi byi nga ni xiphemu xa nkoka evuton’wini bya swona. Entiyisweni, swilo swo tala leswi hanyaka swi etlela hi tindlela tin’wana leti hlamarisaka, minkarhi yin’wana ta tsakisa naswona hakanyingi a ti tolovelekangi. A hi xiyeni swikombiso swi nga ri swingani.

Tinhenha Ta Vurhongo

Munhu un’wana ni un’wana loyi a tshameke a vona nghala yi lo gaa, yi yimisele ni milenge ehenhla ninhlikanhi edyambyini ra Afrika leri vavulaka a nga ha gimeta hi leswaku xivandzana lexi xo leva xi rhule ku fana ni ximanga xa le kaya. Hambiswiritano, ku languteka ka yona ka kanganyisa. Thomas Campion, mutsari wa lembe-xidzana ra vu-17, u tsarile: “I mani la nga ni xivindzi xo pfuka nghala leyi etleleke?” Ina, hambi ku ri nghala leyi nga ni matimba yi lava ku etlela—kwalomu ka 20 wa tiawara hi siku—leswaku yi ta kota ku ya emahlweni ni vutomi bya yona bya ku hanya hi ku hlota.

Nakambe, anakanya hi tuatara, xiharhi xa vulolo lexi fanaka ni xipululu lexi kumekaka le New Zealand. Xi heta kwalomu ka hafu ya lembe xi nga tikarhatanga ngopfu hi ku balekela vuxika. Swi vangiwa hi leswi tuatara yi nga ni vulolo swinene lerova yi etlela niloko yi ri karhi yi gayela swakudya! Swi le rivaleni leswaku ku etlela loku ka ti pfuna hi ndlela yo karhi, hikuva vativi va sayense va vula leswaku ti-tuatara ti hanya kwalomu ka 100 wa malembe!

Ku fana ni mhaka ya ntsheketo wa Rip Van Winkle, swivumbiwa swin’wana swi etlela nkarhi wo leha swinene. Leyi i ndlela leyi vunyingi bya swona byi ponaka vuxika ha yona. Loko xa ha langutele ku fika ka byona, xihari xi hlengeleta mafurha yo tala emirini wa xona lama nga ta xi hanyisa enkarhini lowu wo leha lowu xi nga ta wu heta xi etlele. Hambiswiritano, i yini lexi sivelaka xiharhi lexi etleleke leswaku xi nga dlayiwi hi xirhami? Tanihi laha buku leyi nge Inside the Animal World yi hlamuselaka hakona, byongo byi vanga ku cinca ka tikhemikhali engatini ivi byi tumbuluxa muxaka wun’wana wa swilo swa ntumbuluko leswi sivelaka xirhami. Loko mahiselo ya miri wa xivumbiwa lexi ma hunguteka lerova wu va ekusuhi ni ku gwitsila, ku ba ka mbilu ya xona ku tlhelela eka rivilo ra yona leri tolovelekeke; ku hefumula ka xona ka hunguteka. Hi nkarhi wolowo xi sungula ku khomiwa hi vurhongo, naswona ku hela mavhiki yo tala xa ha etlele.

Xana Swi Etlela ‘Swi Ri Karhi Swi Haha’?

Swiharhi swin’wana swi etlela hi tindlela leti nga tolovelekangiki. Anakanya hi xinyanyana xa le lwandle lexi vuriwaka sooty tern. Loko vondlo ra sooty tern ri huma exisakeni, ri kongoma elwandle naswona ri tshama ri ri karhi ri haha emalembeni ma nga ri mangani lama landzelaka! Tanihi leswi xi nga riki na tona tinsiva leti sivelaka mati nileswi xi nga riki na swona swikunwana leswi khomaneke ku fana ni swa ti-tern letin’wana leti swi kotaka ku phatsama ematini, sooty tern yi papalata ku nwela elwandle. Yi hlota hi ku tlhava tinhlampfi letitsongo leti nga ehansinyana ka mati.

Kambe, xana xi etlela rini? Buku leyi nge Water, Prey, and Game Birds of North America yi ri: “Swi tikomba onge a swi etleli kona elwandle tanihi leswi tinsiva ta swona ti nga fundzaka mati. Vativi van’wana va sayense va ringanyeta leswaku swinyanyana leswi swi nga etlela swi ri karhi swi haha.”

Ku Etlela eMatini

Xana tinhlampfi ta etlela? Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, exikarhi ka swiharhi leswi nga ni rhambu ra longo “i swikokovi ntsena, tinyanyana ni swiharhi leswi mamisaka leswi kumaka vurhongo bya xiviri hikwalaho ka ku cinca ka matirhelo ya byongo.” Hambiswiritano, tinhlampfi ta byi kuma vurhongo hi minkarhi yo karhi—hambileswi vunyingi bya tona ti nga ma pfaliki mahlo.

Tinhlampfi tin’wana ti etlela hi rihlanguti; kasi tin’wana to ganama kumbe ti etlela ti lo thwixi. Tinhlampfi tin’wana ta xiphepherhele, ku fana ni nhlampfi leyi vuriwaka flounder, ti tshama evuandlalweni bya lwandle kambe ti ri karhi ti hanyanya. Loko ti etlele, ta papamala ku suka evuandlalweni hi tisentimitara ti nga ri tingani.

Mfukwana yi ni maendlelo lama hlamarisaka emahlweni ko va yi etlela: Yi ambala “xiambalo xo etlela ha xona.” Loko nkarhi wa yona wa ku etlela wu tshinela, yi humesa vamba ro rhetela leri funengetaka miri wa yona. Ha yini yi endla tano? Doug Stewart, mutsari wa ta ntumbuluko u ri: “Swi tikomba onge yi lava leswaku swiharhi leswi hlotaka swi nga yi [voni].” Yi handzula xiambalo lexi xo rhetemuka loko yi pfuka evurhongweni.

Hilaha ku fanaka tisili ti ni maendlelo lama tsakisaka lama vuriwaka ku tipfalela. Ti kukumuxa minkolo ya tona tanihi baluni, ivi ti vumba nchumu lowu fanaka ni nguvu leyi kukumukeke. Loko ti funengetiwe hi ndlela leyi, ta etlela loko ti ri karhi ti papamala ti lo thwixi, ematini naswona tinhompfu ta tona ti va ti ri ehandle leswaku ti ta kota ku hefumula.

Ku Etlela Hi Tihlo Rin’we

Kavula, ku etlela ekhwatini ku endla leswaku xiharhi xi hlaseriwa hi ku olova hi swiharhi leswi hlotaka. Swivumbiwa swo tala swi etlela hi tihlo rin’we, hi ndlela yo fanekisela. Byongo bya swona byi va byi xalamukile hi ndlela yo karhi loko swi etlele, byi endla leswaku swi kota ku twa mimpfumawulo yin’wana ni yin’wana leyi kombisaka leswaku ku ni khombo. Kasi swivumbiwa swin’wana swi tiponisa hi ku tshama swi ri karhi swi kambela. Hi xikombiso, swinyanyana leswi etleleke swi ri ntlhambi, nkarhi na nkarhi swi pfula tihlo ivi swi halahala, swi languta loko ku ri ni khombo.

Hilaha ku fanaka, mintlhambi ya timhala kumbe timangwa eAfrika ya rindzana hi minkarhi yo wisa. Minkarhi yin’wana ntlhambi hinkwawo wa etlela kambe wu yimisa tinhloko leswaku wu tshama wu rindzile. Nkarhi na nkarhi, xiharhi xin’we xi etlela bya n’wantenyana. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, xirho xin’wana xa ntlhambi na xona xa etlela.

Hilaha ku fanaka, tindlopfu ti etlela ti ri ntlhambi. Hambiswiritano, letikulu hakanyingi ti yima hi milenge ivi ti etlelanyana, ti pfula mahlo nkarhi na nkarhi, ti tlakusa tindleve ta tona letikulu leswaku ti kota ku twa mimpfumawulo leyi kombisaka leswaku ku ni khombo. Loko ti ri karhi ti rindziwa hi tindlopfu letikulu, tindlopfu letitsongo ti va ti ntshunxekile ku etlela vurhongo. Ebukwini ya yena leyi nge Elephant Memories, mutsari Cynthia Moss, wa ha wu tsundzuka nkarhi lowu a voneke ntlhambi hinkwawo wu ya eku etleleni: “Ku sungula swindlopfana, ivi ku landzela leswikulunyana ivi eku heteleleni tindlopfu ta xisati letikulu ta etlela. Loko n’weti wu voninga, ti languteka tanihi maribye lamakulu yo kwalala, kambe vurhongo lebyikulu bya swingorho byi kombisa leswaku a hi maribye.”

Ha ha ta dyondza swo tala malunghana ni ku etlela ka swiharhi. Kambe loko u anakanya hi swilo swi nga ri swingani leswi hi swi tivaka, xana a wu susumeteliki ku anakanya hi vutlhari lebyi hlamarisaka bya Loyi a nga “Muendli wa swilo hinkwaswo”?—Nhlavutelo 4:11.