Ku Lavisisa Leswi Vanhu Va Kunguhateriweke Swona

HA YINI dyondzo ya ku kunguhateriwa yi hangalake swonghasi? Emalembeni yo tala lama hundzeke, vanhu a va ri karhi va lava ku pfalula xihundla xa vutomi ni ku kuma xikongomelo xa byona eka swiendlakalo leswi a swi ri karhi swi humelela. N’wamatimu Helmer Ringgren wa hlamusela: “Hi kona laha marito lama nge ‘xikwembu’, ‘ku kunguhateriwa’, ni leri nge ‘xiwelo’ ma sunguleke kona, leswi swi titshege hileswaku swiendlakalo swa kona swi vangiwa hi matimba ya munhu, hi matimba lama tlakukeke eka ya munhu kumbe swo tiendlekela.” Matimu ma tele hi tidyondzo, mintsheketo ni switori leswi fambisanaka ni dyondzo ya ku kunguhateriwa.

Mutivi wa ndhavuko wa Vababilona Jean Bottéro u ri: “Ndhavuko wa hina wo tala wu seketeriwe eka ndhavuko wa le Mesopotamiya,” u engetela hi ku vula leswaku hi le Mesopotamiya kumbe eBabilona wa khale laha hi kumaka “ndlela leyi vanhu a va gandzela ni ku tirhela swivumbiwa swa matimba ha yona, ku nga ndlela ya khale swinene leyi hlelekeke ya vukhongeri.” Nakambe hi kona laha hi kumaka masungulo ya dyondzo ya ku kunguhateriwa.

Dyondzo Ya Ku Kunguhateriwa I Ya Khale Swinene

Emarhumbini ya khale ya Mesopotamiya, endhawini leyi sweswi yi vuriwaka Iraq, vayimburi va tshubule matsalwa man’wana ya khale swinene eka lawa ma tshameke ma kumiwa hi vanhu. Swiphepherhele swa maribye swa magidi-gidi leswi tsariweke hi tinhlanga swi hi kombisa kahle leswaku vutomi a byi ri njhani eka ndhavuko wa khale wa muti wa Sumer ni wa Akkad ni le dorobeni leri dumeke ra Babilona. Hi ku ya hi mutivi wa vuyimburi Samuel N. Kramer, Masumer “a ma karhatiwa hi xiphiqo xa ku xaniseka ka vanhu, ngopfu-ngopfu hi ku xaniseka loku vangiwaka hi swilo leswi nga tiviwiki.” Ku lavisisa ka vona tinhlamulo swi va endle leswaku va va ni vonelo ra ku kunguhateriwa.

Ebukwini yakwe leyi nge Babylon, mutivi wa vuyimburi Joan Oates u vula leswaku “munhu un’wana ni un’wana wa le Babilona a a ri ni xikwembu kumbe xikwembukati xakwe.” Vababilona a va kholwa leswaku swikwembu “swi kunguhate vumundzuku bya vanhu hinkwavo ni bya munhu ha un’we.” Hi ku ya hi Kramer, Masumer a ma kholwa leswaku “swikwembu leswi lawulaka misava swi kunguhate ni ku simeka vubihi, swilo leswi nga riki swa xiviri ni madzolonga tanihi xiphemu xa ndhavuko.” Dyondzo ya ku kunguhateriwa a yi hangalakile, naswona a yi xiximiwa ngopfu.

Vababilona a va ehleketa leswaku a swi koteka ku tiva makungu ya swikwembu hi ku hlahluva—ku nga “ndlela ya ku vulavula ni swikwembu.” Ku hlahluva a swi katsa ku ringeta ku vhumbha vumundzuku hi ku xiya-xiya swilo, ku hlamusela nchumu lowu tumbeleke ni ku nyikela nhlamuselo ya swilo swo karhi kumbe timhaka to karhi. Entiyisweni, a va kambisisa milorho, mahanyelo ya swiharhi ni swirho swa le ndzeni. (Ringanisa Ezekiyele 21:21; Daniyele 2:1-4.) Swilo leswi nga rindzeriwangiki kumbe leswi nga tolovelekangiki leswi a ku vuriwa leswaku swi paluxa vumundzuku a swi tsariwa eswiphepherheleni swa vumba.

Hi ku ya hi Édouard Dhorme, xichudeni xa Mufurwa xa mindhavuko ya khale, “loko hi ya hi tlhelela ematin’wini ya le Mesopotamiya, hi kuma muvhumbhi ni dyondzo ya ku hlahluva.” Ku hlahluva a ku langutiwa ku ri ka nkoka evuton’wini. Kunene, Profesa Bottéro u vula leswaku “swilo hinkwaswo a swi tekiwa swi ri leswi faneriwaka hi ku kamberiwa ni ku hlahluviwa . . . Vuako hinkwabyo lebyi vonakaka a byi langutiwa tanihi vumbhoni lebyi byi nga tirhisiwaka hi ndlela yo karhi ku vhumbha vumundzuku loko byi xiyisisiwe kahle.” Vanhu va le Mesopotamiya a va ri vangoma lavakulu va tinyeleti lava a va vhumbha vumundzuku.—Ringanisa Esaya 47:13.

Ku tlula kwalaho, Vababilona a va hlahluva hi madayisi kumbe vuhlolotwana. Ebukwini yakwe leyi nge Randomness, Deborah Bennett u hlamusela leswaku swilo leswi a swi ta “endla leswaku munhu a nga nyikeli nhlamuselo yakwe kambe ku va swikwembu swi hlamuselaka ku rhandza ka swona.” Hambiswiritano, swiboho swa swikwembu a swi cinceka. Munhu a a swi kota ku kombela eka swikwembu leswaku a papalata vubihi lebyi a kunguhateriweke byona.

Ku Kunguhateriwa aEgipta Wa Khale

Eka lembe-xidzana ra vu-15 B.C.E., Vababilona ni Vaegipta a va hlangana ngopfu. Loko va ri karhi va cincana hi mindhavuko, va tlhele va cincana ni hi mikhuva ya vukhongeri leyi fambisanaka ni ku kunguhateriwa. Ha yini Vaegipta va amukele dyondzo ya ku kunguhateriwa? Hi ku ya hi John R. Baines, profesa wa Minkarhi ya Khale le Egipta wa le Yunivhesiti ya Oxford, “vukhongeri byo tala [bya le Egipta] byi vulavule hi matshalatshala ya ku twisisa swiendlakalo leswi nga vhumbhekiki ni swo biha, ni ndlela yo langutana na swona.”

Exikarhi ka swikwembu swo tala swa le Egipta, Isis a a hlamuseriwa tanihi “hosikati ya vutomi ni mulawuri wa leswi kunguhatiwaka.” Vaegipta a va hlahluva ni ku tirhisa vungoma bya swilo swa le mpfhukeni. (Ringanisa Esaya 19:3.) N’wamatimu un’wana u ri: “A va swi kota ku vutisa xin’wana ni xin’wana eka swikwembu.” Kambe, Egipta a ku nga ri rona ntsena leri tekeke dyondzo ya ku kunguhateriwa eBabilona.

Grikiya Na Rhoma

Loko swi ta etimhakeni ta vukhongeri, Jean Bottéro u ri: “Grikiya ra khale ri dzahe nkucetelo wa Vababilona.” Profesa Peter Green u hlamusela xivangelo lexi endleke leswaku ku kholwa eka dyondzo ya ku kunguhateriwa ku va ku andzile swinene eGrikiya: “Tanihi leswi vanhu a va nga tiyiseki hi vumundzuku bya vona, naswona a va nga tiyimiselanga ku byarha vutihlamuleri bya swiboho swa vona, hakanyingi a va titwa va nga ta swi kota ku cinca leswi va Kunguhateriweke swona, xisweswo a va fanele va vutisa swikwembu [leswi swi kunguhateke] leswaku va ta tiva vumundzuku bya vona. Leswi swi Kunguhatiweke a swi ta vhumbhiwa, ngopfu-ngopfu loko munhu a ri ni vuswikoti kumbe vutlhari byo karhi. Swi nga ha endleka ku nga ri leswi munhu a a lava ku swi twa; kambe loko a lemukisiwile ka ha ri emahlweni, a a ta tilunghiselela.”

Ku engetela eka ku tiyisekisa vanhu hi vumundzuku, dyondzo ya ku kunguhateriwa yi tlhele yi tirhisiwa hi ndlela yo biha ngopfu. Dyondzo ya ku kunguhateriwa yi pfunile ku fuma vanhu, hikwalaho ka sweswo, hi ku landza n’wamatimu F. H. Sandbach, “dyondzo ya leswaku misava hinkwayo a yi fumiwa hi Nkongomiso wa Xikwembu a yi tirhisiwa hi ntlawa lowu fumaka leswaku wu lawula vanhu.”

Ha yini? Profesa Green u hlamusela leswaku dyondzo leyi “a ku ri vululami lebyi va tivekeleke byona—bya mahanyelo, bya ntivo-vukwembu, bya ririmi leri a va ri tirhisa—fambiselo ra ntshamisano ni ra politiki leri simekiweke: a ku ri xitirhisiwa xa matimba swinene naswona lexi tumbeleke lexi yaka emahlweni lexi ntlawa wa Vugriki lowu fumaka wu tshameke wu xi endla. Xin’wana ni xin’wana lexi a xi humelela a swi vula leswaku xi lo kunguhatiwa; tanihi leswi matimba ya ku lawula a ma endlela vanhu swilo leswinene, nchumu wun’wana ni wun’wana lowu kunguhatiweke a wu fanele wu va lowunene.” Entiyisweni, vululami lebyi byi simeke “tihanyi ta vutianakanyi.”

Mhaka ya leswaku dyondzo ya ku kunguhateriwa a yi amukeriwa swi vonake etibukwini ta Magriki. Eka tibuku ta khale a ku ri ni switlhokovetselo, mintsheketo ni mintlango leyi twisaka mbilu ku vava—leyi a yi seketeriwa hi dyondzo ya ku kunguhateriwa. Emigaringetweni ya Magriki, dyondzo ya ku kunguhateriwa ka munhu a yi yimeriwa hi swikwembukati swinharhu leswi vuriwaka Moirai. Clotho hi yena loyi a a cinca-cinca leswi a swi endleka evuton’wini, Lachesis a a endla xiboho leswaku vutomi byi fanele byi leha ku fikela kwihi, naswona Atropos a a herisa vutomi loko nkarhi lowu vekiweke wu herile. Varhoma na vona a va ri ni swikwembu leswi fanaka swinharhu leswi a va swi vula Parcae.

Varhoma ni Magriki a va hisekela ku tiva vumundzuku lebyi va kunguhateriweke byona. Hikwalaho, va tekelele mikhuva ya vungoma bya swilo swa le mpfhukeni ya le Babilona ni ku yi yisa emahlweni. Varhoma va thye swiendlakalo leswi a swi tirhiseriwa ku vhumbha vumundzuku leswaku i portenta kumbe swikombiso. Rungula leri a ri nyikeriwa hi swikombiso leswi a ri vuriwa omina. Hi lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E., vungoma bya swilo swa le mpfhukeni a byi dumile eGrikiya, naswona hi 62 B.C.E., ku ve ni horoskopu yo sungula leyi tivekaka ya Magriki. Magriki a ma tsakela ngopfu vungoma bya swilo swa le mpfhukeni lerova hi ku ya hi Profesa Gilbert Murray, vungoma bya swilo swa le mpfhukeni “byi fike emiehleketweni ya lava hundzuriweke hi Vugriki tanihi xifo lexintshwa lexi fikaka eka vanhu lava tshamaka va ri swavo endhawini ya le kule.”

Eka matshalatshala ya Magriki ni Varhoma ya ku lava ku tiva hi vumundzuku, va tirhise ngopfu vanhu lava a ku ehleketiwa leswaku swikwembu swi vulavula ha vona kumbe vangoma. A ku ehleketiwa leswaku swikwembu a swi vulavula hi ku tirhisa vanhu. (Ringanisa Mintirho 16:16-19.) Xana dyondzo leyi yi ve ni vuyelo byihi? Mutivi wa filosofi Bertrand Russell u te: “Ku ve ni ku chava ematshan’weni ya ntshembo; xikongomelo xa vutomi a ku ri ku balekela khombo ematshan’weni yo endla leswinene.” Timhaka leti fanaka ti vange njhekanjhekisano eka Vujagana.

Ku Phikizana Ka “Vakreste” Hi Dyondzo Ya Ku Kunguhateriwa

Vakreste vo sungula a va hanya endhavukweni lowu kuceteriweke ngopfu hi mavonelo ya Magriki ni Varhoma malunghana ni ku kunguhateriwa. Hi xikombiso, vanhu lava a va vitaniwa Varhangeri va Kereke a va titshege ngopfu hi tibuku ta vativi va filosofi va Magriki vo fana na Aristotle na Plato. Xiphiqo xin’we lexi va ringeteke ku xi tlhantlha hi lexi, Xana Xikwembu lexi tivaka hinkwaswo, xa matimba hinkwawo, ‘lexi tivisaka ka ha ri eku sunguleni leswi nga ta humelela eku heteleleni,’ xi nga hlanganisiwa njhani ni Xikwembu xa rirhandzu? (Esaya 46:10; 1 Yohane 4:8) Loko Xikwembu xi tiva ka ha ri eku sunguleni leswi nga ta humelela eku heteleleni, a va vula leswaku kunene a xi swi tiva leswaku munhu u ta wela exidyohweni swin’we ni mimbuyelo yo biha leyi a yi ta landzela.

Origen, un’wana wa vatsari va Vakreste vo sungula wo tlhariha, u vule leswaku xin’wana xa swilo swa nkoka leswi hi faneleke hi swi tsundzuka nkarhi hinkwawo i ntshunxeko lowu vanhu va nga na wona wa ku tihlawulela. U tsarile: “Kunene ku ni marungula yo tala ngopfu eMatsalweni lama kombisaka kahle leswaku munhu u ni ntshunxeko wo tihlawulela.”

Origen u vule leswaku ku byarhisa matimba yo karhi vutihlamuleri bya swiendlo swa hina “a hi ntiyiso naswona i vuphukuphuku, kambe swi vuriwa hi munhu la lavaka ku herisa ntshunxeko wa ku tihlawulela.” Origen u vule leswaku hambiloko Xikwembu xi tiva swiendlakalo hi ku tlhandlamana ka minkarhi, leswi a swi vuli swona leswaku xi endla leswaku swi humelela kumbe leswaku swi fanele swi humelela. Hambiswiritano, a hi hinkwavo va pfumeleke.

Augustine, Murhangeri wa Kereke la nga ni nkucetelo (354-430 C.E.), u tikise swilo hi ku susa mhaka ya leswaku ntshunxeko wa ku tihlawulela wu hoxa xandla eswiendlakalweni. Augustine u seketele dyondzo ya ku kunguhateriwa emikhuveni ya Vujagana. Tibuku takwe, ngopfu-ngopfu leyi nge De libero arbitrio, a ku tirhisiwa tona ku dyondzisa enkarhini wa Middle Ages. Mphikizano lowu wu hetelele wu fikelele nhlohlorhi ya wona hi nkarhi wa Ndzhundzhunuko, loko Vujagana byi hambanile swinene hi mhaka ya ku kunguhateriwa.a

Dyondzo Leyi Hangalakeke Ngopfu

Kambe, tidyondzo ta ku kunguhateriwa a ti kumeki ntsena ematikweni ya le Vupela-dyambu. Mamoslem yo tala, loko ma pfuxeta tidyondzo ta wona ta ku kunguhateriwa ma ri, “mektoub”—hileswaku swi tsariwile—loko ma langutane ni khombo. Hambileswi ku nga ntiyiso leswaku vukhongeri byo tala bya vanhu va le Vuxeni byi kandziyisa xiphemu lexi munhu ha un’we a nga na xona eka ku kunguhateriwa, nilokoswiritano, byi dyondzisa leswaku ku ni swiyimo leswi vanhu va nga ta ka va nga swi cinci.

Hi xikombiso, karma eka Vuhindu ni Vubuddha i ku kunguhateriwa loku va nga ta ka va nga ku balekeli loku vangiwaka hi swiendlo swa vona swa le vuton’wini bya vona lebyi hundzeke. EChina, matsalwa yo sungula lama kumiweke ma le swiphambatini swa timfutsu leswi a swi tirhiseriwa ku hlahluva. Dyondzo ya ku kunguhateriwa yi tlhele yi va xiphemu xa ripfumelo ra vaaka-tiko va le Matikweni ya Amerika. Hi xikombiso, Maaztec ma endle tikhalendara ta ku hlahluva leti tirhisiwaka ku kombisa leswi vanhu va kunguhateriweke swona. Dyondzo ya leswaku ku ni swilo leswi munhu a nga taka a nga swi papalati yi andzile ni le Afrika.

Ku amukeleka ka dyondzo ya ku kunguhateriwa entiyisweni ku kombisa leswaku munhu u ni xilaveko xa ntumbuluko xa ku kholwa eka matimba lama tlakukeke. John B. Noss, ebukwini yakwe leyi nge Man’s Religions, wa pfumela: “Vukhongeri hinkwabyo byi vulavula hi tindlela to hambana-hambana leswaku munhu a nge swi koti ku tihanyela handle ka nkongomiso. U titshege ngopfu hi matimba ya Ntumbuluko ni ya Vanhu lava a nga va tiviki. Ku nga khathariseki leswaku wa tiyiseka kumbe e-e, kambe wa swi tiva leswaku a nge tihanyeli hi yexe.”

Ku tlhandlekela eka xilaveko xa ku pfumela eka Xikwembu, ha swi lava ku twisisa leswi hi humelelaka. Kambe, ku ni ku hambana eku tiveni Muvumbi la nga ni matimba hinkwawo ni le ku pfumeleni leswaku u hi kunguhatela vumundzuku bya hina. Kahle-kahle hi hoxa xandla hi ndlela yihi eku cinceni leswi hi kunguhateriweke swona? Xana Xikwembu xi nghena njhani emhakeni leyi?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Khalendara ya Vababilona ya vungoma bya swilo swa le mpfhukeni, 1000 B.C.E.

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Magriki ni Varhoma a va kholwa leswaku swikwembukati swinharhu hi swona swi kunguhatelaka munhu vumundzuku byakwe

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Isis, wa le Egipta, “mufumi wa ku kunguhateriwa”

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Matsalwa yo sungula ya Machayina lama tsariweke eswiphambatini swa timfutsu a ma tirhiseriwa ku hlahluva

[Xihlovo Xa Kona]

Institute of History and Philology, Academia Sinica, Taipei

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Mimfungho ya swilo swa le mpfhukeni yi kumeka ebokisini leri ra Vaperesiya

[Xihlovo Xa Kona]

Photograph taken by courtesy of the British Museum