Vakokwana—Leswi Va Tsakisaka, Mintlhontlho Leyi Va Langutanaka Na Yona

“Ndza swi rhandza ku va kokwana! U tsakela ku va ni vatukulu va wena kambe u swi tiva leswaku a wu na vutihlamuleri ha vona. Wa swi lemuka leswaku u ni nkucetelo wo karhi eka vona kambe a wu na lunghelo ra ku va susumetela ku endla xiboho xo karhi. I vatswari va vona va nga endlaka tano.”—Gene, loyi a nga kokwana.

IYINI lexi nga ku endlaka u va ni ntsako wo tano loko u ri kokwana? Valavisisi va kombisa leswaku swilaveko swa vatswari swa ntolovelo leswi hi ntumbuluko va swi koxaka eka vana va vona swi nga vanga ku chava lokukulu. Tanihi leswi hi ntolovelo vakokwana va nga bohekiki ku koxa swilo swo tano, va nga swi tsakela ku hanya ni vatukulu va vona va nga ri na ntshikilelo. Hilaha Arthur Kornhaber, M.D., a swi vekisaka xiswona, va fanele va rhandza vatukulu va vona ntsena “hileswi ku nga vatukulu va vona.” Kokwana un’wana la vuriwaka Esther u ri: “Siku ni siku a ndzi karhateka swinene emintlhavekweni hi leswi vana va mina a va swi endla. Tanihi kokwana, ndzi titwa ndzi ntshunxekile ku tsakela vatukulu va mina ni ku va rhandza ntsena.”

Kutani ku ni vutlhari lebyikulu ni ntokoto leswi munhu a vaka na swona loko a kula. (Yobo 12:12) Tanihi leswi vakokwana va nga ha riki vatsongo naswona va nga ha pfumariki ntokoto, va ni ntokoto lowukulu wo va vatswari. Hi ku va va dyondzile eka swihoxo swa vona, va nga ha swi kota ku khoma vana hi ndlela leyi antswaka swinene ku tlula loko va ha ri vatsongo.

Hikwalaho Dok. Kornhaber u gimetisa xileswi: “Xiboho lexinene ni xa rirhandzu exikarhi ka vakokwana ni vatukulu xa laveka leswaku vona, vatswari va vona ni vatukulu va vona va tshama va ntshunxekile emintlhavekweni naswona va tsakile. Xiboho lexi i xa ntumbuluko eka vana, . . . nyiko leyi va yi siyeriweke hi lavakulu leyi vuyerisaka un’wana ni un’wana endyangwini.” Magazini lowu nge Family Relations na wona wu vula mhaka leyi fanaka: “Vakokwana lava va pfunaka va tlhela va endla ntirho lowu endliwaka hi kokwana, va khutaza timfanelo letinene.”

Ntirho Wa Kokwana

Yi tele mintirho ya nkoka leyi vakokwana va nga yi endlaka. Gene u ri: “Va nga ha pfuna vana va vona lava ngheneleke vukati. Hi ku endla tano, va nga ha hlula swiyimo swin’wana swo nonon’hwa leswi vatswari lavatsongo va tikumaka va ri eka swona.” Vakokwana va nga ha endla swo tala ku pfuna vatukulu va vona. Hakanyingi i kokwana la byelaka n’wana timhaka leti khumbaka matimu ya ndyangu. Minkarhi yo tala, i vakokwana lava va siyelaka vana vukhongeri bya ndyangu wolowo.

Emindyangwini yo tala, vakokwana hi vona va nyikaka swikongomiso. “Nkarhi wun’wana ku ni swilo leswi vana va nga ku byelaka swona leswi va nga ntshunxekangiki ku swi byela vatswari va vona,” ku vula Jane la boxiweke exihlokweni xo sungula. Hi ntolovelo vatswari va wu tsakela mpfuno wolowo lowu engetelekeke. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, “vana va kondlo-a-ndzi-dyi lava tlulaka 80 wa tiphesente va teka vakokwa wa vona va ri vanhu lava va nga va chumbutelaka swihundla. . . . Vatukulu vo tala lava kuleke va hlayisa vunghana lebyikulu ni vakokwa wa vona.”

Kokwana la nga ni rirhandzu a nga ha va wa nkoka hilaha ku hlawulekeke eka n’wana la nga leteriwiki kahle ekaya. Selma Wassermann u tsala a ku: “Kokwana a a hlawulekile swinene eka mina loko ndza ha ri xihlangi. I kokwana la hoxeke xandla ni ku ndzi letela evuton’wini. A a ri ni xifuva lexikulu ku tlula doroba-nkulu ra Miami Beach, naswona loko a ndzi vukarha, a ndzi swi tiva leswaku ndzi hlayisekile. . . . Ndzi dyondze swilo swa nkoka ngopfu leswi ndzi khumbaka eka kokwana—leswaku a ndzi rhandziwa, hikwalaho a ndzi rhandzeka.”—The Long Distance Grandmother.

Mintshikilelo Ya Le Ndyangwini

Kambe, loko kokwana a kurisa vana yi va kona mintshikilelo ni swiphiqo. Hi xikombiso, mutswari un’wana, u tsundzuka a ri karhi a holova ni mana wakwe malunghana ni ndlela leyinene yo gevisa n’wana. “Swi vange vangwa exikarhi ka hina hi nkarhi lowu a ndzi tsanile swinene.” Swa twisiseka leswi vatswari lavatsongo va lavaka leswaku vatswari va vona va amukela ndlela leyi vona va kurisaka vana va vona ha yona. Swiringanyeto leswi humaka eka vatswari va vona leswi va swi vuleke hi xikongomelo lexinene va nga ha swi teka swi ri ku sola lokukulu.

Ebukwini yakwe leyi nge Between Parents and Grandparents, Dok. Kornhaber u vulavula hi vatswari vambirhi lava nga ni xiphiqo lexi fanaka. Mutswari un’wana u ri: “Vatswari va mina va ndzi sala endzhaku siku ni siku, naswona va hlundzuka loko va nga ndzi kumi ekaya loko va fika. . . . A va ndzi ehleketeli—leswaku ndzi titwa njhani ni ntshunxeko wa mina.” Un’wana wa vilela: “Vatswari va mina va lava ku lawula n’wana wa mina wa xinhwanyetana. Va dya, va etlela ni ku ehleketa Susie siku hinkwaro. . . . Hi ehleketa ku rhurha.”

Minkarhi yin’wana vakokwana va soriwa hi ku lema vana hi ku va nyiketela tinyiko. Ina, ku hanana i tshamelo-maxelo eka kokwana, kambe van’wana va swi hundzeleta. Kambe, minkarhi yin’wana, ku vilela ka vatswari ku nga ha vangiwa hi rilondzo. (Swivuriso 14:30) Mildred wa tiphofula: “Vatswari va mina a va ri ni rilondzo ha mina naswona va nga lavi ku twa nchumu. Kambe vana va mina va va nyika swo tala naswona [va pfumelela xin’wana ni xin’wana]. Ndzi ni rilondzo hikuva a va cincanga ndlela leyi a va ndzi khoma ha yona.” Ku nga khathariseki leswaku xikongomelo xa kona i yini, swi nga vanga swiphiqo loko kokwana a nga xiximi leswi vatswari va n’wana va swi lavaka loko ku ta emhakeni ya ku nyika tinyiko.

Hikwalaho vakokwana va fanele va tirhisa vutlhari loko swi ta emhakeni ya ku kombisa malwandla. Bibele yi kombisa leswaku nchumu loko wu tele ngopfu, hambiloko wu ri wunene wu nga va ni khombo. (Swivuriso 25:27) Loko u nga tiyiseki leswaku i tinyiko ta muxaka muni leti faneleke, vulavula ni vatswari va n’wana. Hi ndlela leyi u ta yi “tiva ndlela ya ku nyika . . . tinyiko letinene.”—Luka 11:13.

Rirhandzu Ni Xichavo—I Swilotlelo Swa Kona!

Lexi twisaka ku vava, vakokwana van’wana va rila hileswaku ntirho wa vona wa ku sala ni vana ekaya wu biwa hi makatla. Van’wana va vona onge a va pfumeleriwanga hi ku helela ku vulavula ni vatukulu va vona. Kambe van’wana va vula leswaku vana va vona lavakulu va va papalata va nga kalanga va nyikela swivangelo. Hakanyingi swiphiqo swo tano swo vava swi nga siveriwa loko swirho swa ndyangu swi kombisana rirhandzu ni xichavo. Bibele yi ri: “Rirhandzu ri ni mbilu yo leha ni musa. Rirhandzu a ri na mavondzo, . . . a ri lavi leswi vuyerisaka rona ntsena, a ri hlundzuki. . . . Ri [byarha] swilo hinkwaswo, ri kholwa swilo hinkwaswo, ri va ni ntshembo eka swilo hinkwaswo, ri tiyisela swilo hinkwaswo.”—1 Vakorinto 13:4, 5, 7.

A hi nge u mutswari lontsongo, kutani Kokwana u ringanyeta swo karhi kumbe swin’wana leswi a swi lemukeke, hambiloko a swi endla hi xikongomelo lexinene, kambe swa ku nyangatsa. Xana hakunene u na swona swivangelo swa ku ‘hlundzuka’? Phela, Bibele yi kombisa leswaku i ntirho wa vavasati lava kuleke lava nga Vakreste ku dyondzisa “vaxisati lavatsongo, ku rhandza vanuna va vona, va rhandza vana va vona, va va lava hlutekeke emianakanyweni, lavo tenga, lava tirhaka ekaya.” (Tito 2:3-5) Xana wena ni vakokwana a mi lavi nchumu lowu fanaka—leswinene ngopfu eka vana va n’wina? Tanihi leswi rirhandzu ‘ri nga laviki leswi vuyerisaka rona ntsena,’ kumbexana i swinene ngopfu ku languta swilaveko swa n’wana—hayi hi ku landza ndlela leyi wena u titwaka ha yona. Loko mi endla tano swi nga mi pfuna leswaku mi papalata “ku sindzisana ku lunghisa” mhaka yin’wana ni yin’wana leyi nyangatsaka.—Vagalatiya 5:26, nhlamuselo ya le hansi.

A hi nge wa chava leswaku loko n’wana a tshamela ku hiwa tinyiko u ta lemeka. Kambe hakanyingi kokwana u va a nga ri na swikongomelo swo biha loko a nyika n’wana tinyiko. Vativi vo tala lava nga ni ntokoto va pfumela leswaku ndlela leyi wena u letelaka ni ku dyondzisa n’wana wa wena ha yona yi ta va ni nsusumeto lowukulu ngopfu ku tlula swilo swo karhi leswi endliwaka hi kokwa wakwe minkarhi yin’wana. Dokodela un’wana wa tsundzuxa: “Ku va ni langutelo lerinene ra misavu swa pfuna.”

Loko u ri ni xivangelo lexinene xo karhateka malunghana ni ku kurisa n’wana, u nga siveli mutswari wa wena kumbe maxaka ya n’wina leswaku va nga vonani ni vana va wena. Bibele yi ri: “Laha ku ṭunḍušana ku nga hav̌a, makungu ma hangalaka.” (Swivuriso 15:22) Hi “nkari lowu fanekelaka,” kombisanani naswona u paluxa leswi ku karhataka. (Swivuriso 15:23) Minkarhi yo tala, mi nga swi kota ku tlhantlha swiphiqo swa kona.

Xana u kokwana? Ku kombisa xichavo eka vatswari va ntukulu wa wena i swa nkoka. Ina, u ta titwa u boheka ku vulavula loko u vona onge ntukulu wa wena a ri ekhombyeni. Kambe, hambileswi swi nga swa ntumbuluko eka wena ku rhandza ni ku khathalela vatukulu va wena, vatswari—ku nga ri vakokwana—va ni vutihlamuleri bya ku kurisa vana va vona. (Vaefesa 6:4) Bibele yi lerisa vatukulu va wena leswaku va xixima ni ku yingisa vatswari va vona. (Vaefesa 6:1, 2; Vaheveru 12:9) Kutani, ringeta ku ka u nga phompheli vatswari va vona hi switsundzuxo leswi va nga swi kombelangiki kumbe ku byi langutela ehansi vulawuri bya vatswari va vona.—Ringanisa 1 Vatesalonika 4:11.

I ntiyiso, ku tlhentlha, u khoma ririmi ra wena—kumbexana u nga hatliseli—kutani u tshika vana va wena va endla ntirho wa vona tanihi vatswari a swi olovi minkarhi hinkwayo. Kambe hilaha Gene a swi vekaka hakona, “handle ka loko va kombela xitsundzuxo, u fanele u fambisana ni leswi vona va ehleketaka leswaku i swinene ngopfu eka vana va vona.” Jane u ri: “Ndzi ringeta ku xiya leswaku ndzi nga vuli ndzi ku, ‘A wu fanele u endle hi ndlela leyi!’ Ku ni tindlela to tala to hambana-hambana to endla swilo, naswona loko u tshemba mavonelo ya wena ntsena, swi nga vanga swiphiqo.”

Leswi Vakokwana Va Nga Hananaka Ha Swona

Bibele yi kombisa leswaku ku va ni vatukulu i nkateko lowu humaka eka Xikwembu. (Pisalema 128:3-6) Loko u tsakela vatukulu va wena, u nga va ni nkucetelo lowukulu evuton’wini bya vona, u va pfuna ku hlakulela timfanelo ta nkoka ta vukwembu. (Ringanisa Deteronoma 32:7.) Eminkarhini ya Bibele, wansati la vuriwaka Luwisa u endle ntirho wa nkoka ku pfuna ntukulu wakwe Timotiya, leswaku a kula a va wanuna wo hlawuleka eka Xikwembu. (2 Timotiya 1:5) Hilaha ku fanaka, u nga ha kuma ntsako loko vatukulu va wena va landzela ndzetelo wa vukwembu.

U nga ha tlhela u va xihlovo xa rirhandzu leri lavekaka. I ntiyiso, swi nga ha endleka u nga ri munhu wa xinyanyu, la nga ni rirhandzu. Hambiswiritano, rirhandzu ra vukwembu ri nga ha kombisiwa hi ku tsakela vatukulu wa wena hi mbilu hinkwayo handle ka vutianakanyi. Mutsari Selma Wassermann u ri: “Loko u swi tsakela leswi n’wana a ku byelaka swona . . . hakunene swi ta kombisa leswaku wa n’wi khathalela. Ku va muyingiseri lonene, u nga n’wi nghena-ngheni enon’wini, u nga sola-soli—hinkwaswo swi kombisa xichavo, rirhandzu ni ku xixima.” Eka ntukulu, nkhathalelo wo tano wa rirhandzu wu nga ha va tinyiko letinene ngopfu leti humaka eka kokwana.

Bulo ra hina se ri kombetele emintirhweni leyi vakokwana lava va kurisaka vatukulu va yi endlaka hi ntolovelo. Hambiswiritano, vakokwana vo tala va namuntlha va rhwele ndzhwalo wo tika swinene.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

“Ndzi dyondze swilo swa nkoka ngopfu leswi ndzi khumbaka eka kokwana—leswaku a ndzi rhandziwa, hikwalaho a ndzi rhandzeka”

[Bokisi leri nga eka tluka 24]

Swiringanyeto Eka Vakokwana Lava Tshamaka Ekule

• Kombela vatswari leswaku va ku rhumela khasete ya vhidiyo kumbe swifaniso swa vatukulu va wena.

• Rhumela vatukulu va wena “papila” leri u ri kandziyiseke eka xitlanga-tikhasete. Vana lavatsongo va hlayele switori swa Bibele u swi rhekhoda kumbe tinsimu ta ku mbuwetela.

• Rhumela vatukulu va wena tiposikarata ni mapapila. Loko swi koteka, tshamani mi ri karhi mi tsalelana.

• Loko u swi kota, hambeta u bela vatukulu va wena riqingho. Loko u vulavula ni vana lavatsongo, sungula mabulo hi ku vutisa swivutiso swo olova, swo tanihi lexi nge, “Xana u fihlule hi yini?”

• Loko swi koteka, va endzele nkarhi ni nkarhi, kambe u nga tshami nkarhi wo leha.

• Hlela ni vatswari leswaku vatukulu va wena va ku endzela ekaya. Hlela vutihungasi byo tsakisa, ku fana ni ku ya emintangeni ya swiharhi, etimuziyamu ni le tiphakini.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Vakokwana vo tala va pfuna eku khathaleleni ka vatukulu va vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ku nga ha va ni xiphiqo malunghana ni tindlela to kurisa n’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Hakanyingi vakokwana va pfuna eku chumbuteni ka matimu ya ndyangu