Ntshikilelo—“Chefu Leyi Dlayaka Hakatsongo-tsongo”

“Hakanyingi hi twa vanhu va ku, ‘U nga tidyisi mbitsi hikuva u nga tivangela vuvabyi.’ Entiyisweni vo ka va nga swi xiyi leswaku ku ni xisekelo xa ntumbuluko xa sweswo.” —Dok. David Felten.

JILL, ku nga manana la nga tekiwangiki la nga ni n’wana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi, swimalana swa yena leswi nga ebanki swa dzudzeka, naswona u tlulane milenge ni vatswari vakwe, ana se swilo swi n’wi fambela ximatsi lerova u vona onge swilo leswi n’wi vangelaka ntshikilelo swi tele ku tlurisa. Kutani, hi xitshuketa, u hume swirhumba-rhumbani leswi nwayisaka ni ku nyangalata evokweni. U ringete swidlaya-switsongwatsongwana, mafurha ya cortisone ni antihistamines, kambe ku hava ni xin’we xa swona lexi n’wi pfuneke. Ematshan’weni ya sweswo, swirhumba-rhumbani swi hangalake ni miri hinkwawo wa Jill, ku katsa ni le xikandzeni xakwe. Ntshikilelo a wu n’wi dyisa mbitsi.

Jill u byeriwe ku ya etliliniki ya mavabyi ya nhlonge leyi kambisisaka xiyimo xa mintlhaveko ya muvabyi. “Hi ringeta ku kumisisa leswi va humelelaka evuton’wini bya vona,” ku vula Dok. Thomas Gragg, loyi a nga un’wana wa vasunguri va tliliniki. Hakanyingi u kume leswaku ku engetela eka xilaveko xa vutshunguri, vanhu lava nga ni swiphiqo leswikulu swa nhlonge va lava mpfuno leswaku va lawula ntshikilelo. “I vuhunguki ku vula leswaku ndlela leyi u titwaka kumbe u tikhomaka ha yona swi ta ku vangela vuvabyi bya nhlonge,” ku vula Dok. Gragg. “Kambe hi nga vula leswaku xiyimo xa munhu xa mintlhaveko xi hoxa xandla swinene eka swiphiqo swa nhlonge, naswona a hi fanelanga hi tshamela ku tsala swiletelo swa leswaku munhu a tirhisa mafurha ya steroid kambe hi nga n’wi pfuni munhu wa kona leswaku a lwisana ni ntshikilelo evuton’wini byakwe.”

Hi ku vona ka Jill, ku dyondza ku lawula ntshikilelo hakunene swi ponise vutomi byakwe. U ri: “Ndza ha vabya, kambe nhlonge ya mina a ya ha nyenyetsi ku fana ni leswi a yi ri xiswona eku sunguleni.” Xana leyi i mhaka leyi nga tolovelekangiki? A swi tano. Madokodela yo tala ma anakanya leswaku ntshikilelo hakanyingi hi wona wu vangaka mavabyi yo hambana-hambana ya nhlonge, ku katsa ni ntshwa-vusiku, psoriasis, swirhumbana ni rikhwakhwa. Kambe ntshikilelo a wu nge hlaseli nhlonge ya wena ntsena.

Ntshikilelo Ni Fambiselo Ra Wena Ra Nsawutiso

Vulavisisi bya sweswinyana byi kombisa leswaku ntshikilelo wu nga kavanyeta fambiselo ra miri ra nsawutiso, kumbexana leswi swi nga ku endla leswaku u hlaseriwa hi mavabyi yo hlayanyana. “Ntshikilelo a wu ku vangeli vuvabyi,” ku vula Ronald Glaser, mutivi wa switsongwatsongwana. “Kambe wu nga ha ku vangela khombo ra ku hlaseriwa hi vuvabyi hikwalaho ka leswi wu swi endlaka eka fambiselo ra nsawutiso wa miri wa wena.” Ku ni vumbhoni lebyi tiyisaka leswaku ntshikilelo ni mikhuhlwani ni matshansi swa fambisana. Hambileswi nkarhi na nkarhi hi hlaseriwaka hi switsongwatsongwana leswi, fambiselo ra nsawutiso ra miri wa hina ri lwa na swona. Kambe vatshila van’wana va vula leswaku loko munhu a ri ni ntshikilelo wa mintlhaveko, tindlela leti ta nsirhelelo ti nga tsandzeka.

Maendlelo lawa ya ntumbuluko lama vangaka leswi a ma si twisisiwa hi ku helela, kambe van’wana va vula leswaku tihomoni leti ku endlaka leswaku u kota ku teka goza loko u ri ni ntshikilelo ti kavanyeta matirhelo ya nsawutiso wa miri wa wena loko ti ri karhi ti famba ni nkhuluko wa ngati. Hi ntolovelo, lowu a hi nchumu lowu munhu a faneleke ku karhateka ha wona tanihi leswi tihomoni leti ti endlaka ntirho wa nkarhinyana. Hambiswiritano, van’wana va vula leswaku loko munhu a langutana ni ntshikilelo lowukulu lowu hambetaka, fambiselo ra miri wakwe ri nga ha tsana lerova a hlaseriwa hi ku olova hi vuvabyi.

Leswi hi swona swi susumeteleke madokodela ya le Canada leswaku ma ringanyeta leswaku kwalomu ka 50 ku ya eka 70 wa tiphesente ta lava a va lava ku kamberiwa hi dokodela a va karhatiwa hi swiphiqo leswi fambisanaka ni ntshikilelo, hi ntolovelo swi katsa ku pandziwa hi nhloko, nkelunkelu, matshimbi ni ku karhatiwa hi le ndzeni. Le United States, nhlayo leyi yi ringanyetiwa ku va kwalomu ka 75 na 90 wa tiphesente. Dok. Jean King u vona onge a nga swi hundzeleti loko a ku: “Ntshikilelo lowu hambetaka wu fana ni chefu.”

A Swi Vangiwi Hi Wona Ntsena, Naswona Vutshunguri Bya Wona A Hi Ku Nga Vi Kona Ka Wona Ntsena

Ku nga khathariseki le swa ha ku hlamuseriwaka, vativi va sayense a va tiyiseki leswaku ntshikilelo wu ri woxe wu nga hlasela fambiselo ra nsawutiso wa miri lerova wu vanga swiphiqo leswi lavaka vutshunguri. Xisweswo, a ku nge vuriwi leswaku xikolokolo un’wana ni un’wana la khomiwaka hi ntshikilelo hambiloko wu ri lowu hambetaka u ta khomiwa hi vuvabyi. Nakambe, a ku nge vuriwi leswaku loko munhu a nga ri na wona ntshikilelo u ta va ni rihanyo lerinene, naswona a hi vutlharhi ku ala ku ya exibedlhele hi ku tshemba mianakanyo leyi hoxeke ya leswaku vuvabyi byi ta hola ntsena hi ku va ni ntshembo ni ku va ni langutelo lerinene. Dok. Daniel Goleman wa tsundzuxa: “Vuyelo bya leswaku langutelo ra munhu ri nga tshungula vuvabyi i ndlela leyi nga twisisekiki ni ku va ni langutelo leri hoxeke malunghana ni mpimo lowu mianakanyo yi nga khumbaka vuvabyi ha yona, kumbexana hi ndlela yo biha, minkarhi yin’wana byi endla vanhu va tivona nandzu hikwalaho ka leswi va nga ni vuvabyi, va vona onge hi loko ku ri xikombiso xa ku hluriwa hi mukhuva wo karhi lowu nga riki wunene kumbe ku nga pfuni nchumu hi tlhelo ra moya.”

Hikwalaho, swi fanele swi xiyiwa leswaku a hi kanyingi vuvabyi byi vangiwa hi nchumu wun’we. Hambiswiritano, ku fambisana ka ntshikilelo ni vuvabyi ku kandziyisa nkoka wa ku dyondza ndlela ya ku hunguta “chefu leyi dlayaka hakatsongo-tsongo” loko swi koteka.

Emahlweni ko va hi kambisisa ndlela leyi leswi swi nga endliwaka ha yona, a hi yi kambisiseni hi vukheta ndlela leyi ntshikilelo wu nga xiswona ni ndlela leyi eka swiyimo swin’wana wu nga ku pfunaka ha yona.

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

Mavabyi Man’wana Lama Fambisanaka Ni Ntshikilelo

• asma

• chachalaza

• gome

• ku khomiwa hi le ndzeni

• ku nga tirhi ka swirho swa rimbewu

• ku pandziwa hi nhloko

• mavabyi ya mbilu

• mavabyi ya nhlonge

• migraine

• mikhuhlwani

• nchuluko

• nkelunkelu

• rinyenyo

• swilondza swa le marhumbyini

• vuvabyi bya mahlangano

• xitlhavi xa nhlana, nhamu ni makatla

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Nhlayo leyikulu ya vanhu lava lavaka ku kamberiwa hi dokodela va karhatiwa hi ntshikilelo