Mbango—Vuyelo Bya Wona Eka Rihanyo Ra Wena
SWESWINYANA, Dok. Walter Reed, wa World Resources Institute, u byele Xiya-ni-moya xa Nhlangano wa Matiko leswaku leswi munhu a swi endleke eka fambiselo ra mbango ra misava hinkwayo sweswi swi fike eka mpimo lowu munhu a “kavanyetaka ndzhendzeleko lowu hi ndlela leyikulu ngopfu.” Dok. Reed u vula leswaku ku kavanyetiwa loku ka mbango, na kona ku hoxa xandla eku xungetiweni ka rihanyo emisaveni hinkwayo. Exihlokweni lexi a xi vulavula hi buku leyi nge World Resources 1998-99, magazini lowu nge Our Planet, lowu kandziyisiweke hi Nhlangano wa Matiko, wu xaxameta yin’wana ya minxungeto leyi eka rihanyo ra vanhu. Eka yin’wana ya yona ku ni leyi:
□ Moya lowu thyakeke wa le ndlwini ni wa le handle ka yindlu wu hlanganisiwe ni mavabyi ya ku hefemula lama vangaka ku fa ka vana va kwalomu ka timiliyoni ta mune lembe ni lembe.
□ Ku kayivela ka mati yo basa ni ka nkululo swi hoxa xandla eku hangalakeni ka mavabyi ya nchuluko lama dlayaka vana lava ringanaka timiliyoni tinharhu lembe ni lembe. Hi xikombiso, vuvabyi bya kholera, lebyi hetiweke khale eLatin Amerika, byi tlhele byi humelela kwalaho kutani byi dlaya vanhu lava ringanaka 11 000 hi 1997 ntsena.
Siku ni siku ku vikiwa leswaku vana lava tlulaka 30 000 lava tshamaka etindhawini ta vusweti swinene emisaveni va dlayiwa hi mavabyi lama fambisanaka ni mbango. Ehleketa—vanhu lava ringanaka 30 000 siku rin’wana ni rin’wana ra lembe—nhlayo leyi nga ringanaka ku tata swihahampfhuka swa kwalomu ka 75 swa ti-jumbo jet!
Hambiswiritano, minxungeto ya mbango eka rihanyo a yi le matikweni lama hluvukaka ntsena. Magazini lowu nge Our Planet wu vula leswaku “vanhu lava tlulaka 100 wa timiliyoni eYuropa ni le N’walungu wa Amerika va ha langutane ni moya lowu nga sirhelelekangiki,” lowu vangaka ku engeteleka lokukulu ka swifo swa asma. Hi nkarhi lowu fanaka, ku engeteleka ka nhlayo ya vanhu lava endzelaka ematikweni mambe ni ku xaviselana ka wona swi hoxe xandla eku humeleleni ka mavabyi lamantshwa lama tlulelaka ya kwalomu ka 30 ematikweni lama hluvukeke. Tlhandlakambirhi, magazini lowu wu vike leswaku mavabyi lawa a ma lawuleka enkarhini lowu hundzeke “ma vuyile hi ntamu lowukulu.”
Lexi twisaka ku vava, hileswi yo tala ya mavabyi lawa ma fambisanaka ni mbango ma nga siveriwaka hi tindlela leti nga kona sweswi ta thekinoloji naswona hi mali leyitsongo ngopfu. Hi xikombiso, nhluvuko lowukulu eka swa rihanyo wu nga fikeleriwa hi ku nyika vanhu mati yo tenga ni nkululo. Xana swi nga lava mali muni ku fikelela pakani leyi? Xiya-ni-moya xa Nhlangano wa Matiko xi vika leswaku hi ku ya hi Human Development Report 1998 ya Nhlangano wa Matiko, ku nyika vanhu hinkwavo mati yo tenga ni nkululo swi nga vitana R68 500 wa timiliyoni—mali leyi i yitsongo eka leyi vanhu va le Yuropa va yi tirhisaka ku xava ayisi khrimi hi lembe rin’we!
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]
Photo: Casas, Godo-Foto