Vuwundli Bya N’wana —Langutelo Lerinene

HAKANYINGI ntlhontlho lowukulu wu va kona endzhaku ka ku dlaya vukati, enyimpini ya ku lava ku kuma n’wana ni rirhandzu rakwe. Xiga lexi nge, “Nyimpi i ya vanhu vambirhi” a hi minkarhi hinkwayo xi nga ntiyiso. Nyimpi yi nga ha va kona hikwalaho ka mutswari un’we ntsena la lavaka leswaku swilo swi famba hi ndlela yakwe. Gqweta ra ndyangu ra le Toronto, eCanada ri te: “Timhaka ta ndyangu ti katsa mintlhaveko ni ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona.”

Ematshan’wini yo anakanya hi swilaveko swa n’wana, vatswari van’wana va tshika timholovo ti ya emahlweni, leswaku va hlwerisa swilo, hi timhaka leti nga pfuniki nchumu. Hi xikombiso, van’wana va vule leswaku mfanelo ya vuwundli yi fanele ku cinciwa hi mhaka ya leswi mutswari loyi un’wana a nga un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, ku vuriwa leswaku u ta tsona n’wana ‘vutomi bya ntolovelo.’

Mutswari la nga riki Mbhoni a nga ha pfuxa njhekanjhekisano hi mhaka ya ku tlangela masiku ya ku velekiwa, Khisimusi hambi ku ri Halloween. Van’wana va nga ha vula leswaku loko n’wana o ala ku losa mujeko swi nga n’wi endla a nga tolovelani ni vanhu. Kumbe van’wana va nga ha vula leswaku n’wana u ta onhaka emianakanyweni loko a famba ni mutswari va ri karhi va vulavula ni van’wana hi Bibele. Vatswari van’wana lava nga riki Timbhoni va vule ni leswaku vutomi bya n’wana byi ta va ekhombyeni hikwalaho ka leswi mutswari la nga Mbhoni a nga ta ka a nga pfumeli leswaku n’wana a pomperiwa ngati.

Xana Mukreste a nga hlangavetana njhani ni ntlhontlho wo tano wa minjhekanjhekisano yo tano? Ku hlamula hi ku hlundzuka—“ku tima ndzilo hi ndzilo”—a swi nge pfuni nchumu. Loko mhaka yi yisiwa emahlweni ka muavanyisi, mutswari un’wana ni un’wana a nga ha nyikiwa nkarhi wo yingiseriwa. I swa nkoka swinene ku tsundzuka ndzayo ya Bibele leyi nge: “Nyiketa Yehova e timhaka ta wena, o ta ku seketela; a nga ka a nga pfumeli ni siku riṅwe l’a lulameke a ṭekaṭekisiwa.” (Pisalema 55:22) Hi ku anakanyisisa hi mhaka leyi ni ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele, hi ku pfuniwa hi Yehovha, vatswari va nga langutana ni vuyelo byihi na byihi lebyi fambisana ni vuwundli bya n’wana.—Swivuriso 15:28.

Ku Anakanyela

Swilaveko swa n’wana hi yona mhaka-nkulu. Loko mutswari a sindzisa ku tlula mpimo, a nga ha lahlekeriwa hi malunghelo yo tshama ni n’wana hambi ku ri ku aleriwa ku n’wi endzela. Mutswari la tlhariheke u tikhoma hi ndlela yo rhula, a tsundzuka ndzayo ya Bibele leyi nge: “Mi nga rihiseli swo biha hi leswo biha, ni ka munhu ni un’we . . . kendlukelani vukari . . . U nga tshuki u hluriwa hi leswo biha, kambe hlula leswo biha hi leswinene.” (Varhoma 12:17-21) Hambi va le hubyeni, ehofisini ya gqweta kumbe emahlweni ka mulavisisi wa timhaka ta ku hlayisa vana, vatswari va fanele va tiyiseka leswaku ‘vunene bya vona byi tiviwa hi vanhu hinkwavo.’—Vafilipiya 4:5.

Minkarhi yin’wana munghana la dlayaka vukati a nga ringeta ku xisetela van’wana hi ku va byela swiphiqo leswi nga riki kona ni leswi ngo ehleketeleriwa. I vutlhari ku lwisana ni mboyamelo lowu tolovelekeke wo lava ku tlherisela eka nhlaselo lowu wa marito. Rihanyo, vukhongeri ni dyondzo i timhaka leti rhandziwaka leti mimpatswa leyi yi talaka ku tirhisa, ku vanga hasahasa loko ku tengiwa mhaka ya vuwundli bya n’wana.—Swivuriso 14:22.

Ku anakanyela swi katsa ni vuswikoti byo kambisisa mintiyiso ni ku kanerisana leswaku ku fikeleriwa ntwanano lowunene. Mutswari wihi na wihi a nga fanelanga a rivala leswaku hambi loko vukati byi file, n’wana wa ha ri na vatswari vambirhi. Vatswari va dlaye vukati kambe a va hambananga na n’wana. Hikwalaho, handle ka loko swiyimo swi bihe ku tlula mpimo, mutswari un’wana ni un’wana u fanele a va ni ntshunxeko wa ku va mutswari, loko n’wana a ri eka yena. Un’wana ni un’wana u fanele a va ni ntshunxeko wo phofula mintlhaveko yakwe ni mimpimanyeto ni ku endla leswaku n’wana a hlanganyela emintirhweni leyi nga enawini, vukhongeri kumbe swin’wana.

A hi kambisiseni swiboho leswi nga endliwaka hi huvo: (1) ku hlanganyela vuwundli bya n’wana, (2) ku wundla n’wana u ri wexe ni (3) swipimelo swa malunghelo ya ku endzela n’wana. Hi kwihi ku hambana exikarhi ka ku hlanganyela eku wundleni ka n’wana ni ku wundla n’wana u ri wexe? Xana u nga langutana njhani ni ku aleriwa ku tshama ni n’wana? Ku vuriwa yini loko mutswari loyi un’wana a susiwile eku hlanganyeleni?

Ku Hlanganyela Vuwundli Bya N’wana

Vaavanyisi van’wana va vona swi ri swa nkoka leswaku n’wana a tshama a ri karhi a vonana ni vatswari havambirhi. Xiboho xa vona xi sekeriwe eka ndzavisiso lowu kombisaka leswaku vana a va nge vi na ntshikilelo lowukulu naswona a va nge vaviseki ngopfu emintlhavekweni, endzhaku ka ku fa ka vukati, loko vatswari va kota ku hlanganyela vuwundli bya n’wana. Ematshan’weni yo vona onge mutswari loyi un’wana u n’wi cukumetile, n’wana u ta swi vona leswaku wa rhandziwa hi vatswari havambirhi ni ku amukeriwa emitini hayimbirhi. “Ku hlanganyela vuwundli bya n’wana i ndlela yo endla leswaku vatswari havambirhi va katseka,” ku vula gqweta ra timhaka ta mindyangu.

Hambiswiritano, Dok. Judith Wallerstein, mulanguteri wa Center for the Family in Transition, eCorte Madera, le California, u tsundzuxa leswaku loko u lava mhaka ya ku hlanganyela vuwundli bya n’wana yi famba kahle, ku laveka vatswari lava nga ni ntirhisano, la kotaka ku hanyisana ni vanhu. Timfanelo leti i ta nkoka emhakeni ya ku hlanganyela vuwundli bya n’wana, hikuva vatswari havambirhi va ni mfanelo ya le nawini yo endla swiboho swin’we etimhakeni letikulu to tanihi rihanyo, dyondzo, vukhongeri ni mahanyelo ya n’wana wa vona. Kambe leswi swi famba kahle ntsena loko vatswari havambirhi va anakanyela eku kambisiseni ka swilaveko-nkulu swa n’wana ematshan’wini ya swilaveko swa vona vini ntsena.

Ku Wundla N’wana U Ri Wexe

Huvo yi nga nyika mpfumelelo wo wundla n’wana eka munhu un’we eka mutswari loyi hi ku vona ka yona, a nga exiyin’weni lexinene xo khathalela swilaveko swa n’wana. Muavanyisi a nga ha endla xiboho xa leswaku mutswari la nga muwundli, a va yena ntsena la endlaka swiboho malunghana ni timhaka ta nkoka leti khumbaka vuhlayiseki bya n’wana. Hakanyingi, huvo yi fikelela xiboho lexi endzhaku ka loko yi yingisele vuyelo bya valavisisi—lava hi ntolovelo ku nga vativi va mianakanyo, tin’anga ta miehleketo kumbe vakondleteri.

Lava yimelelaka mhaka ya ku wundla n’wana u ri wexe va vona endlelo leri ri ta endla n’wana a sirheleleka. Loko vatswari va nga swi koti kumbe va nga ri exiyin’weni xo vulavurisana hilaha ku humelelaka, vaavanyisi vo tala lava tengisaka va tsakela endlelo leri ra ku wundla n’wana. Kavula, mutswari la nga nyikiwangiki lunghelo ro wundla n’wana a nga hambanisiwanga ni n’wana. Timfanelo ta ku endzela n’wana hi ntolovelo ti nyikiwa mutswari la nga nyikiwangiki lunghelo ro tshama ni n’wana, naswona vatswari havambirhi va nga hambeta va nyika n’wana nkongomiso ni rirhandzu leri a ri lavaka.

Malunghelo Yo Endzela N’wana

A hi mhaka leyi twalaka leswaku vatswari va languta lunghelo ro tshama ni n’wana tanihi “ku wina” ni “ku lahlekeriwa.” Vatswari va humelerile ni ku “wina” loko vana va vona va kula va va vanhu lava wupfeke, lava tiyeke ni lava xiximekaka. Ku kurisa n’wana hi ndlela leyi humelelaka a swi titsheganga emhakeni ya ku kuma vuwundli bya n’wana hi nawu. Hi ku yingisa nawu lowu humesiweke hi huvo etimhakeni ta vuwundli bya n’wana, hambiloko wu vonaka wu nga twali, Mukreste u kombisa ku “tivek[a] ehansi ka tihosi.” (Varhoma 13:1) Nakambe i swa nkoka ku tsundzuka leswaku lowu a hi wona nkarhi wo lwetana hi rirhandzu kumbe ku lwela ku tshembiwa hi vana va wena hi ku tekela mutswari loyi un’wana ehansi, hi ku ringeta ku onha vuxaka bya yena ni vana.

Ku ni swikombiso swa le Bibeleni swa vatswari lava chavaka Xikwembu lava, hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, va hambanisiweke ni vana va vona. Hi xikombiso, Amiramu na Yokebedi, vatswari va Muxe, hi ku tikarhatela swilaveko swa n’wana wa vona, va n’wi hoxe endzeni ka xingulana lexi kotaka ku papamala ematini “e šikari ka tinhlanga e ribuweni ra nambu [wa Nile].” Loko ricece leri ri kumiwe hi n’wana Faro, va tshembele eka Yehovha. Vatswari lava lava tlhariheke ni ku tshembeka va hakeriwe hi malunghelo lamanene ya ku “endzela n’wana” lawa va ma tirhiseleke ku letela mufana loyi hi ndlela ya Yehovha hilaha ku humelelaka. Loko Muxe a kurile u ve nandza la xiyekaka wa Xikwembu xa ntiyiso.—Eksoda 2:1-10; 6:20.

Kambe, ku vuriwa yini loko un’wana wa vatswari a susiwile eku hlanganyeleni? Xana mutswari la nga Mukreste u fanele a n’wi pfumelela ku endzela n’wana? Endlelo ra vandlha ra ku susa ri hambanisa vuxaka bya moya bya munhu ni vandlha ra Vukreste. Entiyisweni, ri tsema vuxaka bya moya. Kambe vuxaka bya mutswari ni n’wana a byi khumbeki nikatsongo. Mutswari la nyikiweke malunghelo yo hlayisa n’wana u fanele a xixima timfanelo ta ku endzela n’wana ta mutswari la susiweke eku hlanganyeleni. Hambiswiritano, loko mutswari la nga tsoniwa malunghelo yo tshama ni n’wana a vonaka a vanga nxungeto eka vuhlayiseki bya n’wana hi tlhelo ra miri ni mintlhaveko, huvo (hayi mutswari la nyikiweke malunghelo yo tshama ni n’wana) yi nga ha lunghiselela leswaku ku endzeriwa ka n’wana loyi ku languteriwa hi munhu wa vunharhu.

A Wu Wexe Nikatsongo

Ku dlaya vukati ni timholovo leti vaka kona malunghana ni vuwundli bya n’wana, i swiendlakalo leswi karharisaka mintlhaveko. Vukati lebyi sunguleke kahle, byi hahluriwile swin’we ni ku navela, makungu ni leswi mpatswa a wu swi languterile. Hi xikombiso, ku nga tshembeki evukatini ni ku khomiwa hi ndlela yo biha loku hundzeletiweke swi nga ha susumetela wansati la tshembekeke leswaku a lava ku sirheleriwa ka le nawini, yena ni n’wana wakwe. Kambe, mintlhaveko ya ku tivona nandzu ni ku nga eneriseki swi nga ha phikelela loko a ri karhi a anakanyisisa hi swivangelo swo va swilo swi fambe hi ndlela leyi kumbe malunghana ni ndlela leyi timhaka a ti ta va ti tameriwe ku antswa ha yona. Mimpatswa yo tala ya karhateka malunghana ni langutelo ra vana va vona loko ku hahluka vukati. Nkwetlembetano wa le hubyeni malunghana ni vuwundli bya n’wana wu nga ha vanga ku karhateka ka mintlhaveko, wu ringa vutshembeki bya munhu byo va mutswari la khathalelaka, wu tlhela wu ringa ripfumelo ra munhu ni ku tshemba ka yena Yehovha.—Ringanisa Pisalema 34:15, 18, 19, 22.

Loko munghana wa vukati la tshembekeke a teka goza hikwalaho ka ku khomiwa ka n’wana hi ndlela yo biha kumbe hikwalaho ka ku xanisiwa ngopfu ka yena kumbe hikwalaho ko lava ku sirhelela rihanyo rakwe eka vuvabyi lebyi tluletiwaka hi rimbewu lebyi humaka eka munghana la nga tshembekiki, munghana yoloye la nga riki na nandzu a nga fanelanga a tivona nandzu kumbe a vona onge hiloko a cukumetiwe hi Yehovha. (Pisalema 37:28) Munghana wa vukati la nga tshembekangiki kumbe la karhataka hi yena la onheke xiboho lexo kwetsima xa vukati naswona u ‘endle hi ku kanganyisa’ munghana wa yena.—Malakiya 2:14.

Tshama u ri ni “ripfalo leri tengeke” emahlweni ka vanhu na Yehovha hi ku tirhisa misinya ya milawu ya Bibele, hi ku n’wi khoma kahle munghana wa wena loyi u hambaneke na yena, ni ku pfumelelana ni swiyimo loko swi ta etimhakeni ta ku hlayisa n’wana. “Swa antswa ku twa ku vaviseka hikwalaho ka ku endla leswo lulama, loko sweswo swi ri leswi Xikwembu xi swi rhandzaka, ku ri na ku twa ku vaviseka hi mhaka ya ku endla leswi nga lulamangiki.”—1 Petro 3:16, 17.

Loko ku ri vana, va lava xitiyisekiso xa leswaku ku hahluka ka vukati a hi xihoxo xa vona. Minkarhi yin’wana swilo a swi fambi hi ndlela leyi a swi kunguhatiwe ha yona. Kambe ku tirhisiwa ka misinya ya milawu ya Bibele ku nga hunguta vuyelo bya ku dlaya vukati hi ku khutaza ku vulavurisana mi ntshunxekile ni ku twisisana exikarhi ka vatswari ni vana. Hi xikombiso, leswi swi nga endliwa hi ku pfumelela vana va hoxa xandla eka vutomi bya ndyangu endzhaku ka ku dlaya vukati. Hi ku lehisa mbilu ni ku va ni tintswalo ni ku lava ku tiva ndlela leyi vana va titwaka ha yona ni ku yingisela loko va tiphofula, u nga endla swo tala leswaku u va pfuna va tolovelana ni swiyimo ni matshamelo lamantshwa.

Van’wana Va Nga Pfuna

A hi vatswari ntsena lava nga pfunaka n’wana la langutanaka ni ku hahluka ka vukati. Swirho swa ndyangu, vadyondzisi ni vanghana va nga endla swo tala leswaku va seketela ni ku chavelela vana va mindyangu leyi dlayeke vukati. Ngopfu-ngopfu, vakokwana va nga endla swo tala leswaku va hoxa xandla eka vuhlayiseki bya vana bya mintlhaveko.

Vakokwana lava nga Vakreste va nga ha letela vana hi tlhelo ra moya ni hi mintirho leyinene, kambe va fanele va xixima swiboho swa vatswari malunghana ni ndzetelo wa vukhongeri, hikuva i vatswari, hayi vakokwana, lava nga ni vulawuri lebyi nga enawini ehenhleni ka swiboho leswi.—Vaefesa 6:2-4.

Hikwalaho ka nseketelo wo tano, vana va mindyangu leyi dlayeke vukati va nga pona nhlomulo wa ku dlaya ka vatswari va vona vukati. Naswona va nga hambeta va langutela mikateko ya Xikwembu emisaveni leyintshwa, laha mindyangu hinkwayo yi nga ta ntshunxiwa “evuhlongeni bya leswo bola, ku ta amukela ku ntshunxeka loko kwetsima loku nga ka vana va Xikwembu.”—Varhoma 8:21; 2 Petro 3:13.

[Bokisi leri nga eka tluka 24]

Ku Lulamisa Matwisiselo Lama Hoxeke

“Nomu wa la’v̌o tlhariha wu nanḍihisa ku tiv̌a,” naswona mutswari la nga Mukreste u ni lunghelo lerinene ro lulamisa matwisiselo lama hoxeke kumbe mintiyiso leyi nga helelangiki. (Swivuriso 15:2) Hi xikombiso, emhakeni ya rihanyo ra vana va vona, “Timbhoni ta Yehovha ti amukela vutshunguri byo tirhisa mirhi ni vuhandzuri,” kambe loko byi hlawuriwe hi mutswari la nga ni malunghelo yo wundla n’wana, Mbhoni yi ni mfanelo yo byeriwa leswi nga ta katseka eka maendlelo wahi na wahi.a—The Journal of the American Medical Association.

Timbhoni ta Yehovha ti namarhela swinene vukhongeri bya tona lebyi sekeriweke eRitweni ra Xikwembu, Bibele. Leswi swi ti endla vatatana, vamanana, vana, vanghana, vaakelani ni vaaka-tiko vo antswa. Vatswari lava nga Vakreste va laya hi rirhandzu, va dyondzisa ku xixima vulawuri ni ku hlomisela vana va vona ku hanya hi mimpimanyeto leyinene evuton’wini.b—Swivuriso 13:18.

Dyondzo ya misava i xiphemu xa nkoka xa ku kurisa n’wana, naswona Timbhoni ta Yehovha ti lava leswaku vana va tona va kuma leswinene eka yona.c—Swivuriso 13:20.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Mutswari la nga ni lunghelo ra ku tshama ni n’wana u fanele a yingisela hi ku lehisa mbilu loko n’wana a n’wi byela ta ku endzelana ka yena ni mutswari la tsoniweke malunghelo yo tshama ni n’wana