Xana Swi Lo Kunguhatiwa Kumbe Swi Lo Endleka Hi Xiwelo?

“KU KUNGUHATERIWA ku herise vutomi bya vanhu vo tala ni ku ponisa bya van’wana,” ku vule International Herald Tribune. N’wexemu, ku fe vanhu va kwalomu ka 200 ku tlhela ku vaviseka va magidi loko ku ve ni nhlaselo wa vutherorisi emiakweni ya vayimeri va Amerika eKenya ni le Tanzania. Hambiswiritano, phepha-hungu leri ri te, “nkateko wu ponise vavulavuleri-nkulu va vuyimeri.”

Lava va pone hi leswi a va ri enhlengeletanweni leyi a yi khomeriwe endhawini yin’wana leyi a yi ri ekule ni muako lowu bulukeke. Kambe muyimeri la tlakukeke, loyi hi ntolovelo a a ta va a ri enhlengeletanweni kambe a a nga yanga, a a ri ekusuhi ni ndhawu leyi bulukeke naswona u file.

Phepha-hungu leri ri te: “Mhaka ya ku kunguhateriwa yi tlhele yi nghenisa Arlene Kirk ekhombyeni.” Loko a tlhelela eKenya a huma eku wiseni, Arlene a a nyike van’wana xitulu xakwe eka xihaha-mpfhuka lexi a a ta xi khandziya. Hambiswiritano, vakhandziyi van’wana, va n’wi nyike switulu swa vona, va n’wi tshika a khandziya xihaha-mpfhuka xexo. Hikwalaho ka sweswo, u tlhelele entirhweni wa vuyimeri hi siku ra ku buluka koloko ivi a fa.

Munhu u swi toloverile ku weriwa hi khombo. Kambe, a swi olovi ku hlamusela khombo. Nkarhi hinkwawo, emakhombyeni ni le timhangwini emisaveni hinkwayo, van’wana va fa kasi van’wanyana va pona. Kambe, niloko ku nga ri minkarhi ya khombo ntsena, van’wana va tivutisa va ku, ‘Ha yini khombo leri ri wele mina?’ Hambiloko ku tiwa etimhakeni leti tsakisaka ta vutomi, van’wana va vonaka va ri ni nkateko ku tlula van’wanyana. Hambileswi vanhu vo tala va kululaka va n’watseka leswaku va kota ku hanya, kambe van’wana va phema byi horile. Hikwalaho u nga ha vutisa, ‘Xana sweswo swi nga ha endleka leswaku swi lo kunguhatiwa hi ndlela yoleyo? Xana mhaka ya ku kunguhateriwa yi lawula vutomi bya mina?’

Ku Lava Tinhlamuselo

Emalembeni ya kwalomu ka 3 000 lama hundzeke, hosi yo tlhariha yi vone swilo leswi nga rindzeriwangiki evuton’wini bya yona. Yi swi hlamuserise xileswi swiyimo swa kona: “Nkarhi ni xiendlakalo lexi nga languteriwangiki swa va wela hinkwavo.” (Eklesiasta 9:11, NW) Minkarhi yin’wana ku humelela swilo leswi nga rindzeriwangiki. A yi kona ndlela yo swi vona swi nga si endleka. Swiendlakalo leswikulu, swo biha ni leswinene, hinkwaswo swi nga ha humelela hi nkarhi wihi ni wihi.

Hambiswiritano, swi nga ha endleka u ri ni mavonelo lama fanaka ni ya vanhu van’wana lava va nga ehleketiki leswaku swilo swo tiendlekela hi xiwelo, kambe swi vangiwa hi nchumu wun’wana—lowu vuriwaka ku kunguhateriwa. Dyondzo ya ku kunguhateriwa hi yin’wana ya tidyondzo ta vukhongeri ta khale ni leti hangalakeke ngopfu. Profesa François Jouan, mukongomisi wa Center for Mythological Research eYunivhesiti ya Paris, u ri: “Ku hava vanhu va nguva yo karhi kumbe va ndhavuko wo karhi lava va nga si tshamaka va tshemba leswaku u kona mukunguhati la nga ni vukwembu . . . la hlamuselaka hinkwaswo leswi hi nga swi tiviki hi vutomi bya hina.” Hi yona mhaka leyi swi tolovelekeke ku twa vanhu va ku: “A wu nga si fika nkarhi wakwe wa ku fa” kumbe va ku, “A ku ri ku rhandza ka Xikwembu.” Kambe, ku kunguhateriwa swi vula yini?

Ku Hlamusela Rito Leri Nge Ku Kunguhateriwa

Rito ra Xinghezi leri nge “ku kunguhateriwa” ri huma eka rito ra Xilatini leri nge fatum, leri vulaka “xitiviso xa vuprofeta, nhlamuselo ya mungoma, xiboho xa vukwembu.” Hambileswi minkarhi yin’wana ku ehleketiwaka leswaku matimba lama nga tiviwiki hi wona ma kunguhataka vumundzuku hi ndlela leyi nga papalatekiki ni leyi nga hlamuselekiki, minkarhi yo tala, ku ehleketiwa leswaku matimba lawa i xikwembu.

Helmer Ringgren n’wamatimu wa vukhongeri wa hlamusela: “Nchumu wa nkoka hi ku ya hi langutelo ra vukhongeri i wa leswaku ku kunguhateriwa ka vanhu a hi nchumu lowu wu tiendlekelaka hi xiwelo, kambe wu kongomisiwa hi matimba lawa ma endlaka swiboho kumbe leswi wona ma swi rhandzaka.” Hambileswi ku ehleketiwaka leswaku hakanyingi munhu a nga swi cincanyana leswi a kunguhateriweke swona, vanhu vo tala va languta vanhu tanihi vavabyi lava nga ni xifo lexi nga tshungulekiki. Kutani va ‘langutana ni nchumu lowu va kunguhateriweke wona.’

Vafundhisi ni vativi va filosofi i khale va lwisana ni ku kuma nhlamuselo ya ku kunguhateriwa. The Encyclopedia of Religion yi ri: “Rito leri nge ku kunguhateriwa, hi tindlela hinkwato leti ri hlamuseriwaka ha tona, hi tindzimi, minkarhi hinkwayo ri sala ri ri xihundla.” Kambe, nchumu wun’we lowu kumekaka emavonelweni yo hambana-hambana, i dyondzo ya leswaku ku ni mulawuri la tlakukeke la lawulaka ni ku kongomisa timhaka ta vanhu. Ku ehleketiwa leswaku matimba lawa ma lawula vutomi bya vanhu ni bya matiko ka ha ri emahlweni, ma endla vumundzuku byi nga papalateki ku fana ni nkarhi lowu hundzeke.

Mhaka Leyi Lawulaka

Xana swi ni mhaka leswaku wa yi pfumela dyondzo ya ku kunguhateriwa kumbe e-e? Bertrand Russell Mutivi wa filosofi la nga Munghezi u tsarile: “Swiyimo swa vanhu hi swona swi hoxaka xandla swinene eku akeni ka leswi va swi pfumelaka, kambe, hi hala tlhelo, leswi va swi pfumelaka swi xi khumba ngopfu xiyimo xa vona.”

Kunene, ku kholwa dyondzo ya ku kunguhateriwa—ku nga khathariseki leswaku nchumu wo tano wu kona kumbe e-e—ku nga lawula ndlela leyi hi endlaka swilo ha yona. Vo tala va amukela xiyimo lexi va nga eka xona hikwalaho ko kholwa leswaku i ku rhandza ka swikwembu—xi nga hava xi nga ri xinene kumbe xi tshikilela—onge hiloko ku ri xiavelo xa vona evuton’wini lexi nga cincekiki. Hikwalaho, ku pfumela eka dyondzo ya ku kunguhateriwa ku endla leswaku munhu a nga byarhi vutihlamuleri hi leswi swi n’wi endlekelaka.

Hi hala tlhelo, ku pfumela eka dyondzo ya ku kunguhateriwa swi endle leswaku vanhu van’wana va endla swilo swo karhi. Hi xikombiso, van’wamatimu va vula leswaku vukhepitali ni ku cinca ka ikhonomi swi vangiwa hi swilo swo hlayanyana. Xin’wana xa swona a ku ri dyondzo ya ku kunguhateriwa. Vukhongeri byin’wana bya Vuprotestente byi dyondzisa leswaku Xikwembu hi xona xi kunguhataka leswaku hi vahi vanhu lava nga ta pona. Max Weber Mutivi wa timhaka ta ntshamisano la nga Mujarimani u ri: “Xivutiso lexi nge, Xana ndzi un’wana wa lava va hlawuriweke?, i xivutiso lexi mupfumeri un’wana ni un’wana a nga ha tivutisaka xona.” Vanhu va swi lava ku tiva leswaku Xikwembu xa va amukela, leswi handle ko kanakana swi vulaka leswaku va ta pona. Weber u vula leswaku va lave nhlamulo hi ku “lava swilo swa misava.” Ku humelela eka mabindzu ni ku vungelela rifuwo a swi langutiwa tanihi xikombiso xa ku amukeriwa hi Xikwembu.

Dyondzo ya ku kunguhateriwa yi endla leswaku vanhu van’wana va hundzeleta swilo. Enyimpini ya vumbirhi ya misava, vahahisi va swihaha-mpfhuka va Majapani lava va tidlayeke a va kholwa eka kamikaze, kumbe “moya wa swikwembu.” Mhaka ya leswaku swikwembu a swi ri ni xikongomelo nileswaku a swi koteka leswaku vanhu va hetisisa swikongomelo leswi swi endle leswaku rifu leri chavisaka ri hlanganisiwa ni vukhongeri. Eka lembe-xidzana leri hundzeke, lava va tidlayeke hi swibuluki eMiddle East, hakanyingi a va dume ngopfu hi ku hlasela ka vona ko chavisa. Mhaka ya ku kunguhateriwa yi hoxa xandla swinene eka “ku hlasela hi ndlela ya ku tidlaya leyi khutaziwaka hi vukhongeri,” ku vula nsonga-vutivi wun’wana.

Kambe, ha yini ku pfumela eka dyondzo ya ku kunguhateriwa ku andze swonghasi? Ku kambisisanyana masungulo ya yona swi ta hi nyika nhlamulo.